Bölüm 4. Çağdaş Büyüme Modelleri

(1)

HARROD - DOMAR BÜYÜME

MODELİ

Doç. Dr. Oktay KIZILKAYA

4.BÖLÜM

ÇAĞDAŞ BÜYÜME

MODELLERİ

(2)

HARROD-DOMAR BÜYÜME MODELİ

Keynes, 1936 yılında yayımlanan Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi adlı kitabında, yatırım harcamalarını efektif talebin bir unsuru olarak ele almış, yatırım harcamalarının kısa dönem dışında etkili olmayacağını ileri sürmüş ve analizini kısa dönemli statik bir analiz olarak yapmıştır.

Keynes’in kitabında yatırım harcamalarının kapasite etkisini ihmal etmesi ve statik analiz ortaya koyması eleştirileri beraberinde getirmiştir. Roy F. Harrod’ın Bay Keynes ve Geleneksel Teori adlı makalesi bu eleştirilerin başlangıcı sayılabilir.

(3)

HARROD-DOMAR BÜYÜME MODELİ

Keynes’in kısa dönemli statik analizini uzun dönemli olarak genişleten ve dinamik büyüme sorunlarıyla ilgilenen iktisatçılar ise Harrod ve Domar’dır.

Roy F. Harrod 1937 yılında Bay Keynes ve Geleneksel Teori isimli makalesi ile Keynes’in teorisini eleştirmiş ve 1939 yılında Dinamik Teori Üzerine Bir Deneme başlıklı makalesinin hazırlanmasında da bu eleştiriler etkili olmuştur.

Harrod bu makalesinde yatırım harcamalarının toplam talep üzerine etkileri yanında aynı zamanda, üretim kapasitesi üzerinde etkisi olduğunu da hesaba katmak suretiyle büyüyen bir

ekonomide piyasa sisteminin tam istihdamı otomatik olarak sağlamasının mümkün olup olmadığını araştırmıştır.

Harrod’un modeline çok benzeyen diğer bir model ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar tarafından 1946, 1947 yılları arasında geliştirilmiştir. Harrod ve Domar’ın büyüme modeline olan katkılarında çok benzeyen analizler yapmaları nedeniyle iki model genellikle Harrod-Domar büyüme modeli olarak adlandırılmaktadır.

(4)

HARROD-DOMAR BÜYÜME MODELİ

Harrod’un büyüme modeli Domar’ın büyüme modeline çok benzemektedir. Harrod büyüme modelinde temel unsur yatırımlar

iken Domar’da yatırımlardaki artıştır.

Domar’a göre, kalkınmanın temel problemi, artan üretim kapasitesinin tamamını kullanabilecek yatırım artışının ne kadar olmasını belirlemek iken, Harrod’a göre kalkınmanın temel problemi, gelirin mevcut tasarrufları eritmeye yetecek bir yatırım artışına imkan verecek bir düzeye çıkıp çıkmayacağıdır.

Domar modelinde çarpan mekanizması/katsayısı, Harrod modelinde ise hızlandıran prensibi/katsayısı önemli bir araç olarak kullanılır.

(5)

Harrod, çalışmalarında yatırımın, toplam talep yanında kapasite yaratıcı etkisini hesaba katarak, piyasa mekanizmasının büyüyen bir ekonomide kendiliğinden tam istihdam sağlamasının mümkün olup olmadığını, Keynes’in büyümeyen statik bir ekonomi itibariyle ileri sürdüğü tezin büyüyen dinamik bir ekonomi için geçerli olup olmadığını incelemiştir.

Harrod, tasarruf ve yatırımları modelde belirleyici değişkenler olarak belirlemiştir.

Bunlardan ilki olan tasarrufları ekonomik dengenin sağlanması için belirleyici olarak kabul eden Harrod, dengenin devamının istenmesi halinde, yatırım, sermayenin marjinal verimliliği ve hızlandıran gibi değişkenlerin tasarruf eğilimine göre ayarlanması gerektiğini belirmiştir.

HARROD BÜYÜME MODELİ

(6)

Harrod Modeli Varsayımları

(7)

Bir başka kavram olan planlanan yatırımların, planlanan tasarruf, fiili tasarruf ve fiili yatırım gibi faktörlerden bağımsız olduğu kabul edilir.

Bu yüzden planlanan yatırımlar ile planlanan tasarrufların her zaman eşit olması beklenemez.

Sebep olarak ise, yatırımı gerçekleştirenlerle tasarruf yapanların aynı kişiler olmadıklarını ve aynı güdülerle hareket etmediklerini kabul edilir.

(8)

HARROD BÜYÜME MODELİ

«Planlanan tasarruf ve planlanan yatırım değerlerinin birbirine eşit olmaması ekonomide dengesizlik yaratır.»

Eğer dönem başı planlanan yatırım planlanan tasarruftan azsa (ya da fiili yatırım planlanan yatırımdan büyükse) yani Ip<Sp (Ip<If) ise

ortaya arzu edilmeyen bir yatırım(üretim) fazlası çıkar. Bu arzın talebi aşması demektir ki; stokların artışına ve atıl kapasiteye neden olur.

Tersine, dönem başı planlanan yatırım, planlanan tasarrufu aşmışsa ( ya da fiili yatırım planlanan yatırımdan azsa) yani Ip>Sp ( ya da Ip>If) ise bu sefer ekonomide bir yatırım (üretim eksikliği) ortaya çıkacaktır. Yani talep fazlası ortaya çıkar ve stoklarda bir azalma görülür.

(9)

HARROD BÜYÜME MODELİ

*Modelde kullanılan diğer önemli kavram ise, hızlandıran katsayısı (g) sabittir. Hızlandıran katsayısı, sermaye miktarında meydana gelen değişmenin (üretimde meydana gelen değişmeye ( oranı şeklinde ifade edilir.

Bu katsayı, bir birim gelir veya üretim artışı sağlamak için gerekli olan sermaye artışını ifade eder.

Ip= g (Yt – Yt-1) •

(10)

HARROD BÜYÜME MODELİ

Harrod Modelinin İşleyişi

Modelde birbirinden farklılaşan üç büyüme hızını gösteren eşitlikler kullanılmıştır. Bu eşitliklerin temsil ettiği büyüme hızlarının karşılaştırılmasıyla

(11)

Harrod Modelinin İşleyişi

(12)

s = marjinal tasarruf eğilim

g = sermaye çıktı katsayısı – hızlandıran katsayısı

Hızlandıran Katsayısı: Gerekli büyüme hızını gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan sermaye miktarı. İhtiyaç duyulan sermaye ile, kastedilen üretim artışını (, gerçekleştirilmek için gerekli olan ek sermaye (, yani yeni yatırım kastedilmektedir.

Gerekli büyüme hızının gerçekleşmesi durumunda atıl kapasite oluşması ya da kapasite fazlalığı durumu söz konusu değildir. Mal stoku oluşmaz, üretilen malların tamamı satılır.

•Harrod Modelinin İşleyişi

(13)

HARROD BÜYÜME MODELİ

(14)

HARROD BÜYÜME MODELİ

3-) Gerekli ve Fiili Büyüme Hızlarının Modelde Karşılaştırılması Modelde 3 durum incelenir:

i. Denge Durumu ii. Enflasyonist Süreç iii. Durgunluk Süreci

(15)

HARROD BÜYÜME MODELİ

(16)

HARROD BÜYÜME MODELİ

(17)

HARROD BÜYÜME MODELİ

(18)

HARROD BÜYÜME MODELİ

iii. Durgunluk Süreci

Aşırı kapasite stok birikimine sebep olur. Stok birikimini takiben ekonomi durgunluğa gidecektir.

Malları biriken girişimciler olumsuz havanın verdiği etkiyle yatırımları kısma yönüne gidecektir.

Yatırımlarım kısılması, talebin daha da azalmasına ve beraberinde işsizlik ve eksik kapasiteye neden olarak ekonominin giderek dengeden uzaklaşmasını sağlayacaktır.

(19)

HARROD BÜYÜME MODELİ

Harrod Modelinde Denge ve Dengesizlik Durumları / Örnek

(20)

HARROD BÜYÜME MODELİ

4-) Doğal Büyüme Hızı

Doğal büyüme hızı, nüfus artışı ve teknolojik gelişmelerin izin verdiği büyüme hızı olarak kabul edilir.

Belirli bir dönem içinde üretim artışlarının ulaşabileceği maksimum büyüklük işgücü, sermaye, doğal kaynak artışı ve teknolojik gelişme gibi faktörlerden tarafından belirlenir.

Harrod modelinde, artan işgücünün tam istihdamını sağlayacak doğal büyüme hızı belirlenmesi temel hedeftir.

G_n=n+t Harrod Modelinin İşleyişi

(21)

HARROD BÜYÜME MODELİ

(22)

(23)

i. Ekonomide devlet harcamaları yoktur.

ii. Özel sektör yatırımlarının kapasite arttırıcı etkisini vurgulamak amacıyla, ekonominin dışa kapalı olduğunu ve devletin veya uluslararası ekonomik ilişkilerin büyüme üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığını belirtmektedir.

iii. Ekonomide gecikmelerin olmadığını yani, üretimdeki değişmelerin anında yatırım harcamalarını aynı yönde etkilediğini ve yatırım harcamalarında değişmelerin anında geliri aynı yönde etkileyeceğini ileri sürmüştür.

iv. Ekonominin her zaman tam istihdam halinde olacağını

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(24)

Domar, Harrod gibi yatırımların kapasite arttırıcı etkisini dikkate almıştır.

Ekonomide büyümenin dengeli olması için, yatırımların kapasite arttırıcı etkisinin ve yatırımların gelir arttırıcı etkisinin eşit olması gerekmektedir.

Yatırımların Kapasite Artırıcı Etkisi

Sermaye stokuna yapılan ilaveler net yatırımın sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

Ekonominin üretken kapasitesini arttıran net yatırımlar ek olarak ekonominin potansiyel gelir düzeyini arttırma görevini de üstlenirler.

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(25)

Ekonominin üretim gücünün artmasını, ekonomideki fiilen üretilen mal ve hizmet miktarı ile karıştırmamak gerekir.

Üretim kapasitesindeki artış ile fiili üretimdeki artış sadece ekonomide tam istihdam koşulları sağlandığında eşit olur.

Büyüme esnasında karşılaşılan en büyük problem, ekonominin artan üretim gücünü, gerçek mal ve hizmet üretimini artıracak şekilde kullanmaktır. Yani ekonomiyi tam istihdamda tutmaktır.

MODELİN İŞLEYİŞİ

(26)

Modele göre, yatırımların üretim kapasitesi üzerinde yarattığı değişim, yatırım düzeyine(I) ve yeni yatırımın (sermayenin) sosyal verimliliğine bağlıdır.

Sosyal verimliliğin, sadece yatırımların piyasada oluşturdukları gelir artışı olmadığını, ekonominin genelinde oluşan net gelir artışı olduğunu belirtmiştir.

Model, sosyal verimlilik artışının hesaplanması esnasında ekonomide oluşan bütün olumlu ve olumsuz etkilerinin dikkate alınması gerektiğini savunmuştur.

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(27)

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(28)

YATIRIMLARIN GELİR ARTIRICI ETKİSİ

Ekonomideki artan üretim gücünün fiili üretim artışı ile sonuçlanması gerekmektedir.

Bunum için ise ilk olarak harcamaların(talebin), daha sonra da harcamalara bağlı olarak üretimin artması gerekmektedir.

Yatırımların gelir artırıcı etkisi ise toplam talepteki artışları belirlemektedir.

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(29)

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(30)

YATIRIMLARIN GELİR ARTIRICI ETKİSİ

Yatırımların gelir arttırıcı etkisinin(talep artışı) gerçekleşebilmesi için, her dönem sonunda gerçekleşen yatırımın bir önceki dönemden daha büyük olması gerekmektedir.

I_t > I_t-1

Gerçekleşen yatırımın bir önceki dönemden büyük olmadığı durumda gelir arttırıcı etki oluşmaz, talep ve gelir düzeyi aynı kalır.

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(31)

DENGELİ BÜYÜME

Tam istihdamda dengeli büyümeden bahsedilebilmesi için toplam talepte görülen artışın, artan üretim gücünün tamamını kullanmaya yeterli olması gerekmektedir.

Domar, dengeli büyüme oranını kaynakların tam istihdam düzeyinde olduğu durumda gelirdeki görülen artışlar olarak tanımlamıştır.

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(32)

2. DOMAR BÜYÜME MODELİ

(33)

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(34)

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(35)

DENGELİ BÜYÜME

NET YATIRIM(I)

DOMAR BÜYÜME MODELİ

ARZ YÖNLÜ ETKİ TALEP YÖNLÜ ETKİ

SERMAYE STOKUNDAKİ DEĞİŞİM (∆K=I) TALEBİN BELİRLENMESİ (ÇARPAN) TALEP ARTIŞI KAPASİTE ARTIŞI ∆= Ixσ

(36)

DOMAR BÜYÜME MODELİ /

ÖRNEK

Yıl Y C I ∆= Ixσ ∆I Y 1 500 400 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 424 106 106x0.30=31.8 6 6x5=30 530 3 561.8 449.44 112.36 112.3x0.30=33.7 6.36 6.36x5=31.8 561.8 4 595.5 476.4 119.1 119.1x0.30=35.7 6.74 6.74x5=33.7 595.5 Yıl Y C I ∆I Y 1 500 400 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 424 106 106x0.30=31.8 6 6x5=30 530 3 561.8 449.44 112.36 112.3x0.30=33.7 6.36 6.36x5=31.8 561.8 4 595.5 476.4 119.1 119.1x0.30=35.7 6.74 6.74x5=33.7 595.5

ARZ YÖNLÜ ETKİ TALEP YÖNLÜ ETKİ TAM İSTİHDAMDA DENGELİ BÜYÜME SÜRECİ

(37)

BÜYÜMENİN İSTİKRARSIZLIĞI

Üretim kapasitesinin tamamını kullanmaya yetmediği takdirde, toplam talep artışı ekonomide atıl kapasite ve işsizliğe neden olur.

Mevcut bulunan atıl kapasite ise yapılan yatırım miktarının azalmasına ve dolayısıyla durgunluğa sebebiyet verir.

Net yatırım artışı, üretim kapasitesinin tamamını kullanmak için gerekli olan talepten daha büyük olması durumunda talep fazlası

DOMAR BÜYÜME MODELİ

(38)

DOMAR BÜYÜME MODELİ /

ÖRNEK

Yıl Y I ∆= Ixσ ∆I Y 1 500 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 105 105x0.30=31.5 5 5x5=25 525 3 561.5 110.25 110.25x0.30=33.07 5.25 5.25x5=26.25 551.25 4 594.5 115.76 115.76x0.30=34.72 5.51 5.51x5=27.55 578.80 Yıl Y I ∆I Y 1 500 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 105 105x0.30=31.5 5 5x5=25 525 3 561.5 110.25 110.25x0.30=33.07 5.25 5.25x5=26.25 551.25 4 594.5 115.76 115.76x0.30=34.72 5.51 5.51x5=27.55 578.80

ARZ YÖNLÜ ETKİ TALEP YÖNLÜ ETKİ DURGUNLUK SÜRECİ

(39)

DOMAR BÜYÜME MODELİ /

ÖRNEK

Yıl Y I ∆= Ixσ ∆I Y 1 500 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 107 107x0.30=32.1 7 7x5=35 535 3 562.1 114.49 114.49x0.30=34.3 7.49 7.49x5=37.45 572.45 4 596.4 122.50 122.50x0.30=36.75 8.01 8.01x5=40.05 612.50 Yıl Y I ∆I Y 1 500 100 100x0.30=30.0 - - 500 2 530 107 107x0.30=32.1 7 7x5=35 535 3 562.1 114.49 114.49x0.30=34.3 7.49 7.49x5=37.45 572.45 4 596.4 122.50 122.50x0.30=36.75 8.01 8.01x5=40.05 612.50

ARZ YÖNLÜ ETKİ TALEP YÖNLÜ ETKİ ENFLASYONİST SÜREÇ

(40)

Harrod ve Domar modelinin ekonomilerin istikrarsız bir yapıda olduğu görüşünü benimsemeleri Keynesçi görüşle örtüşmektedir.

Çünkü Harrod ve Domar, yıllık yatırım oranlarında gerçekleştirilen artışın, otomatik olarak ekonomide tam istihdamı gerçekleştireceği fikrine şüpheci bakmışlardır.

Ekonomide durgunluğun, yatırım artış oranının ekonominin gerekli(uygun) büyüme oranının altında kaldığı durumlarda gerçekleşeceğini söylemişlerdir.

Enflasyon durumunun ise, yatırımlardaki gerçekleşen artış miktarının, gerekli(uygun) büyüme oranını geçtiği durumlarda oluşacağını söylemiştir Harrod ve Domar.

(41)

Harrod ve Domar, ekonomide dengenin sadece tek bir durumda, yatırım artış miktarının gerekli(uygun) büyüme oranına eşit olduğu durumda gerçekleşeceğini belirtmiştir.

Ekonomide dengenin olmadığı her durumda ya enflasyonist ya da durgunluk durumu olacak ve dengeden giderek uzaklaşacaktır.

Bıçak sırtı denge denmesinin sebebi de budur.

Harrod ve Domar ikilisinin büyüme sorunsalını iktisada kurdukları model ile tekrar gündeme getirmeleri birçok iktisatçı tarafından da takdir toplamış ve başarılı bulunmuştur.

Bu ikili milli gelirin belirlenmesi aşamasında, tasarrufun sermaye birikimi üzerindeki rolünü, Keynesgil tartışmalardan sonra tekrar vurgulamışlardır.

(42)

Malthus, Ricardo ve Marx gibi iktisatçıların üzerinde durdukları emek değer teorisini, Harrod ve Domar modellerinde sermaye değer teorisine dayandırdıkları için eleştirilmişlerdir.

Harrod ve Domar’ın modellerinde üretimi, uzun dönemde sermaye oranındaki artış kadar büyütmek zorunda bırakması büyük bir problem olarak görülmüştür.

Az gelişmiş ülkeler üzerinde yapılan büyüme çalışmaları da bu problemin varlığını doğrular niteliktedir.

Modelde üretim faktörü olarak sadece sermayenin alınması, işgücü verimliliği, yetenek ve teknolojik gelişmeler gibi hususların hesaba katılmaması Harrod-Domar modeline yöneltilen bir diğer eleştiridir. Yapılan ampirik çalışmalar büyüme oranlarında teknolojik gelişmenin varlığını kanıtlamıştır.

Modelin az gelişmiş ülkeler yerine batılı ülkeler için kurulmuş olması, sistemin bir diğer eleştirel yanını oluşturmaktadır.

(43)

Harrod-Domar Büyüme Modeli

SORU ÇÖZÜMÜ

Harrod’un büyüme modelinde yer alan, gerekli büyüme oranı aşağıdakilerden hangisidir?

A)İş gücünün tam istihdamını sağlayan büyüme oranıdır. B)Dış ticarette dengeyi sağlayan büyüme oranıdır.

C)Tüm faktör piyasalarında arz talep dengesini gerçekleştiren büyüme oranıdır. D)Sermaye stoku artış oranı ile nüfus artış oranını eşitleyen büyüme oranıdır.

E)Yatırımların kapasite artırıcı etkisiyle talep uyarıcı etkisini eşitleyen büyüme oranıdır.

(44)