TRAKYA BÖLGESİ’NE UYGUN VERİMLİ VE KALİTELİ EKMEKLİK BUĞDAY GENOTİPLERİNİN BELİRLENMESİ Ahmet IŞIK
Yüksek Lisans Tezi Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Temel GENÇTAN TEKİRDAĞ-2011
T.C.
NAMIK KEMAL ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TRAKYA BÖLGESİ’NE UYGUN VERİMLİ VE KALİTELİ
EKMEKLİK BUĞDAY GENOTİPLERİNİN BELİRLENMESİ
Ahmet IŞIK
TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI
DANIŞMAN: Prof. Dr. Temel GENÇTAN
TEKİRDAĞ -2011 Her hakkı saklıdır.
Prof. Dr. Temel GENÇTAN danışmanlığında, Ahmet IŞIK tarafından hazırlanan bu çalışma aşağıdaki jüri tarafından Tarla Bitkileri Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak oybirliği ile kabul edilmiştir.
Jüri Başkanı: Prof. Dr. Temel GENÇTAN İmza:
Üye: Prof. Dr. Levent ARIN İmza:
Üye: Prof. Dr. İsmet BAŞER İmza:
Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulunun ……… tarih ve ……… sayılı kararıyla onaylanmıştır.
Doç. Dr. Fatih KONUKCU
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
TRAKYA BÖLGESİ’NE UYGUN VERİMLİ VE KALİTELİ EKMEKLİK BUĞDAY GENOTİPLERİNİN BELİRLENMESİ
Ahmet IŞIK
Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Tarla Bitkileri Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Temel GENÇTAN
Bu araştırma, 2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme dönemlerinde, 20 ekmeklik buğday genotipi (ileri hat olarak; TR 5901, TR 5902, TR 5903, TR5904, TR 5905, TR 5906, TR 5907, TR 5908, TR 5909, TR 5910, TR 5911, TR 5912, TR 5913, TR 5914, TR 5915, çeşit olarak; Flamura 85, Pehlivan, Kate A1, Gelibolu ve Yunak) ile Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli lokasyonlarında, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Çalışmada, bölge koşullarına adaptasyonu iyi, yüksek verimli ve kaliteli ekmeklik buğday genotiplerinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Ele alınan genotiplerin ortalama tane veriminin 508.05-628.61 kg/da arasında, başak uzunluğunun 9.82–10.97 cm arasında, başakta başakçık sayısının 19.34–21.82 adet arasında, başakta tane sayısının 56.18-67.06 adet arasında, başakta tane ağırlığının 2.40-3.19 g arasında, bin tane ağırlığının 39.71-50.92 g arasında, hektolitre ağırlığının 77.58-81.61 kg arasında, gluten oranının % 24.72-34.27 arasında, gluten indeksinin % 63.50-95.33 arasında, sedimantasyon değerinin 30.77-60.83 ml arasında, gecikmeli sedimantasyon değerinin 37.55-67.83 ml arasında ve protein oranının ise % 12.23-13.97 arasında değiştiği belirlenmiştir.
Adaptasyon ve stabilite değerlendirmeleri sonucunda; hem tane verimi hem de protein oranı yönünden bölgedeki kötü çevre koşulları için TR 5902 ve TR 5911 nolu ekmeklik buğday hatlarının, iyi çevre koşulları için TR 5906 nolu ekmeklik buğday hattının, tüm çevre koşulları için ise TR 5901 nolu ekmeklik buğday hattının önerilebileceği söylenebilir.
Anahtar Kelimeler: Ekmeklik buğday, tane verimi, kalite özellikleri, adaptasyon, stabilite
ABSTRACT
MSc. Thesis
THE DETERMINATION OF BREAD WHEAT GENOTYPES HAVING HIGH YIELD AND QUALITY FOR TRAKYA REGION
Namık Kemal University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops
Supervisor: Prof. Dr. Temel GENÇTAN
This research was carried out using 20 bread wheat genotypes (TR 5901, TR 5902, TR 5903, TR5904, TR 5905, TR 5906, TR 5907, TR 5908, TR 5909, TR 5910, TR 5911, TR 5912, TR 5913, TR 5914 and TR 5915 as advanced lines; Flamura 85, Pehlivan, Kate A1, Gelibolu and Yunak as cultivars) in randomized complete block design with 3 replications during 2007-2008 and 2008-2009 growing seasons at Tekirdağ, Edirne and Kırklareli locations.
The aim of this study was to determine bread wheat genotypes with high yield and quality, having high adaptation capacity.
The averages of grain yield, spike length, number of spikelets per spike, number of grains per spike, grain weight per spike, thousand-grains weight, test weight, gluten, gluten index, sedimentation, retarded sedimentation and protein content of the genotypes ranged from 508.05 to 628.61 kg/da, from 9.82 to 10.97 cm, from 19.34 to 21.82 no, from 56.18 to 67.06 no, from 2.40 to 3.19 g, from 39.71 to 50.92 g, from 77.58 to 81.61 kg, from 24.72 to 34.27 %, from 63.50 to 95.33 %, from 30.77 to 60.88 ml, from 37.55 to 67.83 ml and from 12.23 to 13.97 %, respectively.
According to results of the adaptation and stability analysis can be said that TR 5902 and TR 5911 bread wheat lines for poor environmental conditions in the region, TR 5906 bread wheat line for well environmental conditions in the region, TR 5901 bread wheat line for all the environmental conditions in the region are suggested for both grain yield and protein content.
Keywords: Bread wheat, grain yield, quality characteristics, adaptation, stability
2011, 104 pages
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET………. ABSTRACT………. İÇİNDEKİLER……… ŞEKİLLER DİZİNİ………. ÇİZELGELER DİZİNİ………... 1. GİRİŞ……… 2. KAYNAK ÖZETLERİ……… 3. MATERYAL VE YÖNTEM………..
3.1. Deneme yerinin iklim ve toprak özellikleri…….………. 3.1.1. İklim özellikleri………..……….. 3.1.2. Toprak özellikleri……….……… 3.2. Materyal……….……….. 3.3.Yöntem……….. 3.3.1. Ekim ve bakım………. 3.3.2. Gözlem ve ölçümler……….. 3.3.2.1. Verim unsurları……….. 3.3.2.2.Kalite unsurları………... 3.3.3. Verilerin değerlendirilmesi……….………..
4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA……….
4.1. Verim ve verim unsurları………. 4.1.1. Tane verimi………... 4.1.2. Başakta başakçık sayısı………..………... 4.1.3. Başakta tane sayısı………..……….………. 4.1.4. Başakta tane ağırlığı………...………….……….. 4.1.5. Başak uzunluğu………. 4.2. Kalite Özellikleri……….. 4.2.1. Bin tane ağırlığı……… 4.2.2. Hektolitre..……… 4.2.3. Gluten oranı……….. 4.2.4 Gluten indeksi………...……… 4.2.5. Sedimantasyon değeri………... 4.2.6. Gecikmeli sedimantasyon değeri……….. 4.2.7. Protein oranı……….. 4.3. Stabilite analizleri……… 5. SONUÇ ÖNERİLER………... 6. KAYNAKLAR……….. TEŞEKKÜR……….. ÖZGEÇMİŞ……….. i ii iii iv v 1 4 8 8 8 10 12 12 12 13 13 14 15 16 16 16 22 28 34 40 46 46 53 59 66 72 78 86 92 98 100 103 104
ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No
Şekil 1. Genotiplerin regresyon katsayısına göre tane verimi durumları…………. Şekil 2. Genotiplerin regresyon katsayısına göre protein oranı durumları………..
95 96
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO
Çizelge 3.1.2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait
Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerindeki aylık ortalama sıcaklık (ºC ) değerleri... 8
Çizelge 3.2.2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait
toplam yağış (mm ) değerleri……….. 9 Çizelge 3.3. 2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait
oransal nem (%) değerleri………... 10 Çizelge 3.4. Deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri…... 11 Çizelge 3.5.Denemede standart olarak kullanılan çeşitlerin bazı tarımsal özellikleri, kalite sınıfları ve orjinleri………. 12 Çizelge 4.1.1. Tane verimine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları………... 16 Çizelge 4.1.2. Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama tane verimleri……… 17 Çizelge 4.1.3. İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama tane verimleri.. 17 Çizelge 4.1.4. Tekirdağ lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları……... 18 Çizelge 4.1.5. Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane
verimleri……….. 18 Çizelge 4.1.6. Edirne lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları……… 19 Çizelge 4.1.7. Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane
verimi………... 20 Çizelge 4.1.8. Kırklareli lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları…….. 21 Çizelge 4.1.9. Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane verimi……….. 21 Çizelge 4.1.10. Başakta başakçık sayısına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları….. 23 Çizelge 4.1.11.Yıllara ve lokasyonlara ait ortalama başakta başakçık sayıları (adet)…… 23 Çizelge 4.1.12. Ekmeklik buğday genotiplerinin ortalama başakta başakçık sayıları
(adet)………... 24 Çizelge 4.1.13.Tekirdağ lokasyonunda başakta başakçık sayılarına ilişkin ait varyans analizi sonuçları………. 24 Çizelge 4.1.14.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta başakçık sayısı………... 25 Çizelge 4.1.15. Edirne lokasyonunda başakta başakçık sayısılarına ilişkin ait varyans
analizi sonuçları……….. 26 Çizelge 4.1.16.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta başakçık sayısı……… 26 Çizelge 4.1.17.Kırklareli lokasyonunda başakta başakçık sayılarına ait varyans analizi sonuçları………. 27 Çizelge 4.1.18.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta başakçık sayısı……….. 28 Çizelge 4.1.19. Başakta tane sayısına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları 29 Çizelge 4.1.20.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama başakta tane sayısı……….. 29 Çizelge 4.1.21.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama başakta tane sayısı ………. 30 Çizelge 4. 1.22.Tekirdağ lokasyonunda başakta tane sayısı ait varyans analizi
Sonuçları……….. 30
Çizelge 4.1.23.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama başakta tane sayıları……….. 31
Çizelge 4.1.24.Edirne lokasyonunda başakta tane sayısı ait varyans analizi sonuçları….. 32 Çizelge 4.1.25.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta tane sayıları……… 32 Çizelge 4. 1.26. Kırklareli lokasyonunda başakta tane sayısı ait varyans analizi
sonuçları………..….. 33 Çizelge 4.1.27. Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta tane sayıları……….….. 34 Çizelge 4.1.28. Başakta tane ağırlığına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları……… 35 Çizelge 4.1.29.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama başakta tane ağırlığı………. 35 Çizelge 4.1.30.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama başakta tane ağırlığı……….……… 36 Çizelge 4.1.31.Tekirdağ lokasyonunda başakta tane ağırlığı ait varyans analizi
sonuçları……… 36 Çizelge 4.1.32.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta tane ağırlığı………... 37 Çizelge 4.1.33.Edirne lokasyonunda başakta tane ağırlığı ait varyans analizi sonuçları… 38 Çizelge 4.1.34.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta tane ağırlığı……… 38 Çizelge 4. 1.35.Kırklareli lokasyonunda başakta tane ağırlığı ait varyans analizi
sonuçları……… 39 Çizelge 4.1.36. Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başakta tane ağırlığı………... 40 Çizelge 4.1.37.Başak uzunluğuna ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları……… 41 Çizelge 4.1.38.Yıllara ve lokasyonlara ait ortalama başak uzunlukları (cm)………. 41 Çizelge 4.1.39. Ekmeklik buğday genotiplerinin ortalama başak uzunlukları (cm) …….. 42 Çizelge 4.1.40. Tekirdağ lokasyonunda başak uzunluğuna ait varyans analizi sonuçları.. 42 Çizelge 4.1.41.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başak uzunluğu………... 43 Çizelge 4.1.42.Edirne lokasyonunda başak uzunluğuna ait varyans analizi sonuçları…... 44 Çizelge 4.1.43.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama başak uzunluğu………. 44 Çizelge 4.1.44.Kırklareli lokasyonunda başak uzunluğuna ait varyans analizi sonuçları.. 45 Çizelge 4.1.45.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
başak uzunluğu……… 46 Çizelge 4.2.1.Bin tane ağırlığına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları………. 47 Çizelge 4.2.2.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama bin tane ağırlığı……….. 47 Çizelge 4.2.3.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama bin tane
ağırlığı……….……….. 48 Çizelge 4.2.4.Tekirdağ lokasyonunda bin tane ağırlığı ait varyans analizi sonuçları……. 48 Çizelge 4.2.5.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama bin
tane ağırlığı………... 49 Çizelge 4.2.6. Edirne lokasyonunda bin tane ağırlığı ait varyans analizi sonuçları……… 50 Çizelge 4.2.7.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama bin tane ağırlığı……….. 50 Çizelge 4.2.8.Kırklareli lokasyonunda bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları… 51
Çizelge 4.2.9.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama bin
tane ağırlığı………... 52 Çizelge 4.2.10.Hektolitre ağırlığına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları………… 53 Çizelge 4.2.11.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama hektolitre ağırlığı……….. 53 Çizelge 4.2.12.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama hektolitre
ağırlığı………... 54 Çizelge 4.2.13.Tekirdağ lokasyonunda hektolitre ağırlığına ait varyans analizi
sonuçları……… 54 Çizelge 4.2.14.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
hektolitre ağırlığı………. 55 Çizelge 4.2.15.Edirne lokasyonunda hektolitre ağırlığına ait varyans analizi sonuçları… 56 Çizelge 4.2.16.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
hektolitre ağırlığı………. 57 Çizelge 4. 2.17.Kırklareli lokasyonunda hektolitre ağırlığına ait varyans analizi
sonuçları……… 58 Çizelge 4.2.18.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
hektolitre ağırlığı………. 58 Çizelge 4.2.19.Gluten oranlarına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçlar……….. 60 Çizelge 4.2.20.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
gluten oranı………. 60 Çizelge 4.2.21.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama gluten
oranları………... 61 Çizelge 4.2.22.Tekirdağ lokasyonunda gluten oranlarına ait varyans analizi sonuçları… 61 Çizelge 4.2.23.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gluten oranları……… 62 Çizelge 4.2.24.Edirne lokasyonunda gluten oranına ait varyans analizi sonuçları……… 63 Çizelge 4.2.25.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama gluten oranları………... 63 Çizelge 4.2.26. Kırklareli lokasyonunda gluten miktarına ait varyans analizi sonuçları… 64 Çizelge 4.2.27.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gluten oranları………. 65 Çizelge 4.2.28. Glutene indeksine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları………….. 66 Çizelge 4.2.29.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
gluten indeksleri……….. 67 Çizelge 4.2.30.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama gluten
İndeksi………. 67 Çizelge 4.2.31. Tekirdağ lokasyonunda gluten indeksine ait varyans analizi sonuçları…. 68 Çizelge 4.2.32.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gluten indeksi……….. 68 Çizelge 4.2.33.Edirne lokasyonunda gluten indeksine ait varyans analizi sonuçları……. 69 Çizelge 4.2.34.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama gluten indeksi ……… 70 Çizelge 4.2.35. Kırklareli lokasyonunda gluten indeksine ait varyans analizi sonuçları… 71 Çizelge 4.2.36. Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gluten indeksleri………. 71 Çizelge 4.2.37. Sedimantasyon değerine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları……. 72 Çizelge 4.2.38.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
Çizelge 4.2.39.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama
sedimantasyon miktarı……… 73 Çizelge 4.2.40.Tekirdağ lokasyonunda sedimantasyon değerlerine ait varyans analizi
sonuçları……….……… 74 Çizelge 4.2.41.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
sedimantasyon değerleri ………. 74 Çizelge 4.2.42.Edirne lokasyonunda sedimantasyon değerine ait varyans analizi
sonuçları……….………. 75 Çizelge 4.2.43.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
sedimantasyon değerleri………. 76 Çizelge 4.2.44.Kırklareli lokasyonunda sedimantasyon değerlerine ait varyans analizi sonuçları………..……… 77 Çizelge 4.2.45.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
sedimantasyon değerleri……….. 77 Çizelge 4.2.46.Gecikmeli sedimantasyon değerine ait birleştirilmiş varyans analiz sonuçları………. 79 Çizelge 4.2.47.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen
ortalama gecikmeli sedimantasyon değerleri………..…… 79 Çizelge 4.2.48.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama gecikmeli
sedimantasyon değerleri……….. 80 Çizelge 4.2.49.Tekirdağ lokasyonunda gecikmeli sedimantasyon değerine ait varyans analizi sonuçları……….. 80 Çizelge 4.2.50.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gecikmeli sedimantasyon değerleri………. 81 Çizelge 4.2.51.Edirne lokasyonunda beklemeli sedimantasyon değerine ait varyans
analizi sonuçları……….. 82 Çizelge 4.2.52.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gecikmeli sedimantasyon değerleri………. 83 Çizelge 4.2.53.Kırklareli lokasyonunda gecikmeli sedimantasyon değerine ait varyans analizi sonuçları……….. 84 Çizelge 4.2.54.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
gecikmeli sedimantasyon değerleri………. 85 Çizelge 4.2.55. Protein oranına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları……… Çizelge 4.2.56.Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen ortalama protein oranı değerleri……….
86 87 Çizelge 4.2.57.İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama protein oranı... Çizelge 4.2.58.Tekirdağ lokasyonunda protein oranına ait varyans analizi sonuçları…… Çizelge 4.2.59.Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama protein oranı değerleri……… Çizelge 4.2.60.Edirne lokasyonunda protein oranına ait varyans analizi sonuçları……… Çizelge 4.2.61.Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama protein oranı değerleri……… 87 88 88 89 90 Çizelge 4.2.62. Kırklareli lokasyonunda protein oranına ait varyans analizi sonuçları….. 91 Çizelge 4.2.63.Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama
protein oranı değerleri………. 91 Çizelge 4.3.1 Denemeye alınan genotiplerin tane verimi ve protein verimi değerleri
Çizelge 4.3.1.Tane verimi (kg/da), protein oranı (g) özellikleri için tahmin edilen regresyon katsayısı (b ), regresyondan sapma kareler ortalaması (i Sd2) ve
genotip ortalama değerleri……… 93 Çizelge 4.3.2.Denemeye alınan genotiplerin tane verimi ve protein verimi değerleri
üzerinde yapılan birleştirilmiş varyans analiz sonuçları………... 94
1.GİRİŞ
Buğday, insan beslenmesinde kullanılan kültür bitkileri arasında dünyada ekiliş ve üretim bakımından ilk sırada yer alan bir bitkidir. Buğday kültürünün dünyada yaygın oluşunun başlıca nedenleri; geniş çeşit zenginliği, hayvan besleme ve endüstride yaygın olarak kullanılması, farklı ekolojik koşullara adapte olabilmesidir. Bu nedenle buğday, diğer kültür bitkilerine oranla daha geniş üretim alanları bulabilmiş, ekvatordan kutuplara ve alçak ovalardan yüksek yaylalara doğru geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Fazla yağış ve verimli toprak isteyen çeşitlerin yanında, kıraç alanlarda ve verimliliği düşük topraklarda yetişebilen çeşitler de vardır. Yetiştirilmesinin kolay ve ürünün taşıma, depolama ve bekletilmeye elverişli oluşu da, buğdayın yeryüzünde çok geniş yayılma alanı bulmasına neden olmuştur (Kün, 1983).
Buğdaydan elde edilen un, bulgur, makarna, nişasta insan beslenmesinde; sapları saman olarak hayvan beslenmesinde ve ham madde olarak kağıt-karton sanayinde kullanılmaktadır. Buğdayın insan beslenmesindeki öneminden dolayı stratejik öneme sahip bir üründür. Dünya’da ve yurdumuzda buğday üretiminde herhangi bir nedenle ortaya çıkacak azalma çok önemli çalkantılara neden olmaktadır. Ülkelerin buğday üretiminde kendine yeterli konuma ulaşması ve yeterli stoklara sahip olmaları en önemli hedefleri olmaktadır.
Dünyada nüfusunun hızla artması, tarım alanlarının genişletilebilmesinin olanaksız olduğu günümüzde bitkisel üretimde ürün artışı için, birim alan veriminin yükseltilmesi tek seçenek olmaktadır. Dünya üzerinde geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde verimlerin istenilen düzeylere ulaştırılamaması, yeterince beslenemeyen aç insanların sayılarının artmasına neden olmaktadır.
Halkımızın temel gıda maddesi olan ekmeğin hammaddesi olan buğday, dünyada olduğu gibi yurdumuzda da en geniş ekiliş ve üretime üretim sahip kültür bitkisidir. Ülkemizde gerek tüketimimiz ve gerekse ekonomimizdeki payı itibari ile tahıl ve tahıl ürünlerinin önemi büyüktür. Türkiye’de son 17 yılda buğday ekim alanlarında ve üretimde çok büyük bir değişiklik yaşanmamıştır. Buğday ekim alanlarımız 9–9,5 milyon hektar arasında değişmektedir. 2005 buğday üretimi 21,5 milyon ton, 2006'da 20 milyon ton iken TMO’nun verilerini esas aldığımızda 2007'de yüzde 13,3 oranında azalarak 17, 7 milyon tona
gerilediği görülmektedir. Buğday tüketimimiz; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) verilerine göre, 19 milyon ton, 2007 buğday açığı ise TUİK tahminlerine göre 1,7 milyon ton civarındadır.
Ülkemizde buğday üretimi yapılan tarım alanlarının farklı iklim ve toprak özelliklerine sahip olmaları buğdayda, biyotik (hastalık ve zararlılar vb.) abiyotik (kuraklık, tuzluluk vb.) stres faktörlerinin etkileri sonucu verim ve kalitede büyük oranda değişime neden olmaktadır. Bu durum ise farklı özelliklere sahip yeni buğday çeşitlerinin geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Zamanla değişen tüketici talepleri ve gıda teknolojisindeki yeni gelişmeler buğday üretiminde verimin yanı sıra ürün kalitesini de ön plana çıkarmaktadır. Böylece sadece çeşidin yüksek verimli olması yeterli değildir. Özellikle kaliteli unlu mamullerin elde edilebilmesi için gıda sanayicileri, yüksek kalite özelliklerine de sahip buğday çeşitlerinin geliştirilmesini talep etmektedir.
Buğday ıslah programlarında yüksek kalite yanında birim alandan en fazla verim almayı da her zaman birincil hedef haline getirmektedir. Buğdayda yüksek tane verimi genellikle yüksek yağışlı veya sulanan alanlardan elde edilmektedir. Oysa bu alanlarda hasat döneminde gelen yağışlar, buğdayın ekmeklik kalitesinin düşmesine sebep olmaktadır. Bunun tersi bir ilişki ise yağış oranı düşük olan alanlarda ürün kalitesinin yükselmesine karşın verimin düşük olmasıdır.
Islah çalışmalarındaki amaç yeni çeşitlerin elde edilmesidir. Elde edilecek çeşit; bölge şartlarına adapte olmuş, hastalık, soğuk, zararlı, kuraklık ve yatmaya dayanıklı, erkenci, yüksek verimli ve kaliteli olmalıdır. Bitki ıslahının amacı, bitkilerin genetik yapılarını insanların gereksinmelerini karşılayacak biçimde değiştirmek ve iyileştirmektir. Verim artışında ıslahın payının genellikle % 30-50 arasında olduğu tahmin edilmektedir (Demir ve ark. 1999).
Diğer bitkilerde olduğu gibi, buğday ıslah programlarında da hem tane verimi hem de kalite özellikleri bakımından yüksek ve aynı stabil çeşitlerin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Islah populasyonlarını oluşturan genotipler arasında bu amaca yönelik olarak yapılacak seçimlerin etkinliği de genotipler arası farklılıklarda genetik ve çevresel faktörlerin payının bilinmesine bağlıdır. Buğdayda kaliteyi oluşturan fiziksel, kimyasal ve teknolojik özellikler
üzerinde iklim ve toprak gibi çevre koşullarının önemli etkisi bulunmaktadır (Peterson ve ark. 1992).
Trakya bölgesinde yıldan yıla değişmekle beraber yaklaşık 750.000 hektarlık bir alanda tahıl ekimi yapılmaktadır. Ekmeklik buğday ekim alanları 660.000 hektarı bulmaktadır. Trakya Bölgesi, yurdumuz buğday ekim alanlarında % 5-7’sini, üretimin % 11-13’ünü karşılamaktadır. Bölgenin ortalama buğday verimi 350-400 kg/da olup, Türkiye ortalaması (210-220 kg/da) ile kıyaslandığında, bölge ortalamasının Türkiye ortalamasından % 70-80 daha fazla olduğu görülmektedir. İklim ve toprak özelliklerinin uygun olması nedeniyle Trakya Bölgesi’nde buğday, ekiliş ve üretim yönünden ilk sırayı alan kültür bitkisidir.
Bu çalışmada; Trakya Bölgesi’nde yetiştirilen bazı ekmeklik buğday çeşitleri ile ıslah aşamasında olan bazı ümitli ekmeklik buğday hatlarının bölgenin değişik lokasyonlarındaki tane verimi ve kalite özelliklerinin belirlenmesi, verim ve kalite yönünden stabil çeşit ve hatların saptanması amaçlanmıştır.
2. KAYNAK ÖZETLERİ
Kaynak araştırması amacıyla son 20 yılda tez konusu ile doğrudan ilgili olan, yurt içinde ve yurt dışında yayınlanmış araştırmalara ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu bölümde belirlenen çok sayıda araştırma içinden 1990-2009 yıllarına ait, konu ile doğrudan ilgili olan 22 araştırma makalesi özetlenmiştir.
Noaman ve Taylor (1990), 4 ekmeklik buğday çeşidi ile yaptıkları çalışmalarında,
çeşitlerin başaklanma gün sayılarının 168.9-178.9 gün, bitki boylarının 80.1-90.9 cm, başak uzunluklarının 7.7-9.3 cm arasında değiştiğini, tane verimi ile başakta tane sayısı arasında önemli ve olumlu, bin tane ağırlığı ve protein oranı ile önemli ancak olumsuz ve başakta tane ağırlığı ile önemsiz ancak olumlu bir ilişki olduğunu açıklamışlardır.
Korkut ve Çıtak (1992), 32 yabancı menşeili ve 1 yerli ekmeklik buğday çeşidi ile
yürüttükleri çalışmada, bin tane ağırlığının 34.9-55.5 g, protein oranlarının % 12.65-18.44, yaş glüten değerlerinin % 27.8-53.3 ve enerji değerlerinin de 26.87-86.87 arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Veli ve ark. (1994), ekmeklik buğdaylarla yaptıkları çalışmaları sonucunda, protein
içeriklerinin % 11.2-13.6, yaş gluten değerlerinin % 23.3-31.7, bin tane ağırlıklarının 36.3-49.2 g ve hektolitre ağırlıklarının da 75-79 kg arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
Şener ve ark. (1997), ekmeklik buğday çeşitlerinin başaklanma gün sayılarının 104.7-119.3 gün, olgunlaşma gün sayılarının 33.5-47.8 gün, başakta tane sayısını 41.4-56.4 adet, bin tane ağırlığının 27.4-49.0 g, hektolitre ağırlığının 68.3-83.1 kg ve tane veriminin de 407.3-857.2 kg/da arasında değiştiğini belirtmiştir.
Demir ve ark. (1999), ekmeklik buğdaylarda kalite özelliklerini belirlemek için
yaptıkları çalışmalarında, çeşitlerin bin tane ağırlıklarının 36.3-51.0 g, hektolitre ağırlıklarının 81.8-85.5 kg, yaş gluten değerlerinin % 22-45, gluten indekslerinin 0.46-0.83, sedimantasyon değerlerinin 20-32 ml, düşme sayılarının 242-350 sn ve proteinin % 9.3-13.6 arasında değiştiğini bulmuşlardır.
Genç ve ark. (1999), 4 ekmeklik buğday çeşidi ile yaptıkları çalışmada inceledikleri
tarımsal ve kalite özelliklerinden bin tane ağırlığının 39.4-44.8 g, hektolitre ağırlığının 74.6-78.0 kg, tane veriminin 624-727 kg/da arasında değiştiğini, protein oranının % 13.0, yaş gluten miktarının % 26.21, sedimantasyonun 18.6 ml ve düşme sayısının 270 sn olduğunu belirtmişlerdir.
Karatoprak ve Dinçer (1999), Çukurova’da, ekmeklik buğdaylarla yaptıkları
çalışmalarında; hektolitre ağırlığının 72.6–81.3 kg; 1000 tane ağırlığının 24.5–33.9 g ve protein oranının % 12.8–15.3 olduğunu açıklamışlardır.
Konak (1999), ekmeklik buğday genotiplerinin tane verimlerinin 260.40-575.55
kg/da, başak uzunluklarının 7.62-10.83 cm, başakta tane sayısının 34.56-48.90 adet ve bin tane ağırlıklarının 31.15-49.31 g arasında değiştiğini belirlemiştir.
Yağdı (1999), ekmeklik buğday çeşitlerinde bitki boylarının 75.29-109.52 cm, başakta
tane sayısının 27.10-41.58 adet, başakta tane ağırlığının 1.10-1.59 g ve tane veriminin 398.65-559.79 kg/da arasında değiştiğini açıklamıştır.
Dencic ve ark. (2000), 2 yıl süresince 30 buğday ticari çeşidi 21 yerel populasyon ile
yürüttükleri çalışmalarında genotiplerin bitki boylarının 86.0-90.4 cm, başakta başakçık sayılarının 19-21 adet, başakta tane sayılarının 35.8-42.9 adet, başakta tane ağırlıklarının 0.79-1.21 g, bin tane ağırlıklarının 37.0-42.2 g ve tane verimlerinin 4.75-7.79 t/ha arasında değiştiğini belirlemişlerdir.
Aydemir ve ark. (2001), Orta Anadolu bölgesinde yetiştirilen buğday çeşitlerinde
hektolitre ağırlığının 77-81 kg, 1000 tane ağırlığının 28-40 g, protein oranının 9-15, sedimentasyon değerinin 24-66, enerji değerinin 79-329, yumuşama değerinin 35-150 arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
Bağcı ve ark. (2001), beş hat ve üç ekmeklik buğday çesidi ile yaptıkları
araştırmalarında; 1000 tane ağırlığının ortalama 33.1–36.2 g, hektolitre ağırlığının 75.8–76.2 kg, protein oranının % 13.1–13.3, sedimantasyon değerinin ise, 35.4–45.6 ml arasında
Beşer ve ark. (2001), 12 ekmeklik buğday çeşidi ile yaptıkları çalışmada, hektolitre
ağırlığının 80-71 kg, bin tane ağırlığının 27-38 g, protein oranının % 12-14, sedimentasyonun 34-54 ml, glutenin % 351, Alveograf değerinin W: 264-121, P/G 3.2-7.9, L: 6-10.9, P: 5-11.2, yumuşama değerinin 90-145, stabilitesinin 3.2-9.0 arasında değiştiğini saptamışlardır.
Bilgin (2001), Tekirdağ koşullarında 10 ekmeklik buğday çeşidi ve 10 ekmeklik
buğday hattı ile iki yıl süreyle yürüttüğü çalışmasında; 1000 tane ağırlığının 34.92–47.96 g, hektolitre ağırlığının 78.33–82.82 kg, protein oranının % 10.60–12.30; yaş gluten miktarının % 21.93–27.97; gluten indeksinin % 59.33–96.33; sedimantasyon değerinin 21.83–31.67 ml ve gecikmeli sedimantasyon değerinin ise, 18.50–34.83 ml arasında değişim gösterdiğini belirtmiştir.
Kınacı ve Kınacı (2001), Eskişehir koşullarında, buğdayda yaptıkları araştırmalarında; 1000 tane ağırlığının 26.6–28.7 g, hektolitre ağırlığının 67.6–72.8 kg, yaş gluten miktarının % 19.5–22.2, gluten indeksinin % 68.2–81.2 ve sedimantasyon değerinin 17.7–22.3 ml arasında değiştiğini açıklamışlardır.
Altınbaş ve ark. (2004), 5 ekmeklik buğday hattı ve 6 ekmeklik buğday çeşidiyle üç
farklı lokasyonda iki yıl süresince yürüttükleri çalışmalarında; 1000 tane ağırlığının 37.7–41.2 g, sedimantasyon değerinin 21.1–30.1 ml, yaş gluten miktarının % 24.1–35.1 arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır.
Alp ve Akıncı (2005), toplam 54 yerel ve yabani buğday örneği ile yürüttükleri
çalışmalarında bitki boyunun 17.8-110.0 cm, başakta tane sayısı 16.7-49.9 adet arasında ve tane protein oranının % 6.5-19.0 arasında değiştiğini belirlemişlerdir.
Alp (2005), toplam 25 yerel ve ıslah çeşidi ile yürüttüğü çalışmasında incelenen
genotiplerin bitki boylarının 65.1-144.3 cm, başak uzunluklarının 4.23-8.39 cm, başakta başakçık sayılarının 14.4-20.8 adet, başakta tane sayılarının 21.3-44.1 adet, başakta tane ağırlıklarının 1.00-2.30 g, tane verimlerinin 140-767 kg/da, bin tane ağırlıklarının 27.5-50.9 g, hektolitre ağırlıklarının 63.6-91.0 kg/hl, protein oranlarının % 9.07-14.71 arasında değiştiğini bulmuştur.
Balkan ve Gençtan (2005), ekmeklik buğdaylarda bitki boyunun 77.00-114.30 cm,
başakta tane sayısının 36.44-52.82 adet, başakta tane ağırlığının 1.62-2.13 g, hektolitre ağırlığının 75.40-79.47 kg, yaş gluten miktarının % 25.70-34.00, gluten indeksinin % 75.00-87.00 ve sedimantasyon değerinin 30.00-43.00 ml. arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Mut ve ark. (2005), 25 ekmeklik buğday genotipi ile yürüttükleri çalışmalarında, iki
lokasyonun ortalaması olarak genotiplerin tane verimleri 284.4-490.6 kg/da, bitki boyları 66.9–98.8 cm, bin tane ağırlıkları 28.4–38.9 g, hektolitre ağırlıkları 68.4–74.9 kg, protein oranları % 10.4–13.6 ve Zeleny sedimantasyon değerleri 25.0–50.6 ml arasında değişmiştir. En yüksek tane verimleri, Samsun lokasyonunda 16, 22 ve 23 nolu genotiplerden, Gökhöyük lokasyonunda ise 1, 6, 7, 9, 10, 12 ve 16 nolu genotiplerden elde edilmiştir.
Akçura ve Topal (2006), 307 kışlık yerel ekmeklik buğday populasyonu ile
yürüttükleri çalışmada, yerel populasyonlarında bitki boylarının 91-107 cm, başakta tane ağırlığının 0.90-1.22 g, başakta tane sayısının 33.9-39.9 adet ve 1000 tane ağırlığının 37.7-42.1 g arasında değiştiğini açıklamışlardır.
Ali ve ark. (2008), 70 buğday yerel populasyonu ve çeşidi ile yürüttükleri
çalışmalarında, genotiplerin incelenen özelliklerden bitki boyu için 64.6-120.2 cm, başakta başakçık sayısı için 8.5-25.7 adet, başak uzunluğu için 7.47-17.00 cm, başakta tane sayısı 22.0-85.7 adet ve bin tane ağırlığı için 32.3-56.9 g arasında değiştiğini belirlemişlerdir.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri
Bu çalışma; 2007-2008 ve 2008-2009 buğday yetiştirme dönemlerinde Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne lokasyonlarında, üretici tarlalarında yürütülmüştür.
3.1.1. İklim Özellikleri
Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne ilinde denemenin yapıldığı 2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait; Ortalama sıcaklık, toplam yağış ve oransal nem değerleri ile uzun yıllar ortalamaları Çizelge 3.1, 3.2 ve 3.3’te verilmiştir.
Çizelge 3.1. 2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerindeki aylık ortalama sıcaklık (ºC ) değerleri.
Ortalama Sıcaklık (ºC)
LOKASYON TEKİRDAĞ KIRKLARELİ EDİRNE
AYLAR 200 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . Ekim 17.0 16.2 15.2 16.1 14.5 13.9 15.2 14.9 14.1 Kasım 10.2 17.0 10.4 9.1 10.1 8.6 8.1 15.3 8.5 Aralık 5.8 7.9 6.9 3.6 6.0 4.7 2.7 6.4 4.2 Ocak 3.7 6.1 5.0 2.0 6.9 3.1 1.1 6.5 2.8 Şubat 4.9 6.1 5.0 4.4 4.6 3.7 4.4 5.2 4.2 Mart 10.9 7.9 7.3 9.8 6.9 6.8 10.9 7.8 7.6 Nisan 14.0 11.5 11.8 13.2 12.0 11.9 14.3 12.3 12.8 Mayıs 21.5 17.5 16.6 17.1 18.1 17.0 18.0 19.1 17.9 Haziran 22.4 22.0 21.2 22.4 22.4 21.5 23.3 22.6 22.3
*Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne Meteoroloji İstasyonu Verileri
Çizelge 3.1’de görüldüğü gibi, denemenin yürütüldüğü yıllarda ortalama sıcaklık değerleri, uzun yıllar ortalamalarına yakın değerler vermiştir.
Çizelge 3.2. 2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait toplam yağış (mm ) değerleri.
Toplam Yağış (mm)
LOKASYON TEKİRDAĞ KIRKLARELİ EDİRNE
AYLAR 200 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . Ekim 41.3 55.1 56.5 56.8 8.0 46.3 40.5 17.0 48.9 Kasım 242.0 36.0 77.3 97.3 18.4 71.4 147.1 29.2 73.5 Aralık 60.2 23.7 76.5 53.0 35.0 62.9 85.0 35.6 66.4 Ocak 20.0 76.4 62.1 25.8 89.4 50.9 32.4 48.6 52.3 Şubat 18.5 56.6 49.6 0.3 114.4 37.3 2.8 83.2 43.9 Mart 56.2 64.4 54.0 49.8 57.0 45.1 31.3 44.1 49.5 Nisan 20.1 32.2 43.5 48.4 22.8 43.1 44.1 15.8 46.4 Mayıs 18.9 13.2 39.5 21.4 44.6 50.4 33.4 27.7 56.6 Haziran 42.8 11.5 36.9 68.0 42.2 51.3 45.7 25.9 39.2
* Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne Meteoroloji İstasyonu Verileri
Çizelge 3.2’de her iki yılda da lokasyonlarda alınan toplam yağış miktarı yönünden, uzun yıllar ortalamaları arasında önemli farklar bulunmaktadır. Buğdayda süt olum ve sarı olum dönemlerinde taneye besin maddelerinin yoğun olarak taşındığı Nisan ve Mayıs aylarında düşen yağış miktarı tane verimine etkileri önemlidir. Bu nedenle bu aylarda düşen yağışların daha ayrıtılı incelenmesi verim ve kalite unsurlarının yorumlanması açısından yararlı olacaktır.
Tekirdağ lokasyonunda Nisan ve Mayıs aylarında, 2007-2008 ve 2008-2009 deneme yıllarında buğdayın yetişme döneminde alınan toplam yağış miktarı, uzun yıllar ortalamasından daha az olmuştur. Kırklareli lokasyonunda Nisan ayında 2008-2009 deneme yılında alınan yağış miktarı uzun yıllar ortamasının altında kalmıştır. Edirne lokasyonunda Nisan ve Mayıs aylarında 2007-2008 ve 2008-2009 deneme yıllarında toplam yağış miktarı uzun yıllar ortalamasından az olmuştur.
Çizelge 3.3’te görüldüğü gibi, denemenin yürütüldüğü yıllarda ortalama oransal nem değerleri, uzun yıllar ortalamalarına yakın değerler vermiştir.
Çizelge 3.3. 2007-2008 ve 2008-2009 yıllarında buğday yetiştirme dönemine ait oransal nem (%) değerleri.
*Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne Meteoroloji İstasyonu Verileri
3.1.2. Toprak Özellikleri
Denemenin yürütüldüğü lokasyon ve yıllarda deneme yerinin toprak analiz sonuçları Çizelge 3.4’te verilmiştir.
Tekirdağ lokasyonunda 2007-2008 ve 2008-2009 deneme yıllarındaki deneme yerlerinin toprakları; killi tınlı, az kireçli, tuzsuz, pH düzeyi hafif alkali-nötr, organik maddece az-orta, toplam azot az-yeterli, potasyum yönünden orta–yeterli, fosforca zengindir.
Kırklareli lokasyonunda 2007-2008 ve 2008-2009 deneme yıllarındaki yerlerde toprak, tınlı, az kireçli, tuzsuz, pH düzeyi hafif asit-nötr, organik madde ve toplam azot az, potasyum yönünden orta-iyi, fosfor yönünden yeterli düzeydedir.
Edirne lokasyonunda 2007-2008 ve 2008-2009 deneme yıllarındaki yerlerde toprak, killi tınlı- tınlı,az kireçli, tuzsuz, hafif asit, organik madde ve toplam azot çok az, potasyum yönünden orta, fosforca zengindir.
LOKASYON TEKİRDAĞ KIRKLARELİ EDİRNE
Oransal Nem (%) (%) (%) AYLAR 20 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . 2 0 0 7 -2 0 0 8 2 0 0 8 -2 0 0 9 U zu n Y ıl la r O rt . Ekim 90,5 75,7 76,0 72,5 74,8 72,0 73,4 72,6 72,0 Kasım 84,4 80,0 81,0 72,4 78,2 78,0 79,3 77,8 80,0 Aralık 77,9 79,9 82,0 81,5 80,8 81,0 89,7 82,2 82,0 Ocak 78,0 87,0 82,0 81,7 85,6 80,0 87,8 87,8 81,0 Şubat 77,3 86,4 80,0 71,3 82,0 78,0 73,2 81,3 77,0 Mart 74,0 86,6 79,0 73,2 76,9 74,0 67,4 77,5 73,0 Nisan 74,0 82,7 76,0 74,1 61,8 69,0 71,2 68,8 68,0 Mayıs 69,4 81,0 75,0 60,3 59,8 66,0 62,7 66,1 67,0 Haziran 68,8 77,3 71,0 60,4 56,0 62,0 62,1 62,5 62,0
Çizelge 3.4. Deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri.
LOKASYON TEKİRDAĞ KIRKLARELİ EDİRNE
YILLAR 2007 -2008 2008 -2009 2007 -2008 2008 -2009 2007 -2008 2008 -2009
pH 7.91 Hafif Alk. 6.86 Nötr 6.27 Hafif Asit 7.32 Nötr 6.1 Hafif Asit 6.4 Hafif Asit
Tuz 0.11 Tuzsuz 0.089 Tuzsuz 0.045 Tuzsuz 0.036 Tuzsuz 0.048 Tuzsuz 0.037 Tuzsuz
Kireç 2.4 Az Kir. 0.01 Az Kir. 0.01 Az Kir. 0.01 Az Kir. 0.01 Az Kir. 0.01 Az Kir.
Tekstür 58 Killi T. 58 Killi T. 43 Tınlı 45 Tınlı 40 Killi T. 33 Tınlı
Organik M. 1.54 Az 2 Orta 1.08 Az 1.34 Az 0.55 Çok Az 0.62 Çok Az
Toplam (N) 0.077 Az 0.1 Yeterli 0.054 Az 0.067 Az 0.028 Çok Az 0.031 Çok Az
Fosfor (P) 41 Fazla 34 Fazla 26 Yeterli 37 Fazla 38 Fazla 44 Fazla
Potasyum(K) 131 Orta 262 Yeterli 107 Orta 145 İyi 110 Orta 130 Orta
Kalsiyum(Ca) 6654 Fazla 5368 Fazla 1846 Yeterli 2578 Yeterli 1977 Yeterli 2163 Yeterli
Magnezyum(Mg) 255 Yeterli 577 Fazla 182 Yeterli 253 Yeterli 230 Yeterli 193 Yeterli
Demir (Fe) 8.3 Yeterli 16 Yeterli 41 Yeterli 12.8 Yeterli 23.8 Yeterli 35 Yeterli
Bakır (Cu) 0.9 Yeterli 1.5 Yeterli 1.1 Yeterli 0.98 Yeterli 1.4 Yeterli 1.2 Yeterli
Çinko (Zn) 0.2 Yetersiz 0.69 Yetersiz 0.4 Yetersiz 0.4 Yetersiz 0.46 Yetersiz 0.36 Yetersiz
Mangan (Mn) 8.4 Yeterli 14.6 Yeterli 22 Yeterli 10 Yeterli 13.9 Yeterli 15.4 Yeterli *Toprak analizleri Tekirdağ Ticaret Borsasına yaptırılmıştır.
3.2. Materyal
Denemede; bölgede yaygın olarak ekilen 5 ekmeklik buğday çeşidi (Flamura 85, Pehlivan, Kate A1, Gelibolu ve Yunak) ile ümitvar 15 ekmeklik buğday hattı (TR 5901, TR 5902, TR 5903, TR5904, TR 5905, TR 5906, TR 5907, TR 5908, TR 5909, TR 5910, TR 5911, TR 5912, TR 5913, TR 5914, TR 5915) olmak üzere toplam 20 ekmeklik buğday genotipi materyal olarak kullanılmıştır. Denemeler, 2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme dönemlerinde, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne lokasyonlarında yürütülmüştür.
Trakya Bölgesi’nde yaygın olarak yetiştirilen ve denemelerde standart çeşit olarak kullanılan 5 ekmeklik buğday çeşidinin bazı tarımsal özellikleri, kalite sınıfları ve orjinleri Çizelge 3.5’te verilmiştir.
Çizelge 3.5. Denemede standart olarak kullanılan çeşitlerin bazı tarımsal özellikleri, kalite sınıfları ve orjinleri
TARIMSAL ÖZELLİKLER ÇEŞİTLER Bitki Boyu (cm) Kılçık Durumu 1000 Tane Ağırlığı Erkencilik Kalite Sınıfı Orijini Flamura 85 85-95 Kılçıklı 46-48 Orta Kırmızı Yarı Sert Romanya Pehlivan 90-95 Kılçıksız 40-42 Orta Kırmızı Yarı Sert Türkiye Kate A1 100-110 Kılçıksız 34-38 Erkenci Kırmızı Yarı Sert Bulgaristan Gelibolu 85-90 Kılçıksız 44-46 Orta Kırmızı Yarı Sert Türkiye Yunak 95-105 Kılçıksız 42-44 Erkenci Kırmızı Yarı Sert Bulgaristan
3.3. Yöntem
3.3.1. Ekim ve Bakım
Denemeler, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ekimler, 7,5 m uzunluğunda 1,36 m genişliğindeki (17 cm sıra arası ve 8 sıra) parsellere, metrekarede 500 tohum bulunacak şekilde markör yardımıyla elle yapılmıştır.
Denemelerde; ekimle birlikte dekara 4 kg saf azot ve fosfor olacak şekilde (20-20) kompoze gübresi, kardeşlenme-sapa kalkma döneminde 7 kg saf azot olacak şekilde üre (%
46) ve başaklanma öncesi 5 kg saf azot olacak şekilde amonyum nitrat gübresi (% 33) verilmiştir. Bu şekilde vejetasyon süresi boyunca, dekara saf madde olarak 16 kg azot (N) ve 4 kg (P2O5) uygulanmıştır.
Kardeşlenme döneminde geniş yapraklı yabancı otlara karşı ve dar yapraklı yabancı otlara karşı savaşımda etkili maddesi 2,4–D Acetate+Florasulam olan “Mustang” ve etkili maddesi Fenoxaprop–P–ethyl (69 g/l)+mefenpyr–diethyı (75 g/l) olan “Puma Super”ot öldürücüleri kullanılmıştır.
3.3.2.Gözlem ve Ölçümler
3.3.2.1.Verim Unsurları
Tane Verimi: Denemede 8’er sıra olarak ekilen parsellerde kenar tesiri olarak
parsellerin baş ve sonlarından 0.50 m’deki bitkiler atılıp parsel alanı 8.8 m2’ye indirilmiş bu parsellerden elde edilen tane verimi değerleri dekara çevrilerek, kg/da olarak bulunmuştur.
Aşağıdaki ölçüm ve tartımlar her parselden rastgele seçilen 10 bitki üzerine yapılmıştır.
Başak Uzunluğu: Ana sap başaklarında, en alt başakçık tabanı ile en üst başakçığın
üst noktası arasındaki mesafe ölçülmüş ortalaması alınarak, cm olarak kaydedilmiştir.
Başakta başakçık sayısı: Ana sap başağındaki başakçıklar sayılmış ve ortalaması
alınarak, adet olarak belirtilmiştir.
Başakta tane sayısı: Bitkinin ana sapında başaklar elle ayrı ayrı hasat edilip taneler
sayılarak ortalamaları alınmış ve adet olarak belirtilmiştir.
Başakta tane ağırlığı: Ana sap başaklarındaki taneler tartılmış, ortalaması alınarak g
3.3.2.2.Kalite Unsurları
Denemede ele alınan çeşitlerin kalite unsurları fiziksel ve kimyasal olmak üzere 2 grupta incelenmiştir.
3.3.2.2.1. Fiziksel Kalite unsurları
Bin Tane Ağırlığı: Her parselden alınan tanelerde dört defa 100 tane sayılıp 0.001 g
hassas terazide tartılarak ortalamaları alınmış ve 10 ile çarpılarak g cinsinden ifade edilmiştir.
Hektolitre ağırlığı: Hasat edilen parsellerden elde edilen tane ürününden alınan
örnekler hektolitre aletinde tartılmış, elde edilen değer 100 ile çarpılmış ve sonuçlar kg olarak ifade edilmiştir.
3.3.2.2.2. Kimyasal kalite unsurları
Protein oranı: NIR (Near Infrared Radiation) sistemiyle çalışan Cropscan 2000B
cihazıyla belirlenmiştir. Bu sistemde, bir ışık kaynağı buğday örneği üzerine ışınlanmaktadır. Örnek tarafından yansıtılan ışık, bir spektrometre tarafından tutulmaktadır. Ölçüm, yaklaşık 900 nm ile 1700 nm dalgaboyu arasında gerçekleşmektedir. Optik olarak elde edilen bilgiler bir kalibrasyon eşitliğine ulaşmakta ve buğday örneklerinin protein oranı yaklaşık 10 saniye gibi kısa bir zaman içersinde belirlenmektedir.
Yaş gluten miktarı: Buğday ununun % 2’lik tuzlu su ile hamur haline getirildikten
sonra seyreltik tuz çözeltisi ile yıkanarak nişasta, suda çözünen proteinler (albuminler) ile seyreltik tuz çözeltisinde çözünen proteinlerin (globünlinler) uzaklastırılması ve geriye kalan çözünmeyen miktarın bulunmasıdır. Unda gluten miktarının belirlenmesi; Gluto-Matic Typ GEA aleti ile ICC Standart No: 137’de verilen yönteme göre, 3 tekrarlamalı olarak yapılmıs, ortalaması alınarak (%) olarak saptanmıstır.
Gluten indeksi: Gluto-Matic Typ GEA aleti ile elde edilen yaş gluten santrifüj
edilmistir. Santrifüj eleğinde iki parçaya ayrılan yaş gluten ayrı ayrı tartılmıs, elek üzerinde kalan yaş glutenin toplam yaş glutene oranlanmasıyla (%) olarak bulunmuştur.
Sedimantasyon testi: Unun protein kalitesini belirlemek için ICC Standart No: 116’da
verilen yönteme göre (Anonim, 1972) 3 paralel olarak yapılmış, ortalaması alınmış ve sedimantasyon değeri ml olarak belirlenmiştir.
Gecikmeli sedimantasyon: Standart sedimantasyon testinde kullanılan yöntem aynen
uygulanmıs, ancak “Brom Fenol Blue” çözeltisi eklendikten sonra 2 saat bekletilerek, una geçen enzimin çalısması için yeterli süre sağlanmıstır.
3.3.3. Verilerin Değerlendirilmesi
Denemeden elde edilen verilerde Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre varyans analizi yapılmış ve incelenen özelliklerin önemlilik testleri MSTAT–C bilgisayar paket programları kullanılarak yapılmış ve ayrı çizelgeler halinde verilmiştir. Ortalamalar arasındaki farkların istatitiki anlamda önemlikleri ise DUNCAN testine göre belirlenmiştir.
Araştırmada, ele alınan genotiplerin tane verimi ve protein oranı yönünden adaptasyonlarının belirlenmesinde stabilite parametresi olarak; bi (çevresel indeks üzerine
genotip ortalamalarının doğrusal regresyonu), S2d (regresyon hattından sapma kareler
4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA
2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme dönemlerinde, 20 ekmeklik buğday genotipi ile Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli lokasyonlarında yürütülen denemelerden elde edilen bulgular aşağıda ayrı başlıklar altında verilmiş ve tartışılmıştır.
Sonuçlarda önce iki yıl ve üç lokasyon birleştirilmiş varyans analizi yapılarak değerlendirilmiş, daha sonra lokasyonlar ayrılarak değerlendirilmiştir.
4.1. Verim ve Verim Unsurları
4.1.1.Tane Verimi (kg /da)
Ekmeklik buğday genotiplerinin iki yıl süresince üç lokasyonda yürütülen denemelerinden elde edilen dekara tane verimlerine ilişkin birleştirilmiş varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.1’de, yıllar ve lokasyonlara ait ortalama değerler ve önemlilik gruplar Çizelge 4.1.2’de, genotiplere ait ortalama değerler ve önemlilik grupları ise Çizelge 4.1.3’te verilmiştir.
Çizelge 4.1.1. Tane verimine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları
Ftablo
Varyasyon kaynağı SD Kareler
toplamı Kareler ortalaması Fhesap 0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Lokasyon Yıl x Lokasyon Genotip Yıl x Genotip Lokasyon x Genotip Yılx Lokasyon x Genotip Hata 2 1 2 2 19 19 38 38 238 9847.222 560505.625 2788317.639 807378.750 240706.319 89090.208 142535.139 258596.250 743952.778 4923.611 560505.625 1394158.819 403689.375 12668.754 4688.958 3750.925 6805.164 3125.852 1.575 ns 179.313** 446.009** 129.145** 4.053** 1.500 ns 1.200** 2.177** 3.000 3.840 3.000 3.000 1.520 1.520 1.000 1.000 4.610 6.630 4.610 4.610 1.790 1.790 1.000 1.000 Genel 359 5640929.931 15712.897 * : 0.05 düzeyinde önemli CV = % 21.8281 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge 4.1.1’de incelenmesinden de görüleceği gibi, yapılan varyans analizi sonucunda yıllar, lokasyon, yıl x lokasyon interaksiyonu, genotip, lokasyon x genotip ve yıl x lokasyon x genotip interaksiyonu istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli; yıl x genotip interaksiyonu ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur.
Çizelge 4.1.2. Üç lokasyonda ve iki yıl süreyle yürütülen denemelerden elde edilen ortalama tane verimleri
Ortalama Verim Yıllar Lokasyonlar 2007-2008 534.80 b 2008-2009 613.72 a Tekirdağ 565.87 b Edirne 470.91 c Kırklareli 686.00 a HKO0.05 = 3125.852 HKO0.05 = 3125.852
Denemenin yürütüldüğü iki yılda en yüksek verime 613.72 da/kg ile ikinci yılda ulaşılmış, ilk yılda 534.80 da/kg verim alınmıştır. Lokasyonlar açısından en yüksek tane verimi 686.00 da/kg ile Kırklareli lokasyonunda elde edilmiş bunu 565.87 kg/da ile Tekirdağ lokasyonu izlemiştir, en düşük tane verimi ise 470.91 da/kg ile Edirne lokasyonundan elde edilmiştir (Çizelge 4.1.2).
Çizelge 4.1.3. İki yetiştirme yılı ve üç lokasyondan elde edilen ortalama tane verimleri
Genotip Ortalama Genotip Ortalama Flamura 85 583.33 a-d TR 5908 628.61 a TR 5901 615.55 ab TR 5909 595.27 abc TR 5902 557.22 cd TR 5910 564.72 cd TR 5903 580.83 bcd TR 5911 548.33 de Yunak 561.38 cd Gelibolu 596.94 abc TR 5904 508.05 e TR 5912 599.16 abc TR 5905 566.66 cd TR 5913 577.77 bcd TR 5906 586.38 a-d TR 5914 543.33 de TR 5907 573.33 bcd TR 5915 570.00 bcd Kate A1 566.66 cd Pehlivan 561.66 cd HKO0.05=3125.852
İki yılın ve üç lokasyonun ortalaması olarak ele alınan ekmeklik buğday genotiplerinin ortalama tane verimleri 508.05-628.61 kg/da arasında değişmiştir. 628.61 kg/da ile yüksek tane verimi TR 5908 nolu hatta bulunmuş, bunu 615.55 kg/da ile TR 5901 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi 508.05 kg/da ile TR 5904 nolu hattan elde edilmiş, bunu 543.33 da/kg ile TR 5914 nolu hat ve 548.33 da/kg ile TR 5911 nolu hat izlemiştir (Çizelge 4.1.3).
4.1.1.1. Tekirdağ lokasyonu
2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme yılında Tekirdağ lokasyonunda 20 genotipin tane verimlerine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.4’te verilmiştir.
Çizelge 4.1.4. Tekirdağ lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları
Ftablo Varyasyon kaynağı SD Kareler toplamı Kareler ortalaması Fhesap 0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Genotip Yıl x Genotip Hata 2 1 19 19 78 33815.000 74750.208 144720.625 101512.292 300585.000 16907.500 74750.208 7616.875 5342.752 3853.654 4.387* 19.397** 1.977** 1.386 ns 3.000 3.840 1.520 1.520 4.610 6.630 1.790 1.790 Genel 119 655383.125 5507.421 * : 0.05 düzeyinde önemli CV = % 13.1146 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge 4.1.4.’in incelenmesinden, yıllar ve genotiplerin istatistiki olarak 0.01 düzeyince önemli, yıl x genotip interaksiyonun ise önemsiz olduğu görülmektedir. Yıllar ve genotipler arasındaki önefarklılkları belirlemek için yapılan önemlilik testi sonuçları Çizelge 4.1.5’te verilmiştir.
Çizelge 4.1.5. Tekirdağ lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane verimleri Yıllar Genotipler 2007-2008 2008-2009 Ortalama Flamura 85 533.33 580.00 556.66 bcd TR 5901 613.33 583.33 598.33 abc TR 5902 536.66 570.00 553.33 bcd TR 5903 558.33 610.00 584.16 a-d Yunak 510.00 570.00 540.00 bcd TR 5904 533.33 463.33 498.33 cd TR 5905 528.33 583.33 555.83 bcd TR 5906 530.00 570.00 550.00 bcd TR 5907 556.66 520.00 538.33 bcd Kate A1 466.66 560.00 513.33 cd TR 5908 633.33 686.66 660.00 a TR 5909 576.66 556.66 566.66 bcd TR 5910 546.66 560.00 553.33 bcd TR 5911 490.00 630.00 560.00 bcd Gelibolu 516.66 650.00 583.33 a-d TR 5912 543.33 670.00 606.66 ab TR 5913 586.66 630.00 608.33 ab TR 5914 566.66 596.66 581.66 a-d TR 5915 506.66 613.33 560.00 bcd Pehlivan 485.00 613.33 549.16 bcd Ortalama 540.91 b 590.83 a 565.87
Tekirdağ lokasyonunda; 2007-2008 yetiştirme yılında ortalama tane verimi 540.91 kg/da, 2009 yetişme yılında ise ortalama tane verimi 590.83 kg/da bulunmuştur. 2008-2009 yetişme döneminde yağışın aylara dağılımının daha düzgün olması, sıcaklık ve oransal nem değerlerinin 2007-2008 yetiştirme yılına göre daha yüksek olması, tane verimin artışındaki en önemli nedenleri oluşturmaktadır.
Genotiplerin ortalama tane verimleri 498.33-660.00 kg/da arasında değişmiştir. En yüksek tane verimi TR 5908 nolu hatta belirlenmiştir. Bunu 608.33 kg/da ile TR 5913 nolu hat ve aynı grupta yer alan 606.66 kg/da ile TR 5912 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi ise, TR 5904 nolu hatta ölçülmüş, bunu 513.33 kg/da ile Kate A1 çeşidi izlemiştir (Çizelge 4.1.5).
4.1.1.2. Edirne lokasyonu
2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme yılında Edirne lokasyonunda 20 genotipin tane verimlerine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.6’da verilmiştir.
Çizelge 4. 1.6. Edirne lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları
Ftablo Varyasyon kaynağı SD Kareler toplamı Kareler ortalaması Fhesap 0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Genotip Yıl x Genotip Hata 2 1 19 19 78 40761.667 11800.833 116865.833 85365.833 178105.000 20380.833 11800.833 6150.833 4492.939 2283.397 8.926** 5.168* 2.694** 1.968** 3.000 3.840 1.520 1.520 4.610 6.630 1.790 1.790 Genel 119 432899.167 3637.808 * : 0.05 düzeyinde önemli CV = % 12.8078 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge incelenmesinden de anlaşıldığı gibi; yıllar, genotip ve yıl x genotip interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Yıllar, genotipler ve yıl x genotipler arasındaki farklılıkları belirlemek için yapılan önemlilik testi sonuçları çizelge 4.1.7’de verilmiştir.
Çizelge 4.1.7. Edirne lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane verimi
Yıllar
Genotipler 2007-2008 2008-2009 Ortalama
Flamura 85 493.33 a-h 510.00 a-f 501.66 ab
TR 5901 540.00 abc 473.33 b-ı 506.66 ab
TR 5902 433.33 d-ı 480.00 a-f 456.66 bcd
TR 5903 465.00 b-ı 476.66 a-ı 470.83 abc
Yunak 450.00 b-ı 510.00 a-f 480.00 abc
TR 5904 413.33 f-ı 380.00 ı 396.66 d TR 5905 463.33 b-ı 463.33 b-ı 463.33 a-d TR 5906 488.33 a-h 466.66 b- ı 477.50 abc TR 5907 445.00 c-ı 486.66 a- h 465.83 abc Kate A1 511.66 a-e 463.33 b-ı 487.50 ab TR 5908 546.66 ab 456.66 b-ı 501.66 ab TR 5909 566.66 a 416.66 e-ı 491.66 ab TR 5910 488.33 a-h 400.00 ghı 444.16 bcd TR 5911 440.00 d-ı 440.00 d-ı 440.00 bcd
Gelibolu 528.33 a-d 530.00 a-d 529.16 a
TR 5912 496.66 a-g 470.00 b-ı 483.33 ab
TR 5913 480.00 a-h 400.00 ghı 440.00 bcd
TR 5914 396.66 hı 433.33 d-ı 415.00 cd
TR 5915 505.00 a-f 473.33 a-ı 489.16 ab
Pehlivan 465.00 b-ı 490.00 a-h 477.50 abc
Ortalama 480.83 a 461.00 b 470.91
HKO0.05(Sx) Yıl: 2283.397 Genotip: 2283.397 Yıl x Genotip: 27.5886
Edirne lokasyonunda genotiplerin ortalaması olarak 2007-2008 yetiştirme yılında tane verimi 480.83 kg/da, 2008-2009 yetiştirme yılında ise 461.00 kg/da olarak bulunmuştur. 2007-2008 yetiştirme yılında alınan yağış miktarının, sıcaklık dağılımının ve oransal nem miktarının 2008-2009 yetiştirme yılına göre buğday yetiştiriciliği için daha uygun durumda olması daha yüksek tane verimler ulaşılmasını sağlamıştır.
Genotiplerin iki yıllık ortalama tane verimleri incelendiğinde, en yüksek tane verimi tane verimi 529.16 kg/da ile Gelibolu çeşidinde bulunmuş, 506.66 kg/da ile TR 5901 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi ise, 396.66 kg/da ile TR 5904 nolu hatta bulunmuş, bunu 415.00 kg/da ile TR 5914 nolu hat izlemiştir (Çizelge 4.1.7).
Çizelge 4.1.7’de, yıl x genotip interaksiyonunda tane verimi 380.00-566.66 kg/da arasında değiştiği anlaşılmaktadır. En yüksek tane verimi denemenin birinci yılında TR 5909 nolu hattan elde edilmiştir. Bunu 546.66 kg/da ile denemenin aynı yılında TR 5908 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi ise, 2008-2009 yılında TR 5904 nolu hatta ölçülmüş, bunu 413.33 kg/da ile 2007-2008 deneme yılında yine aynı TR 5904 nolu hat izlemiştir.
4.1.1.3. Kırklareli lokasyonu
2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme yılında Kırklareli lokasyonunda 20 genotipin tane verimlerine ilişkin varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.8’de, yıl, genotip ve yıl x genotip interaksiyonuna ilişkin ortalama değerler ise Çizelge 4.1.9’da verilmiştir.
Çizelge 4.1.8. Kırklareli lokasyonunda tane verimine ait varyans analizi sonuçları
Ftablo Varyasyon kaynağı SD Kareler toplamı Kareler ortalaması Fhesap 0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Genotip Yıl x Genotip Hata 2 1 19 19 78 3605.000 1246440.833 135157.500 159150.833 235128.333 1802.500 1246440.833 7113.553 8376.360 3014.466 0.598ns 413.486** 2.360** 2.779** 3.000 3.840 1.520 1.520 4.610 6.630 1.790 1.790 Genel 119 1779482.500 14953.634 * : 0.05 düzeyinde önemli CV = % 17.8976 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge 4.1.8 incelenmesinden de anlaşıldığı gibi; yıllar, genotip ve yıl x genotip interaksiyonun istatistiki olarak önemli bulunmuştur.
Çizelge 4.1.9. Kırklareli lokasyonu için iki yetiştirme yılında elde edilen ortalama tane verimi Yıllar Genotipler 2007-2008 2008-2009 Ortalama Flamura 85 543.33 op 730.00 e-k 636.66 de TR 5901 630.00 k-p 853.33 abc 741.66 a TR 5902 543.33 op 780.00 b-h 661.66 b-e TR 5903 551.66 op 823.33 a-f 687.50 a-e
Yunak 645.00 ı-o 683.33 h-n 664.16 a-e
TR 5904 555.00 op 703.33 g-m 629.16 e TR 5905 575.00 op 786.66 b-h 680.83 a-e TR 5906 560.00 op 903.33 a 731.66 ab TR 5907 561.66 op 870.00 ab 715.83 abc Kate A1 635.00 j-p 763.33 c-h 699.16 a-e TR 5908 615.00 m-p 833.33 a-e 724.16 ab TR 5909 611.66 m-p 843.33 a-d 727.50 ab TR 5910 596.66 nop 796.66 b-g 696.66 a-e TR 5911 550.00 op 740.00 d-ı 645.00 cde Gelibolu 620.00 l-p 736.66 d-j 678.33 a-e TR 5912 575.00 op 840.00 a-d 707.50 a-d TR 5913 533.33 p 836.66 a-d 685.00 a-e TR 5914 563.33 op 703.33 g-m 633.33 de TR 5915 565.00 op 756.66 c-h 660.83 b-e
Pehlivan 596.66 nop 720.00 f-l 658.33 b-e
Ortalama 581,33 b 785.16 a 683.25
Kırklareli lokasyonunda 2007-2008 yetiştirme yılında 581.33 kg/da olarak belirlenen ortalama tane verimi, 2008-2009 yetiştirme yılında artmış ve 785.16 kg/da olmuştur.
Genotip ortalamaları incelendiğinde, ortalama tane verimi 629.16-741.66 kg/da arasında değişmiştir. En yüksek tane verimi TR5901 nolu hatta belirlenmiş, bunu 731.66 kg/da ile TR 5906 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi ise, 629.16 kg/da ile TR 5904 nolu hatta saptanmış, bunu 633.33 kg/da ile TR 5914 nolu hat çeşidi izlemiştir (Çizelge 4.1.9).
Çizelge 4.1.9’da, yıl x genotip interaksiyonunda ortalama tane verimlerinin 533.33-903.33 kg/da arasında değiştiği anlaşılmaktadır. En yüksek tane verimi denemenin ikinci yılında TR 5906 nolu hattan elde edilmiş, bunu 870.00 kg/da ile denemenin aynı yılında TR 5907 nolu hat izlemiştir. En düşük tane verimi ise, 2007-2008 yılında TR 5913 nolu hatta saptanmış, bunu 533.33 kg/da ile 2007-2008 deneme yılında Flamura 85 çeşidi ile TR 5902 nolu hat izlemiştir.
İki yıl ve üç lokasyonda tane verimine ilişkin elde ettiğimiz sonuçlar; Şener ve ark. (1997), Genç ve ark. (1999), Konak (1999), Yağdı (1999), Balkan ve Gençtan (2005), Alp (2005) ve Mut ve ark. (2005) ile uygunluk göstermektedir.
4.1.2. Başakta Başakçık Sayısı (Adet)
Araştırmada ekmeklik buğday genotiplerinin 2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme döneminde üç lokasyonda yürütülen denemelerinden elde edilen başakta başakçık sayılarına ilişkin birleştirilmiş varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.10’da, yıllar ve lokasyonlara ait ortalama değerler ve önemlilik grupları Çizelge 4.1.11’de, genotiplere ait ortalama değerler ve önemlilik grupları ise Çizelge 4.1.12’de verilmiştir.
Çizelge 4.1.10. Başakta başakçık sayısına ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları
Ftablo
Varyasyon kaynağı SD Kareler toplamı
Kareler ortalaması Fhesap
0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Lokasyon Yıl x Lokasyon Genotip Yıl x Genotip Lokasyon x Genotip Yılx Lokasyon x Genotip Hata 2 1 2 2 19 19 38 38 238 4.107 68.121 5.314 147.251 165.864 99.052 43.028 37.180 306.826 2.054 68.121 2.657 73.625 8.730 5.215 1.132 0.978 1.289 1.593ns 52.840** 2.061ns 57.110** 6.771** 4.045** 0.878ns 0.759ns 3.000 3.840 3.000 3.000 1.520 1.520 1.000 1.000 4.610 6.630 4.610 4.610 1.790 1.790 1.000 1.000 Genel 359 876.782 2.442 * : 0.05 düzeyinde önemli CV = % 7.6134 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge 4.1.10’un incelenmesinden de görüleceği gibi, yapılan varyans analizi sonucunda, yıllar, yıl x lokasyon interaksiyonu, genotip ve yıl x genotip interaksiyonu istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli; lokasyon, lokasyon x genotip ve yıl x lokasyon x genotip interaksiyonu ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur.
Çizelge 4.1.11. Yıllara ve lokasyonlara ait ortalama başakta başakçık sayıları (adet)
Ortalama başakta başakçık sayısı Yıllar Lokasyonlar 2007-2008 20.96 a 2008-2009 20.09 b Tekirdağ 20.45 Edirne 20.43 Kırklareli 20.69 HKO0.05 = 1.284 HKO0.05 = -
Denemenin ilk yılında 20.96 adet olarak belirlenen ortalama başakta başakçık sayısı, denemenin ikinci yılında 20.09 adet olmuştur. Genotiplerin ortalama başakta başakçık sayıları; Tekirdağ lokasyonunda 20.45 adet, Edirne lokasyonunda 20.43 adet ve Kırklareli lokasyonunda 20.69 adet olarak bulunmuştur (Çizelge 4.1.11).
Çizelge 4.1.12. Ekmeklik buğday genotiplerinin ortalama başakta başakçık sayıları (adet)
Genotip Ortalama Genotip Ortalama
Flamura 85 19.63 fg TR 5908 20.46 c-f TR 5901 20.85 bc TR 5909 20.67 bcd TR 5902 21.23 abc TR 5910 19.58 fg TR 5903 20.99 abc TR 5911 20.87 abc Yunak 19.34 g Gelibolu 19.79 d-g TR 5904 21.82 a TR 5912 20.63b-e TR 5905 21.03 abc TR 5913 20.60 b-e TR 5906 21.42 ab TR 5914 20.88 abc TR 5907 20.93 abc TR 5915 20.43 c-f
Kate A1 19.73 efg Pehlivan 19.55 fg
HKO0.05=1.289
Araştırmamızda, ele alınan ekmeklik buğday genotiplerinin ortalama başakta başakçık sayıları 19.34-21.82 adet arasında değişmiştir. En fazla başakta başakçık sayısı TR 5904 nolu hatta ölçülmüş, bunu 21.42 adet ile TR 5906 nolu hat izlemiştir. En az başakta başakçık sayısı Yunak çeşidinden elde edilmiş, aynı grupta yer alan 19.55 adet ile Pehlivan çeşidi, 19.58 adet ile TR 5910 nolu hat ve 19.63 adet ile Flamura 85 çeşidi izlemiştir (Çizelge 4.1.12).
4.1.2.1. Tekirdağ lokasyonu
2007-2008 ve 2008-2009 yetiştirme yılında Tekirdağ lokasyonunda 20 genotipin başakta başakçık sayısı özelliği için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.13’te verilmiştir.
Çizelge 4. 1.13. Tekirdağ lokasyonunda başakta başakçık sayılarına ilişkin ait varyans analizi sonuçları Ftablo Varyasyon kaynağı SD Kareler toplamı Kareler ortalaması Fhesap 0.05 0.01 Tekrarlama Yıl Genotip Yıl x Genotip Hata 2 1 19 19 78 4.624 0.167 65.799 44.473 88.930 2.312 0.167 3.463 2.341 1.140 2.028ns 0.146ns 3.037** 2.053** 3.000 3.840 1.520 1.520 4.610 6.630 1.790 1.790 Genel 119 203.992 1.714 * : 0.05 düzeyinde önemli CV =% 6.4020 ** : 0.01 düzeyinde önemli
Çizelge incelenmesinden, genotip ve yıl x genotip interaksiyonu istatistiki olarak önemli, yıllar ise önemsiz bulunmuştur. Genotipler arasındaki önemlilik gruplarını belirlemek için yapılan önemlilik testi sonuçları Çizelge 4. 1.14’te verilmiştir.
