Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet 28(1): 21-28,1999
ANKARA’DA DEVLETE AİT VE ÖZEL İLKÖĞRETİM
OKULLARINDA EĞİTİM GÖREN ÇOCUKLARIN BESLENME
DURUMLARINA İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA
--- Dyt. Ajdan YAŞAR*, Dyt. Berrin ILICA**, Doç. Dr. Neslişah RAKICIOĞLU*** —
Ö Z E T
Bu araştırm a, Ankara ’da s o sy o-ekonomik düzeyleri bir birinden fa rklı tam gün eğitim veren iki özel ilköğretim okulu ile yarım gün eğitim veren iki devlet ilköğretim okulunda, toplam 300 çocuk üzerinde yapılmıştır. D ev let okullarındaki (%69.3) ve özel okullara giden çocuk ların (%84.7) çoğunluğu öğün atlamaktadır. Özel okul larda atlanan öğünler daha çok sabah ve akşam öğün leridir (sırasıyla %37.8 ve %19.7). Devlet okullarına giden çocuklar ise en çok öğlen öğününü atlamaktadır ( %72.1). Devlet okullarına devam eden çocukların or talama günlük enerji, hayvansal p ro tein , kalsiyum,
de-• • I • • ı • • • | / " * J • • • •
mır, çinko, vitamin A, tıamuı, riboflavin, masın ve vita min C tüketimleri sırasıyla 1825±44 kkal, 22.2±1.31g, 5 8 9 ± 2 2 .0 7 mg, 8.13±0.31 mg, 6.93± 0.20 mg, 3 6 8 9 ± 3 6 8 .3 6 IU, 1.32± 0.05 mg, 1.39±0.56 mg, 7 .80±0.41 mg ve 77±5.90 mg iken özel okullara giden çocuklarda bu besin öğelerinin tüketim i sırasıyla 2384±38 kkal, 32.62±1.41 g, 674±43.4 mg, U .2 7 ± 0 .3 4 mg, 9.39±0.20 mg, 4058±306.33 IU, 1.54±0.08 mg, 1.12±0.04 mg, 13.08±0.51 mg, 67±3.60 mg olarak sap tanmıştır. Genelde özel okullara giden öğrencilerin enerji ve diğer besin öğeleri tüketimi fa zla olmakla bir likte vitamin A (p<0.01), niasin (p<0.01) ve vitamin C (p<0.01) dışında, tüm besin öğelerinin tüketiminde dev let okulları ve özel okullar arasında önemli bir farklılık bulunmamıştır. Yine özel okullara giden çocukların, okuldaki enerji ve besin öğeleri tüketimlerinin kalsiyum ve C vitamini d ışında, devlet okullarına gidenlere kıyas la belirgin şekilde daha fa z la olduğu görülmüştür (p<0.01). H er iki ilköğretim okulundaki çocukların ağırlık ve beden kitle indeksi değerlen arasında istatis tiksel açıdan önemli bir farklılık gözlenmemiştir.
A n a h ta r S ö zcükler: İlkokul çocukları, beslenme duru mu.
A B S T R A C T : N u tr itio n a l S ta tu s o f the S ch o o l C hildren A tten d in g to G overnm en t a n d Private E lem en tary Schools
* Fatih Üniversitesi, Tıp Fakültesi Hastanesi, Diyetisyeni ** Diyetisyen
***Hacettepe Üniversitesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü,Öğretim Üyesi
This study was carried out to determine the f o o d intake o f 300 school children attending to private (full-time education) and governm ent (p a rt time education) ele mentary schools. The percentages o f skipping meals were fo u n d to be 69.3% a n d 8 4 .7 % 'in governm ent and private elementary schools, respectively. The breakfast and dinner were the m ost skipped meals in private ele- metıtary school children (37.8%, 19.7%, respectively). Also, 72.1% o f governm ent school children \vere mis- sing out the lunch. Daily intakes o f energy, anim al p r o tein, calcium, riboflavin, niasin, vitamin C were fo u n d 1825±44 kkal, 22.2±1.31 g, 589±22.07 mg, 8.13±0.31 mg, 6.93±0.20 mg, 3689±368.36 IU, 1.32±0.05 mg,
1.39±0.56 mg, 7.80±D.41 mg and 77±5.90 m g ,fo r child ren attending to government school a n d 2384±38 kkal, 32.62±1.41 g, 674±43.4 mg, 11.27±D.34 mg, 9.39±0.20 mg 4058±306.33 IU, 1.54±0.08 mg, 1.12±0.04 mg, 13.08±D.51 mg, 67±3.60 mg f o r private elem antary school children, respectively. İn general, althoııgh the total daily intakes o f energy and nutrients w er e fo u n d higher in private schools t han governm ent schools, no statistically signifıca?ıy w as fo u n d except f o r vitamin A (p<0.01), niasin (p<0.01), and vitamin C (p<0.05). Ho- wever, intakes o f energy and the other nutrients consu- m ed during the stay at the school, except that calcium and vitamin C, \vere higher in private elem entary sch o ol children than governm ent school children (p<0.01). There were not significant dijferences o f the body we- ight and the body mass indexes in both groups.
K ey Words: Elementary school children, nutrition sta tus.
GİRİŞ
Yetersiz ve dengesiz beslenm e gelişmekte olan ülke lerin en önemli sağlık sorunları arasındadır. Soruna tüm yaş gruplarında rastlanılmakla birlikte, özellikle okul çağı çocuklarında ayrı bir önem taşımaktadır. Bu yaş grubu çocuklar hızlı bir büyüm e ve gelişme süreci içerisindedirler. Biyolojik olarak devamlı d e ğişim içerisinde oldukları için enerji ve diğer besin öğeleri gereksinmeleri yetişkinlerden farklıdır. Bu dönem de enerji gereksinmesi daha fazladır. Yeni d o ’ kuların yapımı için daha fazla iyi kaliteli protein, vi tamin ve mineraller gereklidir. Ayrıca yetersiz ve
22
YAŞAR A. ILICA B, RAKICIOĞLU N.dengesiz beslenme fiziksel gelişim yanında mental gelişim üzerinde de olumsuz etkilere sahiptir (1-3). İlkokul yılları çocuğun; ailesi dışında toplum yaşayı şına ilk kez bilinçli olarak girdiği bir dönemdir. B e raber olduğu insanlarla olan fiziksel ve duyusal iliş kiler, çocuğun kişiliğinin gelişmesinin yanı sıra önemli beslenme alışkanlıklarının da kazanıldığı bir dönemdir. Okul öncesi çağda çocuğun yem e alışkan lıkları ailenin beslenme alışkanlıkları tarafından etki lenirken okul çağında aile dışı birçok faktör devreye girmektedir. Okul arkadaşları, reklamların yanısıra çocuğun gönderilmiş olduğu okulun yarım ya da tam gün eğitim veren bir okul olması da beslenmeyi etki leyebilmektedir (4,5).
Okul çocuklarının beslenme durumu ile ilgili birçok çalışma yapılmasına karşın özel ve devlet ilköğretim okullarında okuyan öğrencilerin ev ve okuldaki ener ji ve diğer besin öğelerini tüketim düzeyini gösteren
bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmada; devle te ait ve özel ilköğretim okullarında okuyan ilkokul öğrencilerinin beslenme düzeyi ve alışkanlıklarının saptanması amaçlanmıştır.
A R A Ş T I R M A Y Ö N T E M İ V E A R A Ç L A R I
Araştırma; A n k a ra ’da sosyo-ekonom ik düzeyleri bir birinden farklı, tam gün eğitim veren iki özel ilköğ retim okulu (Sevgi Koleji ve M uradiye İlkokulu) ile yarım gün eğitim veren iki devlet ilköğretim o k u lu n da (İrfan Baştuğ, İltekin İlkokulu) yürütülmüştür. Bu ilköğretim okullarının 4 ve 5. sınıflarında okuyan 10-12 yaş arasındaki çocuklar araştırma kapsam ına alınmıştır. Her okuldan 75 öğrenci olmak üzere top lam 300 çocuk gelişigüzel örnekleme yöntemi ile se çilmiştir.
Çocuk ve ailesi ile ilgili genel bilgilerin toplanm asın da anket tekniği kullanılmıştır. Bir günlük bireysel besin tüketim yöntemi uygulanarak enerji ve diğer besin öğeleri tüketimi hesaplanmıştır (6). Bu yaş gru bundaki çocuklar için önerilen standart değerin %67 sini karşılama durum u yeterli kabul edilmiştir. Standart değerin ± % 3 3 ’ü alınarak yetersizlik ve aşı rı tüketim oranları saptanmıştır (7). A ntropom etrik ölçümlerden; vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve kol çevresi ölçümleri tekniğine uygun olarak yapılmış (7), büyüme ve gelişme durum unun değerlendirilm e sinde N C H S standardı kullanılm ıştır (7,8).
Araştırma son u cu n d a elde edilen verilerin istatistik sel değerlendirm esinde o rtala m a (x) , ve standart h a ta (Sx) değerleri hesaplanm ıştır. G ru p la r arası farklı lığın sap tan m a sın d a iki o rtala m a arasındaki farkın
önem lilik testi ve k i-k are testi k u lla n ılm ış tır. V e r i l e rin analizi SPS S istatistik p a k e t p r o g r a m ı n d a y a p ıl mıştır (9).
B U L G U L A R V E T A R T I Ş M A
A raştırm anın y apıldığı ilk ö ğ re tim o k u lla rın d a k i ç o cukların % 5 3 . 3 ’ü ( n : 161) e r k e k , % 4 6 . 7 ’si ( n : 139) ise . kız öğrencidir. Ç o c u k la r a ilişkin a n t r o p o m e t r i k ö l
çü m ler T a b lo l ’de v erilm iştir. O k u l l a r a r a s ın d a yaş ortalaması açısından farklılık y o k tu r . C i n s iy e t a y ırı mı y ap m ak sız ın yaş o r ta la m a s ı d e v l e t o k u lla rı ve özel o k u lla rd a 10.7 ± 0.05 yıl o la r a k b u lu n m u ş tu r . Özel okullara giden e r k e k ç o c u k la r ın v ü c u t ağırlığı devlet o k u lla rın a g id e n le r d e n d a h a fa z la o lm a s ın a rağ m en , gerek e rk e k g e r e k s e k ız ç o c u k la r ın ağ ırlık , boy uzu n lu ğ u d o la y ıs ıy la B K İ d e ğ e r l e r i n d e o k u lla r arası istatistiksel a ç ıd an ö n e m l i b ir fa rk lılığ ın b u l u n m adığı g ö rü lm ü ş tü r ( T a b lo 1). T a b l o 2 ’d e ise ç o c u k lara ilişkin a n tr o p o m e tr ik ö l ç ü m l e r i n s ta n d a r tla r a g ö re d eğ e rle n d irm e si v e rilm iştir. Ö l ç ü m l e r s ta n d a r tla r a göre d e ğ e rle n d irild iğ in d e y in e o k u l l a r a r a s ı n d a is ta tistiksel açıdan belirgin bir fa rk lılığ ın o l m a d ığ ı g ö z lenmiştir. G e r e k d e v le t o k u lla rı g e r e k s e özel o k u l lardaki ö ğ ren cilerin ç o ğ u n l u ğ u n u n a n t r o p o m e t r i k ö l çümleri norm al kabul e d ile n p e r s e n t ille r ( 5 - 9 5 . per- sentil) arasın d a y o ğ u n la ş m ış t ır . B e d e n k itle i n d e k s i ne göre d e ğ e r le n d ir m e y a p ı l d ı ğ ı n d a d e v l e t o k u lla r ı n a d e v a m eden ç o c u k la r ın % 8 . 0 ’i, ö ze l o k u l l a r a d e v a m eden ço c u k ların ise % 7 . 3 ’ü 5. p e r s e n t ilin a ltın d a d ır. Ç o c u k ların yine o k u lla r a g ö r e s ır a s ıy la % 3 .3 ü ve % 1 . 3 ’ünün 95. p e r s e n tilin ü z e r i n d e o l d u ğ u b u l u n m uştur. A ra ştırm a y a k atılan ç o c u k l a r ı n a n n e ve b a b a la r ın ın eğitim ve m e s le k d u r u m u n a g ö r e d a ğ ı l ı m l a r ı T a b l o 3 ’de g ö rü lm e k te d ir. D evlet o k u lla rın d a o k u y a n ç o c u k l a r ı n a n n e ve b a b a larının eğ itim d ü z e y le r i i l k ö ğ r e t i m ve o r ta ö ğ r e n i m de y o ğ u n la şırk e n , özel o k u l l a r a d e v a m e d e n ç o c u k ların anne b ab a ları d a h a ç o k lise ve y ü k s e k o k u l m e zunudur. M e s le k d u r u m l a r ı i n c e l e n d i ğ i n d e h e r iki okul g e n e lin d e a n n e le r in m e s l e k l e r i a r a s ı n d a b e n z e r lik g ö rü lm e k te d ir. K a d ı n l a r ı n ç o ğ u n l u ğ u ev k a d ı n ı d ı r (% 71.4). B u n u m e m u r l a r i z l e m e k t e d i r . B a b a l a r ı n m eslek d u r u m u n a b a k ı l d ı ğ ı n d a ise ö z e l o k u l d a ç o cukları olan ların ç o ğ u ( % 5 5 . 4 ’ü) s e r b e s t m e s l e k s a hibidir. B u ra d a n g elir d ü z e y i n i n ç o c u k l a r ı n g ö n d e r i l dikleri okul se ç im in i e tk ile d iğ i s o n u c u n a v a r ıla b ilir . Ö ğrencilerin b e s in le ri tü k e ttik le ri ö ğ ü n sa y ısı ve öğün a tlam a d u r u m l a r ı n a ilişk in b i lg i le r T a b l o 4 d e verilmiştir. O r t a l a m a ö ğ ü n sa y ısı d e v l e t o k u l l a r ı n a
A N K A R A ’DA DEVLETE AİT VE ÖZEL İLKÖĞRETİM OKULLARINDA EĞİTİM
GÖREN ÇOCUKLARIN BESLENME D U R U M LA R IN A İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA
23
Tablo 1. Çocuklara İlişkin Antropometrik Ölçümler
Antropometrik Ölçümler Devlet Okulları Erkek (n:84) Kız (n:66) x Sx x Sx Özel Okullar Erkek (n:77) Kız (n:73) x Sx x Sx t değeri Erkek Kız Yaş (yıl) 10.71 0.08 10.58 0.08 10.88 0.07 10.58 0.07 -1.63 0.00 Ağırlık (kg) 34.40 0.66 32.91 0.56 35.47 0.65 32.75 0.61 -1.15 0.19 Boy uzunluğu(cm) 139.0 0.70 138.53 0.76 138.68 0.76 137.32 0.78 0.36 1.11 BKI (kg/m2) 17.70 0.26 17.22 0.29 18.48 0.25 17.60 0.30 -2.18 -0.91 __ • •
Tablo 2. Çocukların Bazı Antropometrik Ölçümlerinin Staııdardlara Göre Değerlendirilmesi
Persentil Antropometrik 5- > 5-25 26-75 76-95 95- < Ölçümler S % S % S % S % S % Ağırlık Devlet Okulları 9 6.0 27 18.0 79 52.7 32 21.3 3 2.0 Özel Okullar 10 6.7 36 X2 24.0 = 4.663 72 p > 0.05 48.0 32 21.3 - -Boy Uzunluğu Devlet Okulları 25 16.7 35 23.3 64 42.7 24 16.0 2 1.3 Özel Okullar 27 18.0 43 X2 28.7 =3.390 60 p > 0.05 40.0 20 13.3 - — BKI Devlet Okulları 12 8.0 25 16.7 80 53.3 28 18.7 5 3.3 Özel Okullar 11 7.3 20 X2 13.3 = 8.585 68 p > 0.05 45.4 49 32.7 2 1.3
devam eden çocuklarda 3.6±0.07 iken özel okul ço cuklarında 5.1 ±0.35 olarak bulunm uştur. Devlet okullarındaki çocukların % 6 9 .3 ’ü, özel okullara gi den çocukların ise çoğunluğu % 8 4 .7 ’si öğün atla maktadır. Özel okul öğrencileri daha çok sabah ve akşam öğünlerini atlamaktadır (sırasıyla %37.8 ve %19.7). Devlet okullarında ise en çok öğlen öğünü atlanmaktadır (%72.1).
Devlet ve özel ilköğretim okuluna giden çocukların öğün atlama nedenlerine bakıldığında birinci sırada iştahsız olmaları (sırasıyla % 6 7 .3 ’e karşın %63.2), ikinci sırada ise okula geç kalmaları (sırasıyla % 2 5 ’e karşın %21.1) gelmektedir. Özel okullarda tam gün eğitim verildiği için çocuklar öğlen öğünlerini okul da yemektedirler. O ysa devlet okullarında sabah okula giden çocukların çıkış saati , öğleden sonra okula giden öğrencilerin derse giriş saati öğlen ye meklerinin atlanm asında etkili olabilmektedir. Ayrı ca özel okullardaki çocukların öğlen çıkan yem ekle ri beğenm em eleri (%40.2) en önemli öğün atlama nedenleri arasındadır. Güneyli (10) de benzer şekilde
A n k a ra ’nın sosyo-ekonom ik yönden farklı se m tle rinde 889 ilkokul çocuğu üzerinde yaptığı çalışm ada; öğün sayısının sosyo-ekonom ik düzeye paralel ola rak arttığını, öğrencilerin sabah kahvaltısını y a p m a larına rağmen öğlen yemeğini düzensiz yedikleri saptamıştır. Çocuklar buna neden olarak canlarının istememesi ve iştahsız olm alarını belirtm işlerdir
( 10).
Çocukların öğün aralarında tüketmiş oldukları besin ler okullar arasında farklılık göstermektedir. Devlet okullarına giden çocukların çoğunluğu sadece evden, beslenme çantalarında getirdikleri besinleri tüketir ken (%37.4), % 2 0 .7 ’si buna ilaveten düzenli olarak hergün meyve yemektedirler. Özel okullara giden çocukların çoğunluğu (%46.8) ise şeker, bisküvi ve cips türü besinleri sıklıkla öğün aralarında tük e tm ek tedirler. Tekgül ve ark. (11), A nkara ilinde altı ilko kulda yaptıkları çalışmada öğrencilerin harçlıklarını genellikle meşrubat, bisküvi ve çikolata almak için harcadıklarını saptamıştır.
24
YAŞAR A, ILICA B, RAKICIOĞLU N.• • _
Tablo 3. Çocuklann Anne ve Babalarının Öğretim ve Meslek Durum una Göre D ağılım ları
Devlet Okulları (n: 150) Özel Okullar (n: 150)
Anne Baba Anne Baba
S % S % S % S %
Öğrenim Durumu
Okur yazar değil 6 4 - - 1 0.6 -
-Okur yazar 8 5.3 3 2.0 - - - -İlkokul 45 30.0 31 20.7 18 12.0 - -Ortaokul 33 22.0 26 17.3 24 16.0 1 0.6 Lise 37 24.7 36 24.0 76 50.7 49 32.7 Yüksekokul 21 14.0 54 36.0 31 20.7 100 66.7 Meslek Durumu Ev kadını 107 71.4 - - 107 71.4 - -Memur 35 23.4 47 31.3 37 24.7 39 26.0 Sigortalı işçi 3 2.0 36 24.0 1 0.6 1 0.6 Sigortasız işçi 1 0.6 4 2.7 - - - -Serbest 1 0.6 42 28.0 5 3.3 83 55.4 Emekli 3 2.0 - - - - 1 0.6 Esnaf, zanaatkar vb. - - 21 14.0 - - 26 17.4
Tablo 4. İlkokul Çocuklarının Öğün Sayısı ve Öğün Atlam a D urum una Göre D ağılım ları• •
Devlet Okulları (n : 150) Özel O kullar (n: 150)
Sayı % Sayı % Öğün Sayısı 3 81 54.0 24 16.0 4-6 69 46.0 126 84.0 Öğün Atlama Durumu x2: 47.604 p < 0.05 Evet 6 4.0 27 18.0 Bazen 98 65.3 100 66.7 Hayır 46 30.7 23 15.3 Atlanan Öğün* x2: 20.390 p < 0.05 Sabah 20 19.2 48 37.8 Öğlen 75 72.1 54 42.5 Akşam 9 8.7 25 19.7 x2: 20.39 p < 0.05
* Devlet okulları n: 104, özel okullar n: 127
İçeceklere bakılacak olursa devlet okullarında sıra sıyla hazır m eyve suları (% 46), süt-ayran (% 31) ve kola -gazoz tüketimi (% 30) ön sırada yer alm aktadır. Özel okullarda ise en çok k o la -g az o z (% 74.7) ve m eyve suları (% 58) tüketilm ektedir. Süt ayran gibi protein kaynağı içecekleri tüketenlerin oranı ancak % 2 0 ’dir. B uradan özel o kullara giden çocukların öğün aralarındaki besin ve içecek tercihlerinin, şe k er
içeriği y ü k s e k boş e n e rji k a y n a ğ ı b e s i n l e r d e n y a n a o ld u ğ u n u g ö r m e k te y iz . O y s a d e v l e t o k u l l a r ı n a g id e n çocukların p ro te in ve v i t a m i n - m i n e r a l iç e riğ i y ü k s e k besinleri tükettikleri g ö r ü l m e k t e d i r .
Özel o k u la d e v a m e d e n ç o c u k l a r ı n ş e k e r , c ip s ve b i s küvi gibi besinleri d a h a ç o k t ü k e t m e l e r i n i n o k u l d a öğlen y e m e ğ i y e m e l e r i n d e n d o la y ı ö ğ ü n a r a la r ı n d a k i
A N K A R A ’D A DEVLETE AİT VE ÖZEL İLKÖĞRETİM OKULLARINDA EĞİTİM
GÖREN ÇOCUKLARIN BES LENME DU RU M LA R IN A İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA
25
beslenm elerine fazla önem vermemelerinden kay naklandığı söylenebilir. N itekim B K İ ’ne göre değer lendirm e yapıldığında özel okullara giden öğrencile rin devlet okullarına giden öğrencilere göre 76-95 persentil arasında olan oranının daha fazla olduğu görülm üştür ( sırasıyla % 3 2 .7 ’ ye karşın %18.7). K ocaoğlu ve arkadaşları (12), A n k a r a ’da sosyo-eko-
nom ik düzeyi farklı biri özel diğeri devlet okuluna giden 11-15 yaş grubu çocuklar üzerinde yaptıkları çalışm ada; iki grubun boy uzunluğu arasındaki farkı
10 cm bulm uşlardır. Y üksek sosyo-ekonom ik düzey deki çocukların hayvansal protein ve yağdan zengin, d ü şü k so sy o -e k o n o m ik düzeydeki çocukların ise beslenm esinin tahıl, şeker ve sebzelere dayalı oldu ğunu bildirmişlerdir. Bu çalışm ada ise yeşil yapraklı sebze, süt, yoğurt, yağlar, pirinç, bulgur, makarna vb. tahılların dışındaki tüm besinlerin tüketiminin özel okullara giden çocuklarda devlet okullarına giden ço cuklara göre istatistiksel açıdan belirgin şekilde yük sek tüketildiği g ö rü lm ü ştü r (p < 0.05).
Devlet ilköğretim okulları ve özel ilköğretim okulla rına giden erkek ve kız çocukların enerji ve diğer be sin öğelerini tüketim du ru m u T ablo 5 ’de verilmiştir. İstatistiksel açıdan önem li bulunm am asına karşın enerji ve diğer besin öğelerini özel okullara giden çocuklar, devlet okullarına göre daha fazla tüketmek tedirler.
T a m gün eğitim veren özel okullara giden çocukların toplam günlük enerji tüketimi yarım gün eğitim ve ren devlet okullarına giden çocuklardan daha fazla olm asına karşın, farklılık istatistiksel açıdan önemsiz bulunm uştur, (sırasıyla; erkeklerde 1831 ± 61.07 kkal/gün ve 2405 ± 54.20 kkal/gün, kızlarda ise 1817 ± 64.04 kkal/gün ve 2359 ± 53.64 kkal/gündür). Özel okullarda öğlen yem eği verilmesi ve bu çocukların öğün aralarında enerji değeri yüksek besinleri tüket meleri nedeniyle okulda enerji tüketim düzeyi, özel ilköğretim okullarında devlet okullarından istatistik sel açıdan belirgin şe k ild e y ü k se k bulu n m u ştu r (p<0.01). Ç ocukların okuldaki besin tüketimi ince lendiğinde enerji alımı devlet okullarındaki erkekler de 392± 18.13, kızlarda 389 ± 14.24 kkal/gün iken, özel okullarda sırasıyla 956 ± 33.6 ve 951 ± 29.39 kkal/gün olarak saptanmıştır.
H er iki cinste de genelde tüm besin öğelerinin okul daki tüketimi özel okullarda, devlet okullarından be lirgin şekilde yüksek bulunm uştur (p < 0.01). Bu du rum un öğlen yem eği verilmesinden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Özel okullarda; okulda beslenmenin günlük b eslen m e y e katkısı ortalama %39.8 iken.
devlet okullarında bu oran %16.4 olarak bulunm uş tur. Nitekim Güneyli (13), de A n k a ra ’da farklı sos yo-ekonomik düzeydeki öğrencilerin okuldaki bes lenmelerinin günlük beslenme içerisindeki katkısını %15.4 olarak ortaya koymuştur.
İstatistiksel açıdan önemli olmamasına karşın devlet okullarına giden çocukların evdeki besin tüketimleri özel okullara giden çocuklardan düşük bulunmuştur (Tablo 5). Devlet okullarına giden çocukların bu far kı hafta içi evde beslenerek tam olarak kapatamadık- ları gözlenmiştir. Buna karşın, devlet okulları ve özel okullara giden çocukların antropometrik ölçümler den vücut ağırlığı ve BKİ değerlerinde bir farklılığın olmadığı görülmüştür (Tablol). Çocukların beslen me düzeyindeki farklılıkların antropometrik ölçüm leri etkileyecek düzeyde olmadığını söyleyebiliriz. Ev-okul ayrımı yapılmaksızın çocukların diğer besin öğelerini tüketim düzeyine bakıldığında; sadece kar bonhidrat (p<0.01), niasin (p<0.05) ve C vitamininin (p<0.01) istatistiksel açıdan belirgin şekilde farklı tüketildiği saptanmıştır. Devlet okullarına giden ço cukların vitamin C ’yi (p<0.01), istatistiksel açıdan belirgin şekilde daha fazla tükettikleri görülmüştür. Bu durum devlet okullarında okuyan çocukların bes lenme çantalarında getirdikleri meyve ve sebzeleri öğün aralarında yemelerinden kaynaklanmaktadır.
N itekim devlet okullarına giden çocukların
% 20.7’sinin beslenme çantasında getirdiklerine ila veten, düzenli olarak hergün meyve getirme alışkan lıklarının olduğu saptanmıştır. Ayrıca araştırmanın kış aylarında yapılmış olması nedeniyle turunçgil tü ketiminin yüksek olması C vitamini tüketimini de arttırmıştır.
Çocukların okullara göre tükettikleri enerji ve diğer besinlerinin değerlendirmesi Tablo 6 ’da görülmekte dir. Devlet okullarına giden çocukların % 84.’ii niasi- ni, % 8 3 .3 ’ü çinkoyu, % 6 8 .6 ’sı A vitaminini, % 6 3 .3 ’ü riboflavini, % 5 2 ’si ise tiamini yetersiz dü zeyde tüketmektedir. Özel okullara giden çocuklar daki bu yetersizlik oranları sırasıyla %37.3, %39.3, %52, %27.3 , %12.7 olarak bulunmuştur. Tablo 5 ’de görüldüğü üzere istatistiksel açıdan önemli bulunma makla birlikte genelde tüm besin öğelerinin tüketimi özel okullara giden çocuklarda daha yüksek bulun muştur. Standarda göre değerlendirme yapıldığında bu durum açıkça belli olmaktadır. Enerji ve diğer be sin öğelerini yetersiz tüketen çocuk sayısı devlet okullarında daha fazla bulunmuştur. Bununla biıiik- te, standarda göre fazla tüketim durumu incelendi ğinde yine özel okullardaki çocukların sayısı devlet okullarına giden çocuklardan daha fazla bulunmuştur
• • • •
Tablo 5. D evlet ve Ö ze l O k u lla r ın a G id en Ç o c u k la rın E n e r ji ve D iğ e r B e s in Ö ğ e le r in i T ü k e t i m D u r u m u ( x ± S x )
2 6 YAŞAR A. ILICA B. RAKICIOĞLU N.
Kız Erkek Enerji ve Besin Öğeleri Devlet Okulları (n: 66) x Sx Özel Okullar (n: 73) x Sx t değeri Devlet Okulları (n: 84) x Sx Özel O kullar (n: 77) x Sx t değeri T o p lam t değeri Enerji (kkal) 1817 64.04 2359 53.64 6.51 1831 61.07 2405 54.20 -7.04 -9.58 Ev 1428 63.67 1409 42.58 0.25 1439 51.20 1450 47.76 -0.15 0.08 Okul 389 14.24 951 29.39 -17.22** 392 18.13 956 33.60 ■-14.77** -22.25* Protein (g) 57.19 3.06 69.7 2.79 -3.02 58.80 2.70 72.77 3.55 -3.13 -4.34 Ev 46.73 2.90 41.51 2.76 1.30 47.08 2.32 45.67 3.18 0.36 1.18 Okul 10.46 1.34 28.18 1.28 -9.58 11.72 1.25 27.09 1.39 -8.23 -12.53* Hayvansal Prot(g) 22.39 1.94 30.73 1.60 -3.32 22.06 1.78 34.42 2.29 -4.27 -5.41 Ev 20.36 1.94 22.07 1.55 -0.69 19.79 1.72 26.57 2.01 -2.56 -2.39 Okul 2.03 0.38 8.66 1.02 -6.11 ** 2.27 0.41 7.85 1.07 -4.87** -7.70** Yağ (g) 51.76 2.21 64.89 2.71 -3.76 53.65 2.40 69.31 2.90 -4.16 -5.54 Ev 43.88 2.14 40.84 2.28 0.97 44.21 2.06 45.40 2.54 -0.36 0.39 Okul 7.87 0.56 24.05 1.11 -13.04** 9.44 0.71 23.91 1.17 -10.56** -16.33** Karbonhidrat (g) 280.72 10.46 368.00 7.81 -6.68 278.31 10.40 365.79 7.89 -6.70* -9.46** Ev 210.11 10.13 211.58 5.70 -0.13** 210.52 8.86 206.45 6.57 0.37* 0.18** Okul 70.60 2.83 156.42 5.40 -14.08** 67.79 3.18 159.34 6.27 -13.03** -19.02** Kalsiyum (mg) 583.5 331.50 641.42 22.72 -1.49* 593.98 30.83 706.38 81.88 -1.28 -1.75 Ev 496.69 30.14 442.60 22.79 1.43* 504.73 26.25 521.85 81.76 -0.20 0.38 Okul 86.84 10.44 198.82 11.91 -7.07 89.25 11.66 184.54 13.05 -5.45 -8.68 Demir (mg) 8.36 0.42 11.07 0.42 -4.58 7.95 0.45 11.45 0.54 -5.00 -6.79 Ev 7.07 0.41 6.64 0.34 0.81 6.68 0.37 6.97 0.48 -0.48 0.1 1 Okul 1.29 0.83 4.43 0.24 -12.24** 1.27 0.12 4.49 0.26 -1 1.02** -16.26** Fosfor (mg) 831.28 39.73 1032.94 26.35 -4.23 820.50 26.34 1045.39» 32.07 -5.42 -6.94 Ev 684.83 37.36 663.46 23.69 0.48 688.85 23.34 694.28 25.51 -0.16 0.29 Okul 146.45 12.26 369.49 17.06 -10.62** 131.65 8.98 351.11 17.74 -1 1.04** -15.47** Çinko (mg) 7.01 0.33 9.37 0.26 -5.63 6.87 0.26 9.41 0.29 -6.42 -8.65 Ev 6.02 0.32 5.95 0.22 0.19 5.90 0.22 6.22 0.24 -0.96 -0.53 Okul 1.00 0.07 3.42 0.16 -13.93** 0.98 0.08 3.19 0.17 -1 1.99** -18.17** Vitamin A (IU) 3969 527.53 4127 427.47 -0.23 3469 512.26 3994 440.61 -0.78 -0.77** Ev 3374 502.53 2359 361.48 1 64** 3148 508.80 1715 231.69 2.56** 2 92** Okul 594 174.92 1768 278.21 -3.57** 321 101.32 2279 372.28 -5.08** -6.28** Tiamin (mg) 0.75 0.04 0.89 0.03 -3.16* 0.71 0.03 0.89 0.03 -4.25 -2.52 Ev 0.60 0.04 0.57 0.02 0.63** 0.58 0.03 0.57 0.02 0.09 0.49** Okul 0.15 0.01 0.32 0.02 -9.32** 0.13 0.01 0.32 0.02 -9.37** -13.23** Riboflavin (mg) 0.85 0.05 1.15 0.06 -3.85 1.81 1.00 1.09 0.04 0.72 0.47 Ev 0.74 0.05 0.74 0.03 0.02* 1.71 1.00 0.76 0.03 0.94 0.94 Okul 0.11 0.01 0.41 0.05 -5.59** 0.11 0.01 0.33 0.02 -9.62** -9.01** Niasin (mg) 7.95 0.58 12.56 0.58 -5.63 7.68 0.58 13.58 0.82 -5.86* -8.08* Ev 6.77 0.58 8.06 0.55 -1.62 6.56 0.56 9.20 0.72 -2.90 -3.28 Okul 1.18 0.91 4.50 0.36 -8.91** 1.13 0.1 1 4.37 0.39 -8.13** -12.03** Vitamin C (mg) 89 9.05 71 5.31 1.70** 67 7.67 64 4.88 0.38** 1.37** Ev 63 7.72 49 4.54 1.50** 52 6.91 37 4.13 1.90** 2.32* * Okul 26 3.79 22 2.94 0.91 15 2.66 27 3.44 -2.78 -1.40 * p < 0.05, ** p < 0.01
A N K A R A ’D A D E V L E T E A l T V E ÖZ EL İLKÖĞRETİM O K U L L A R I N D A EĞİTİM
G Ö R E N Ç O C U K L A R I N B E S L E N M E D U R U M L A R I N A İLİŞKİN BİR ARAŞTIRMA
27
Tablo 6. D evlet ve Ö zel O ku llara G iden Çocukların Bir Günlük Enerji ve Besin Öğelerinin Günlük Tüketimi Öne rilen S ta n d a rd a (R D A )G ö re D eğerlendirilm esi
Devlet Okulları (n: 150) Özel Okullar (n: 150)
Yetersiz Yeterli Fazla Yetersiz Yeterli Fazla
S % S % S % S % S % S % Enerji (kkal) 34 22.7 110 73.3 6 4.0 3 2.0 120 80.0 27 18.0 Protein (g) 13 8.7 102 68.0 35 23.3 1 0.7 56 37.3 93 62.0 Hayvansal prot.(g) 13 8.7 102 68.0 35 23.3 1 0.7 56 37.3 93 62.0 Kalsiyum (mg) 52 34.7 93 62.0 5 3.3 28 18.7 111 74.0 11 49.3 D em ir (mg) 58 38.7 81 54.0 11 7.3 13 8.7 105 70.0 32 21.3 Çinko (mg) 125 83.3 24 16.0 1 07 59 39.3 91 60.7 - -A * * " A vitamini 103 68.6 16 10.7 31 20.7 78 52.0 33 22.0 39 29.0 B1 vitamini 78 52.0 67 44.7 5 3.3 19 12.7 124 82.7 7 4.7 B2 vitamini 95 63.3 54 36.0 1 0.7 41 27.3 108 72.0 1 0.7 Niasin 126 84.0 17 11.3 7 4.7 56 37.3 78 52.0 16 10.7 C vitamini 35 23.3 41 27.3 74 49.4 25 16.7 47 31.3 78 52.0
( T a b lo 6). Ü l k e m i z d e ö n e m li bir sorun olan dem irin y e te r s iz tü k e tim i d e v l e t o k u lla rı ve özel o k u lla rd a sı ra s ıy la % 3 8 .7 ve % 8 .7 o la r a k b u lu n m u ş tu r . G ö rü ld ü ğ ü ü ze re g e n e l d e s o s y o - e k o n o m i k d ü z e y i y ü k se k ai le lerin ç o c u k la r ın ın gittiği özel o k u lla rd a k i ç o c u k la rın ç o k azı d e m iri y e t e r s iz tü k e tm e k te d ir le r . Bu d u r u m özel o k u lla r a g id e n ç o c u k la r ın h e m okul h em d e e v d e et ve et ü r ü n le r in i b e lirg in ş e k ild e d a h a fazla tü k e t m e l e r i n d e n k a y n a k l a n m a k t a d ı r ( p < 0 . 0 1 ) . Y apılan bir ç a l ı ş m a d a 10-12 y a ş g r u b u to p la m 355 ilkokul ç o c u ğ u n d a d e m i r y e te rs iz liğ i a n e m is i % 35.8 o ra n ın d a s a p t a n m ı ş t ı r (14).
P e k c a n ’ın (15) ç a l ı ş m a s ı n d a 10-12 yaş g ru b u ilkokul ç o c u k la r ın ın e n e r ji, k a l s i y u m , A v ita m in i, riboflavin ve k ıs m e n C v ita m in i n i y e te r s iz d ü z e y d e tükettikleri s a p ta n m ış tır . 1 İçin ve a r k a d a ş la r ı (16) ise D iy a r b a k ı r ’d a s o s y o - e k o n o m i k ve k ü ltü re l y ö n d e n farklı g e lişim g ö s te re n iki s e m t ilk o k u l u n d a ç a lış m a y a p m ış lardır. S o s y o - e k o n o m i k y ö n d e n g e liş m iş se m tte b u lu n a n ok u l ç o c u k l a r ı n ı n g ü n l ü k e n e rji, protein, d e m ir, A ve C v ita m in i t ü k e t i m d ü z e y le r i, d ü şü k so sy o e k o n o m i k d ü z e y d e k i ç o c u k l a r d a n ö n e m li ölçüde y ü k s e k b u l u n m u ş t u r . A y r ı c a a y n ı ç a lış m a d a besin tü k e tim in d e k i fa rk lılığ ın ç o c u k l a r ı n b oy ve ağırlık y ö n ü n d e n g e l iş im le r in i d e e tk ile d iğ i s o n u c u n a varıl m ıştır. B e n z e r ş e k ild e y a p ı la n bir ç a lış m a d a da özel o k u ld a o k u y a n ç o c u k l a r ı n d a h a y ü k s e k gelirli ailele rin ç o c u k la rı o l m a s ı n e d e n i y l e d a h a iyi beslendikleri s o n u c u n a v a r ılm ış tı r (1 7 ). Y in e y a p ıla n birçok çalış m a d a b ü y ü m e ve g e l i ş m e d ü z e y i n i n s o s y o - e k o n o m ik
d u r u m d a n e t k ile n d i ğ i s o n u c u n a v a rılm ıştır (17,18).•w J
SONUÇ VE ÖNERİLER
Sonuçta, hem evde hem de okulda besinlerin, dolayı sıyla enerji ve çoğu besin öğelerinin tüketim düzeyi özel ilköğretim okullarındaki çocuklarda devlet ilköğretim okullarındaki çocuklardan yüksek bulun muştur. Özel okullarda öğlen yemeğinin verilmesi çocukların beslenmesi açısından olumlu rol oyna maktadır. Yarım gün eğitim verilen devlet okullarına giden çocuklar, ders başlama ve bitiş saatlerinin uy gunsuzluğu nedeniyle genellikle öğlen öğünlerini at lamaktadırlar. Beslenme düzeyindeki farklılıklara rağmen devlet okullarına giden çocukların antropo metrik ölçümlerinin etkilenmediği görülmüştür. An cak buradan ilerki dönemlerde de etkilenmeyeceği sonucunu çıkartanlayız.Yetersiz tüketim zamanla antropometrik ölçümler üzerinde etkili olmaktadır. Standartlara göre değerlendirme yapıldığında özel okullara giden çocuklar içerisinde dahi özellikle A vitamini, niasin , riboflavin, çinko, kalsiyum ve de mir gibi büyüme gelişmede rolü olan vitamin ve m i neralleri yetersiz tüketenlerin bulunması durumun önemini ortaya koymaktadır. Devlet okulları ve özel okullara giden çocukların öğün atlamaları, yetersiz besin tüketim nedenleri arasındadır. Yalnız okullar arasında atlanan öğünler açısından farklılık gözlen miştir. Özel ilköğretim okullarına devam eden ço cukların öğün atlama oranları daha yüksek ve öğün aralarındaki besin tüketimleri daha dengesiz bulun muştur. Öğün aralarında şeker, bisküvi , cips, kola gibi enerji değeri yüksek besinleri daha çok tercih et tikleri görülmüştür.
28
YAŞAR A. ILICA B, RAKICIOĞLU N.T ü m bu sonuçlar gerek özel, gerekse devlet o k u lla rındaki çocukların beslen m e k o n u su n d a eğitilm eleri gerekliliğini ortaya koym aktadır. O kullarda öğlen yem eğinin verilmesinin beslen m e açısından olum lu etkisine rağm en, m enülerin beğ e n ilm e m esi ve hijyen koşullarına uygun pişirilm em esi tüketim ini o lu m s u z yönde etkileyebilmektedir. Ö ğün aralarında seçilen yiyecekler ko n u su n d a da ilkokul çocukları bilinçlen dirilm en, okul kantinlerinde besleyici değeri o lm a yan yiyeceklerin satışına izin verilm em elidir. G erek aileler gerekse okul idaresinin çocuklarının b eslen mesi k o n usunda d a h a duyarlı olmaları g e r e k m e k te dir. Önceki u y g u la m ala ra göre aile bireylerinin ve okul idarecilerinin b e sle n m e bilgi düzeylerinin art
m asına karşın eğitim de sürekliliğin ve denetim in
sağlanması olum lu sonuç alınmasını kolaylaştıra
caktır.
KAYNAKLAR
1. Baysal A. Beslenme, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara A-13. 1990.
2. Fomon SJ. Size and grovvth. Nutrition of Normal In- fants, Mosby, St Lois, 65,1993.
3. Anon. Recommended Dietary Allovvances, National Academy Press, Washington D.C, 1989.
4. Poskitt EM. Childhood Nutrition in the Clinical M ana gement of Disease (Ed. Dickerson JW T, Lee HA). Se- cond ed. Edward Arnold, London, 30, 1988.
5. Ersoy G.Beslenme eğitimi alan ve almayan ilkokul ço cuklarının yiyecek seçiminde televizyon reklamların dan etkilenme durumu. Beslenme ve Diyet Dergisi
18(2): 165-175,1989.
6. Moore MC. Nutrition Assessment . Pocket Guide to Nutrition and Diet Therapy. Mosby Year Book, Inc, 3,
1993.
7. Gibson DS. Principles of Nutritional Assessment , Ox- ford University, Oxford, 1990.
8. Pekcan G. Şişmanlık ve Saptam a Y öntem leri. Şişm an lık Çeşitli Hastalıklarla Etkileşimi ve Diyet T edavisin de Bilimsel Uygulam alar,Ankara, 7, 1993.
9. SPSS for vvindovvs, Release 6.0 (Jun 17 1993) C opy right 1990-1995 . M icrosoft corp.
10. Güneyli U. A nkara’nın sosyo-ekonom ik yönden faiklı semtlerinde bulunan ilkokul çocuklarının beslenm e durumları konusunda bir araştırma. B eslenm e ve Diyet Dergisi 13:35-49,1984.
11. Tekgül N, Özer G, A ksoy M. İlkokul öğrenci ve öğret menlerinin bilgi düzeyleriyle bunun uygulam a duru mu. Beslenme ve Diyet Dergisi 15:47-54, 1986.
12. Kocaoğlu B A. Koksal O. T he effect o f socio-econo- mic conditions on grovvth developm ent and obesity among adolescents in Turkey. B eslenm e ve Diyet D er gisi 14:25,1985.
13. Güneyli U. A nkara’nın sosyo-ekonom ik yönden farklı semtlerinde bulunan ilkokul çocuklarının beslenm e d u rumları konusunda bir araştırm a II. B eslenm e ve Diyet Dergisi 13:31-45,1984.
14. Pekcan G. İlkokul çocuklarında dem ir yetersizliği ane misi, enfeksiyon ve okul başarısı arasındaki etkileşim ler üzerinde bir araştırma. B eslenm e ve D iyet Dergisi,
13:51,1984.
15. Pekcan G. 10-12 yaş grubu ilkokul çocuklarının b es lenme ve sağlık durum ları üzerine bir araştırm a. B es lenme ve Diyet Dergisi 12:43,1983.
16. llçin E. Toksöz P. Mete Ö. Çelik Y. Farklı sosyo-eko- nomik düzeyde bulunan iki ilkokulda çocukların b es lenme durumları üzerine bir araştırm a. B eslenm e ve Diyet Dergisi 16:7, 1987.
17. Çetin AK, Karavuş M, M ega E, Şahin M, K utanış R, İşeri M, B ayram gürler B. Biri özel biri devlete ait iki ilkokulun öğrencilerinde büyüm e gelişm e durum unun k arşılaştırılm ası. B e sle n m e ve D iy et D erg isi 24: 215,1995.
18. Açkurt F. W etherilt H, Türk okul çağı çocuklarının bü- yüme-gelişme durum larının A m erikan N o rm ların a g ö re değerlendirilm esi. B e sle n m e ve D iy et D erg isi, 20:21,1991.
