Öz lem Ne mut lu*
THE NOVELS AND SHORT STORIES OF İSMAİL GASPIRALI
ABS TRACT
İsmail Gaspırali, who was the publisher of the newspaper, Tercuman (1883-1916) and the founder of the ideal of unity in language, idea and mission wrote and published novels and short stories too. However, until now, this aspect of him has been ignored. The most important reason for this lack of interest is the fact that his works have not yet been published in proper academic fashion. Thanks to a project led by Yavuz Akpınar, the complete works of İsmail Gaspıralı are now being published.
As one of the leading educators in the Turkic world in the 19th century, İsmail Gaspıralı dealt with the problems of the Eastern world in general and the Turkic-Islamic world in particular in his novels and short stories. Within this context, his topics of interest included education, illiteracy, westernization, modernizati-on, women's rights, etc. His novels and short stories are remarkable in the sense that they are complimentary to his ideals.
Along with these qualities, the techniques that Gaspıralı used in his constructi-on of plot, characterizaticonstructi-ons and choice of time and place were appealing to the readers of the era. For instance, in a fantasy novel, he tells of a supernatural event that will attract attention and arouse curiosity, but at the same time he tries to inform his readers on a subject about their times and lives. The author's iro-nic style of writing is one of the most important aspects that draw attention to his literary works.
* Yard. Doç. Dr., Ce lal Ba yar Üni ver si te si Fen-Ede bi yat Fa kül te si Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 1, Mart 2010, s. 111-124
1 İs ma il Gas pı ra lı’nın edebî fa ali yet le ri hak kın da et raf lı ca bil gi ver me ye yö ne lik ya zı lar yok de ne cek
ka dar az dır. Gas pı ra lı’yı da ha çok fik ri ve si ya si cep he siy le ele alan ça lış ma lar da onun bu yö nü ne sa -de ce kı sa ca te mas edil mek le ye ti nil miş ve ya ço ğu za man da ve ri len bil gi ler ek sik kal mış tır. Bir pro je kap sa mın da Gas pı ra lı’nın Ter cü man’da ki ya zı la rı nı ya yı ma ha zır la yan Ya vuz Ak pı nar, ön ce lik le ya Keywords:Mo der ni za ti on, il li te racy, com pa ri son of the East and the West, fan -tas tic no vel, we ird, irony
ÖZET
1883’ten iti ba ren ya yım la dı ğı Ter cü man ga ze te si ve “dil de, iş te, fi kir de bir lik” şia rıy la ta nı nan İs ma il Gas pı ra lı, ro man ve hikâye tür le rin de de eser ler ver miş tir. An cak, şim di ye ka dar ya za rın bu yö nü ih mal edil miş tir. Bun da en önem li se bep, Gas pı ra lı’nın edebî eser le ri nin sağ lık lı bir aka de mik neş ri nin ya pıl ma ma sı dır. Ya vuz Ak pı nar baş kan lı ğın da yü rü tü len bir pro je kap sa mın da İs ma il Gas pı -ra lı’nın a-ra la rın da edebî eser le ri nin de bu lun du ğu ya zı la rı ye ni den ya yım lan mış ve ya yım lan ma ya da de vam et mek te dir.
19. yüz yı lın ön de ge len Türk maa rif çi le rin den bi ri olan İs ma il Gas pı ra lı, ro man ve hikâye le rin de, eği tim, ce ha let, Ba tı lı laş ma, mo dern leş me, ka dın hak la rı gi bi dev ri nin Türk-İslâm, ge nel ola rak Þark dün ya sı nın önem li prob lem le ri ne te mas et miş tir. Bu bağ lam da onun ro man ve hikâye le ri fikrî cep he si ni ta mam la ma la rıy la dik kat çek mek te dir ler. Bu nun dı şın da ya zar, edebî eser le ri nin ge rek kur gu -la rı nın dü zen len me sin de ge rek se de şa hıs -laş tır ma, za man ve me kan se çi min de dev rin oku yu cu su nun dik ka ti ni çe ke bi le cek şe kil de dü zen le me le re baş vur muş -tur. Söz ge li mi fan te zi ro man, bir ta raf tan bil gi ve rir ken bir ta raf tan “aca ip” olay ve du rum la rı me rak ve he ye ca nı can lı tu ta cak şe kil de dü zen le me gi bi. Ya za rın iro nik öğe ler le bes len miş mi zahî üs lu bu, söz ko nu su edebî me tin le rin il gi gör -me le rin de en bü yük fak tör ler den bi ri ol muş tur.
Anahtar Kelimeler: Mo dern leş me, Ce ha let, Do ğu-Ba tı Mu ka ye se si, Fan te zi Ro man, Aca ip, İro ni.
1881’de ya yım la dı ğı Rus ya Müs lü man la rı ad lı ese riy le dik kat le ri üze ri ne çe ken ama da ha çok 1883 yı lın da çı kar ma ya baş la dı ğı Ter cü man ga ze te siy le bü tün Rus ya’da adı nı du yu ran İs ma il Gas pı ra lı, 19. yüz yı lın en ön de ge len Türk ay dın lan ma cı la rın dan, yay gın ta bir le maa rif çi le rin den bi ri si dir. Ga ze te sin de dev ri nin si yasî, sos -yal, ik ti sadî ve kül tü rel ma hi yet li bir çok me se le si ni çok çe şit li yön le riy le tar tı şa rak Türk ve İslâm dün ya sı için bir me denîyet prog ra mı çiz miş, böy le lik le dö ne min çok zor şart la rı içe ri sin de Rus ya’nın asi mi las yon po li ti ka sı na kar şı âde ta ola ğa nüs tü bir va rol ma sa va şı ver miş tir. Biz bu ya zı mız da, onun si yasî ve sos yal içe rik li ya zı la rı na gö re da ha ge ri plan da ka lan edebî fa ali yet le ri üze rin de du ra cak, ro man ve hikâye le -ri va sı ta sıy la Gas pı ra lı’nın bir baş ka cep he si ni ay dın lat ma ya ça lı şa ca ğız1.
Gas pra lı 1887 yı lın dan iti ba ren 1905’e ka dar ka le me al dı ğı eser le riy le Rus ya Müs lü man la rı nın ön de ge len ro man ve hikâye ci le rin den bi ri ol ma sı fa tı nı hak kıy la ka zan mak ta dır. Bu nun la bir lik te onun bu yö nü, fikrî cep he si ne gö re da ha ge ri plan -da kal mış tır. Ni te kim Gas pı ra lı’nın ro man ve hikâye le ri ni neş re ha zır la yan Ak pı nar, ça lış ma sı nın ön sö zün de onun için “ih mal edi len bir ya zar” baş lı ğı nı kul la nır2. Gas
-pı ra lı’nın ro man ve hikâye le ri şun lar dır: 1. Fren gis tan Mek tup la rı (1887),
2. Da rür ra hat Müs lü man la rı (Ön ce Fren gis tan Mek tup la rı’nın içe ri sin de 1889’da tef ri ka edi len bu eser da ha son ra 1895 ve 1903 yıl la rın da iki kez Da rür ra hat Müs lü
man la rı adıy la ge niş le ti le rek tek rar tef ri ka edil miş tir. İl ki 1891’de di ğe ri de 1906’da ol
-mak üze re iki kez ki tap ola rak ba sıl mış tır.)
3. Su dan Mek tup la rı (Ter cü man’da ki ilk tef ri ka se ne si 1889’dur. 1896’da ye ni -den tef ri ka edil miş an cak ya rım kal mış tır.)
4. Ka dın lar Ül ke si (1890-1891)
5. Mol la Ab bas Fran sevî’ye Te sa düf (1908) 6. Ars lan Kız (ilk tef ri ka yı lı 1893, ikin ci si 1895) 7. Gün Doğ du (1905)
8. Ah met Bey Taş ke sen li ve Bed ros Ağa Ka ra kaş yan (1895) 9. İvan ve Sü ley man (1897)
10. Be la-yı İslâm (1905)3
za rın şim di ye ka dar hiç tes pit edil me yen ve üze rin de hiç du rul ma yan edebî ten kit le ri ne çe şit li ça lış ma la rın da te mas et miş ve on la rın bir kıs mı nı neş ret miş (Bkz., “İs ma il Gas pı ra lı Be yin Edebî Ten kit -le ri:1”, Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Araş tır ma la rı Der gi si, Sa yı: IX, İz mir: 1998, ss. 87-115) ar dın dan edebî eser le ri nin ilk kez aka de mik neş ri ni ger çek leş tir miş tir. (Bkz. İs ma il Gas pı ra lı Se çil miş Eser le ri, Ro man ve Hikâye le ri, Ötü ken Ya yın la rı, İs tan bul: 2003, 476 s.) Böy le lik le İs ma il Gas pı ra lı’nın edebî fa ali yet le ri hak kın da der li top lu bil gi ve ren ilk ya zı lar Ya vuz Ak pı nar ta ra fın dan ka le me alın mış tır. Ak pı nar, 2001’de Türk Oca ğı’nca İs tan bul’da “Yüz yıl da Gas pı ra lı’nın İde al le ri” ve 2004’te An ka ra’da dü zen le nen “İs ma il Bey Gas pı ra lı İçin” baş lık lı sem poz -yum lar da da Gas pı ra lı’nın fikrî ve edebî eser le ri ni ele alan teb liğ ler sun muş tur. (Bkz. “Gas pı ra lı’nın Fikrî ve Edebî Eser le ri”, Yüz yıl da Gas pı ra lı’nın İde al le ri, Bil di ri ler, Türk Yur du Ya yın la rı, İs tan bul: 2001 63-93;“Gas pı ra lı’nın Edebî Eser le ri ne Ge nel Bir Ba kış ve Da rür ra hat Müs lü man la rı Ro ma nı”, İs ma il Bey Gas pı ra lı İçin, An ka ra: 2004, ss. 339357) Ya vuz Ak pı nar dı şın da “İs ma il Bey Gas pı ra -lı’nın Edebî Fa ali yet le ri ne Da ir” (Bkz. a.g.e., ss. 359-362) teb li ğiy le İs ma il Ke rim de ya za rın edebî fa ali yet le ri ni ilk de ğer len di ren araş tır ma cı lar dan bi ri ol muş tur.
2 Ya vuz Ak pı nar, İs ma il Gas pı ra lı Se çil miş Eser le ri I, Ro man ve Hikâye le ri, (Ya yı na Ha zır la yan lar: Ya
-vuz Ak pı nar, Bay ram Orak, Na zım Mu ra dov), Ötü ken Ya yın la rı, İs tan bul: 2003, s. 13.
3 Ya vuz Ak pı nar, ya za rın Ter cü man ve İla vei Ter cü man’da tef ri ka edil miş an cak bir kıs mı ya rı da kal
mış ve im za sız Ay şe, Pek Çok Ehli Gar Ne Ger çek tir Ne Ya lan, Dün ya da Ne ler Ol maz, Knyaz Aza -mat Bey, Bi ça re Fat ma gi bi baş ka ba zı kü çük hikâye le rin İs ma il Gas pı ra lı’ya ait olup ol ma dık la rı nın an cak ile ri de da ha te fer ru at lı ya pı la cak bir ça lış ma ne ti ce sin de an la şi la bi le ce ği ni be lir tir. Bkz. “Ro -man ve Hikâye le ri Hak kın da Ge nel Bil gi ler”, a.g.e, s. 71-72.
Gas pı ra lı’nın kul lan dı ğı “Mol la Ab bas Fran sevî” im za sıy la ya yım la nan Fren
gis tan Mek tup la rı, Da rür ra hat Müs lü man la rı, Su dan Mek tup la rı ve Ka dın lar Ül ke -si’ni, ay nı ro man ki şi si ve onun ba şın dan ge çen ler esas alı na rak kur gu lan dık la rı için
bir tek ro ma nın par ça la rı ola rak ele al mak ge re kir. Bu se ri içe ri sin de ele ala bi le ce ği -miz son eser Mol la Ab bas Fran sevî’ye Te sa düf, Gül Ba ba Zi ya re ti ise Mol la Ab bas’ın Þa kir di im za sıy la tef ri ka edi lir. Kı sa ca özet le ye cek olur sak, tüc car Mol la Ab bas Fran sevî, mem le ke ti Taş kent’ten ha re ket ede rek Av ru pa’ya se ya hat eder. Ora dan da İs tan bul’a ve Hi caz’a ge çe cek, hac va zi fe si ni ye ri ne ge ti re cek tir. İlk ha re ket nok ta sı Oren burg’da bir sü re İs tan bul’da ya şa mış Jo ze fi na ile ta nı şır, Av ru pa se ya ha ti ne onun la de vam eder. Bir sü re son ra da ev le nir ler. Bir lik te Pa ris’e gi der ler. An cak ara la rın da ki bir ta kım ya şa yış ve dü şün ce fark lı lık la rı nın yol aç tı ğı ba zı prob lem ler den do la yı kı sa sü -re de bo şa nır lar. Mol la Ab bas Pa ris’te bir yan dan Fran sız ca sı nı iler le tir di ğer yan dan da fi zik, kim ya, bi yo lo ji, ma te ma tik, si ya set, eko no mi gi bi alan lar da bil gi öğ ren mek için bir üni ver si te ye de vam eder. Bun la rın dı şın da ti ca ret le uğ ra şır. Gas pı ra lı, Mol la Ab bas’ın bu yö nü üze rin de de ti tiz lik le de du rur. Çün kü onun vur gu la mak is te di ği hu -sus lar dan bi ri, ti ca ret te dış ül ke le ri ta nı ma ve gez me nin önem li ol du ğu dur.
Mol la Ab bas dil kur sun da Mös yö Þa lon is min de bir tüc car la kar şı la şır. Þa lon, bü tün Frenk dil le ri nin ya nı sı ra Arap ça, Türk çe, Ja pon ve Çin dil le ri ile ba zı Hint şi -ve le ri nin öğ re til di ği okul da Fars ça ders le ri al mak ta dır. Kı zı Mar ga ri ta’ya Fars ça -ve Türk çe öğ ret me si için Mol la Ab bas’ı evi ne da vet eder. Za man la Mol la Ab bas ile Mar ga ri ta ara sın da duy gu sal bir ya kın laş ma olur, an cak ön ce Mös yö Þa lon’un bu iliş ki ye sı cak bak ma ma sı ar dın dan da Mol la Ab bas’ın iş le me di ği bir ci na yet le suç -lan ma sın dan ve hap se düş me sin den do la yı bu ya kın laş ma ev li li ğe dö nüş mez. Mol la Ab bas’ın suç suz lu ğu is pat edi lir, Mar ga ri ta ise ba ba sı nın ölü mün den son ra ken di ni ti ca re te ve mil li da va la ra ve rir. Mol la Ab bas, Pa ris’te Pa le Ro yal’da sey yar sa tı cı lık ya pan sek sen dok san yaş la rın da ki bir Arap şey hi olan Ce lal’le kar şı la şır. Hem onun tav si ye le ri hem de Mar ga ri ta’dan ay rıl ma nın acı sı nı unut mak için İs pan ya’ya ge çer. Za ten ora da ki En dü lüs ler den ka lan ta rihî ve kül tü rel mi ra sı da gör mek is te mek te dir.
Mol la Ab bas’ın İs pan ya se ya ha ti nin an la tıl dı ğı Da rür ra hat Müs lü man la rı,
Fren gis tan Mek tup la rı’ndan fark lı ola rak ro ma nın fan te zi tar zın da ya zıl mış kıs mı nı
oluş tu rur. Çün kü bu eser de Mol la Ab bas, kim se nin ol ma dı ğı bir sı ra da El ham ra Sa -ra yı’nda do la şır ken kar şı sı na es -ra ren giz on iki kız çı kar. On la rı ta kip eder. Bu ta kip, onu ta rihî sa ra yın için de ki adı nın son ra dan Bab-ı Se la met ol du ğu nu öğ ren di ği giz li bir tü nel le ula şı la cak giz li bir ül ke ye, Da rür ra hat’a gö tü rür. Da ha da il gin ci ora da Pa ris’ten ta nı dı ğı Þeyh Ce lal’le kar şı la şır. Bu ra sı En dü lüs Dev le ti’nin yı kıl ma sı nın ar dın dan ün lü ku man dan lar dan Ser dar Mu sa’nın va si ye ti üze ri ne ku rul muş ve o gün -den bu ya na giz li kal mış bir ül ke dir. Da rür ra hat’ın en önem li özel li ği, Gas pı ra lı’nın ide alin de ki Müs lü man dev le ti ol ma sı dır. Bu yö nüy le Da rür ra hat Müs lü man la rı, üto pik bir eser dir. Hat ta mo dern Türk ede bi ya tı nın ilk üto pik ese ri ol ma özel li ği de ta -şı mak ta dır.
Mol la Ab bas yi ne de bu ra da kal mak is te mez, çün kü hem mem le ke ti ni öz le miş tir hem de İs tan bul’a ve Hi caz’a git mek is te mek te dir. Da rür ra hat lı lar, ken di le ri ne ku ru cu la rı ta ra fın dan edi len na si hat ge re ği, Þeyh Ce lal gi bi ül ke le ri nin ön de ge len bir kaç ki şi si ha ri cin de kim se ye dı şa rı çık ma iz ni ver me mek te dir ler. An cak Mol la Ab bas’a hac ca gi de ce ği ni söy le di ği için ve rir ler. Mol la Ab bas, bu es ra ren giz ama son de -re ce hu zur ve saa det do lu ül ke den ay rı lır, Pa ris’e ge çer. Mar ga ri ta ve es ki ar ka daş la rı ile gö rü şür. Mar ga ri ta’nın ri ca sıy la İn gi liz le rin Mı sır ve Su dan’da Fran sız la rın aley hi -ne sür dür dük le ri fa ali yet le ri ni en gel le mek için Su dan’a gi de cek bir gru bun içe ri sin de yer alır. Bu ra dan iti ba ren mek tup lar, Su dan Mek tup la rı adı nı alır. Mol la Ab bas ve üç Fran sız ar ka da şı nın amaç la rı, Su dan’a gi de rek ora da İn gi liz le re kar şı ayak la nan Meh -di Mu ham med Ah met’e yar dım et mek tir. Bu nun için ön ce Ce za yir’e gi der ler, ora da ha re ket plan la rı nı ya par lar. Yer li ler den Ab dul la Da ri’nin reh ber li ğin de yo la çı kar lar. An cak Bü yük Sah ra Çö lü’nde kum fır tı na sı na ya ka la nır lar. Bu se fer kar şı la rı na ka dın lar la er kek le rin ta ma men rol de ğiş tir di ği “Ka dın lar Ül ke si” çı kar. Bu ül ke nin an la tıl dı ğı mek tup lar, ya za rın ikin ci fan te zi ma hi yet li ese ri ni teş kil eder. Fran sız la rın be ra be rin de ge tir dik le ri ateş li si lah lar va sı ta sıy la bu ül ke nin ka dın la rın dan kur tul ma yı ba -şa rır lar. Bu se ri nin son ese ri ni oluş tu ran Mol la Ab bas Fran sevî’ye Te sa düf, Gül Ba ba
Zi ya re ti, ya rım kal mış bir eser dir. An cak bu nun la bir lik te ne ti ce iti ba rıy la Mol la Ab
-bas’ın se ya hat le ri bir nok ta da ta mam lan mış, mak sat iti ba rıy la ya zar fi kir le ri nin bü yük bir kıs mı nı ay rı isim ler le anı lan bö lüm ler den olu şan ro man da ifa de et miş tir.
Mol la Ab bas’ın va ta nı Tür kis tan’dan baş la ya cak olur sak ro man lar da ki mekân-lar mak sat lı se çil miş tir. Her şey den ön ce Tür kis tan her tür lü bi lim sel ge liş me ler den bi ha ber ce ha let yu va sı dır ve bu ha liy le Rus ya’nın is ti la ve sö mür me po li ti ka sı nı da -ha da ko lay laş tır mak ta dır. Mol la Ab bas’ın gez di ği Oren burg, Vi ya na ve Pa ris gi bi kent ler, 19. yüz yı lın po zi tif bi lim le ri nin doğ du ğu ve bü tün ha ya tın bu na gö re ayar -lan dı ğı me denî ve ba tı lı şe hir ler dir. An cak Gas pı ra lı’yı tem sil eden Mol la Ab bas, söz ko nu su ba tı lı şe hir le rin ya şam tarz la rı nı çok be ğen me si ne rağ men bu be ğe ni si ni hay -ran lı ğa dö nüş tür mez. Ona gö re Ba tı’nın ah lakî ko nu lar da bir ta kım za af la rı var dır. Ni te kim Jo ze fi na’dan bo şan ma sı, bu nun en önem li gös ter ge si dir. Onun ide alin de ki ül ke Da rür ra hat’tır. Bu ra sı eko no mi ve bi lim sel alan lar da ki üs tün lü ğü ne mu ka bil hem İs lamî ha yat tar zı nı ko ru muş hem de ger çek ten İslâmın da özün de var olan akıl ve bi lim den uzak kal ma mak su re tiy le ça ğı nın en mo dern ve en me denî ül ke si ol muş tur. Bu bağ lam da Da rür ra hat, Gas pı ra lı gi bi bir çok 19. yüz yıl Müs lü man Türk ay dı -nı -nın ide al le ri ne uy gun bir ül ke nin bü tün şart la rı -nı ta şı mak ta dır. Her şey den ön ce Rö ne sans’ın do ğu şu nun se bep le rin den bi ri olan ta rihî En dü lüs Eme vi Dev le ti ’nin ge le ne ği ni de vam et tir mek te dir. Ta şı dı ğı bu fi kir ler do la yı sıy la Da rür ra hat Müs lü man
-la rı, da ha ön ce de söy le di ği miz gi bi ba şa rı lı bir üto pik eser dir.
Mol la Ab bas’ın se ya ha ti sı ra sın da uğ ra dı ğı son ül ke ler den ön ce lik le Su dan ise Tür kis tan’da ol du ğu gi bi ce ha le tin ve da ha da kö tü sü ya ba ni li ğin hü küm sür dü ğü bir ül ke dir. Fa kat Gas pı ra lı’nın ro man cı mu hay yi le si nin ba şa rı lı bir bu lu şu ola rak bu ra
-sı, çö lün or ta sın da ka dın lar la er kek le rin ta ma men rol de ğiş tir di ği, ya ni er kek le rin âde ta ka dın la rın ku lu kö le si ol du ğu bir ül ke ola rak tas vir edil miş tir. Ya za rın bu ra da hem böy le bir kur gu sal oyu na baş vur ma sı hem de mekân ola rak Sah ra-yı Ke bir’i seç me si bo şu na de ğil dir. Çün kü her şey den ön ce Sah ra-yı Ke bir, ni zam ve ter ti ba tın ha kim ol du ğu ta rihî En dü lüs dev le tin den ve ba tı lı mo dern ül ke ler den son ra vah şi ce bir ha ya tın sür dü rül dü ğü yer dir. Di ğer ta raf tan ge nel ola rak Tür kis tan’da ve as lın da bü tün İslâm dün ya sın da ka dın lar, er kek le rin ben cil duy gu ve dü şün ce le ri nin hâkim ol du ğu bir dün ya da ken di kim lik le rin den ve var lık la rın dan son de re ce şu ur suz bir şe -kil de ya şa mak ta dır lar.
Ne ti ce de Mol la Ab bas Fran sevî’ye Te sa düf’e ka dar isim le ri ni say dı ğı mız kı sım -lar da hem muh te va yı hem de kur gu yu ta yin eden “aca ip” ke li me si dir. Tür kis tan lı Mol la Ab bas Ode sa’dan baş la yıp Su dan’da nok ta la nan se ya ha tin de kar şı laş tı ğı in -san lar ve on lar la il gi li du rum lar kar şı sın da “aca ip” ve ya bu ke li mey le ay nı kök ten ge len “ta ac cüp”, gi bi ke li me le ri sü rek li kul la nır. Gas pı ra lı’nın bir ne vi te ca hüli ari fa ne ya pa rak kul lan dı ğı ke li me ler ve bun la rın ba rın dır dı ğı şaş kın lık, hay ran lık duy -gu la rı, as lın da Tür kis tan lı la rın, hat ta da ha da ge nel leş ti re rek ifa de ede lim, ce ha let için de ki bü tün Þark âle mi nin, ba tı lı mo dern dün ya ve ya za rın ide al ül ke si Da rür ra hat’ın her yö nüy le mü kem mel ha yat an la yı şı kar şı sın da için de bu lu nan du ru mun va him li ği ni gös te rir. Do la yı sıy la Gas pı ra lı’nın söz ko nu su eser le ri nin özü, öze ti ma hi -ye tin de ki bu “aca ip” ke li me si, mu ka -ye se fik rin den do ğar. Mol la Ab bas, bu ve bu na ben zer bir ke li me yi kul lan dı ğı her bö lüm de sü rek li ken di ül ke siy le, kül tü rüy le ya ba -tı me de ni ye ti, ya ha ya lin de ki ide al İslâm me denîye ti ara sın da mu ka ye se ler ya par. So nuç ta ken di kül tü rün de gör me di ği, ya şa ma dı ğı her şey onun için aca ip tir, ga rip tir, hay ret edi le cek bir du rum dur.
Söz ge li mi Jo ze fi na ile bir lik te kal dı ğı ote lin te miz li ği ne, mef ru şa tı na hay ran ka lır: Ne aca yip şey ler! Ka di fe ve ipek ile tö şel miş ler.(Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup
-la rı, 2003, s. 100)
Tüş tü ğü müz mi sa fir ha ne han lar, pa di şah lar otur ma ya lâyık sı ra da iken ga yet ucuz ol du ğu na çok ta ac cüp et tim. (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 100)
Mol la Ab bas’ın Ba tı’ya, ora da ki bi lim sel ge liş me le ri ve me denî ha ya tın in ce lik le ri ni öğ ren mek ye ri ne Gül Ba ba ve Kırk Aziz ler’i zi ya ret et mek için git me si ga rip tir. Se ya ha ti sı ra sın da uğ ra dı ğı Vi ya na’da ki Os man lı el çi li ğin de ki M. Bey, Mol la Ab -bas’ın Gül Ba ba’yı zi ya ret is te ği ni bir tür lü an la ya maz:
İş bu be ye fen di “Gül Ba ba” hak kın da hiç bir ha be ri ol ma dı ğı na ben ne ka dar ta ac cüp et tiy sem Tür kis tan’dan çı kıp Fren gis tan’a “Gül Ba ba” zi ya re ti ne gel di ği me be ye fen di da -ha zi ya de ta ac cüp et ti. (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 104)
Ger çi Mol la Ab bas, se ya ha ti için böy le bir ge rek çe bul ma sı nın ar ka sın da Müs lü man ke si min dik ka ti ni çek me ve bu nu bir araç ola rak kul lan ma ga ye si ni de güt -mek te dir.
Se ya ha ti sı ra sın da za man za man ba şı na ge len ler den ya kı nır ken,
Aca ip ve ga ra ip ve mai şet-i ec ne bi de bo ğu lur hal le re gel dim. N’iş le me li? Baş ya zı sı, Hu da’ya şü kür! (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 83) der.
Yol bo yun ca Jo ze fi na, geç tik le ri ül ke ve bel de ler hak kın da bil gi ve rir:
Aca ip! Bu bir ka dın ol sun da bu ka dar ha ber dar ol sun! Zan ne der sin dün ya da beş yüz kırk yıl dur muş. Son an la dık ya! Av ru pa’da mek tep ler de kız ve er kek ba la la ra hem ulûmı di -ni ye hem fü nun-ı sa ire ted ris et ti ri yor lar imiş. Þöy le ki Frenk ka dın la rı ta rih ve si ya set ve ti ca ret ah va li ne aşi na olu yor lar. (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 112)
Mol la Ab bas Pa ris’te bir ci na yet ha di se sin de şüp he li gö rül dü ğü için hap se dü -şer. Bu ra da ki ha pis ha ne nin Çin mo del le rin den fark lı ola rak iş ken ce me ka nı ye ri ne bir ıs lah ve top lu ma fay da lı kıl ma me ka niz ma sı ola rak kul la nıl ma sı na hay ran ka lır:
Aca ip Frenk ler! Taş tan su çı kar mak gay re tin de ler! (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 140)
Mol la Ab bas, Tür kis tan’da ki o ka dar eği ti min den ve Pa ris’te de ni ce bi lim ler öğ ren me sin den son ra Da rür ra hat’ta ken di si ne elif ba ya ye ni baş la mış bir ta le be ola rak mu ame le edil me si ne çok şa şı rır. Ora da ki ka dın la rın yüz le ri nin açık ol ma sı na, Fe ri de Ba nu gi bi üni ver si te de oku ya rak ji ne ko log ol ma sı na, ken di si ni ev le ri ne da vet et -me si ne, ye -mek te bir mûsıkî ale ti ça lıp şar kı söy le -me si ne hem şa şı rır hem de hay ran ka lır. Di ğer ta raf tan ül ke nin mi ma ri si ni, yer le şim pla nı nı –Da rür ra hat lı lar ba tak lık la -rı ku ru ta rak ye ni yer le şim yer le ri el de et miş ler dir– şe hir ya şan tı sı nı, –me se la ora da so kak lar elek trik le ay dın la tıl mak ta dır– ai le ha ya tı nı –ai le de ka dın– er kek her ke sin öğ re nim, mi ras ve ser vet hak kı var dır, ev len me den ön ce sağ lık kon tro lü ya pı lır, ev -li -lik te yaş far kı önem -li dir, sev gi bi tin ce me de ni ce ve dü rüst çe bo şan ma ger çek le şir, fu huş ve eş cin sel iliş ki ler gi bi gay ri ah lakî du rum lar yok tur– idarî ve hu kukî ya pı nın iş le yi şi ni –ül ke nin bü tün bel de le ri o gü nün şart la rı için çok şa şır tı cı ola rak bir ka me ra va zi fe si gö ren ay na dan ül ke nin yö ne ti ci si ta ra fın dan iz len mek te dir, suç lu lar kam -çıy la ce za lan dı rıl maz, top lum ca yal nız bı ra kı la rak öz be niy le vic danî sor gu la ma ya sev ke di lir– yi ne ay nı hay ran lık ve şaş kın lık la tas vir eder.
Bu na mu ka bil ya zar “aca yip” ke li me si ni, Mol la Ab bas’ın ir ti bat kur du ğu Jo ze fi na, Mar ga ri ta, Þeyh Ce mal, Da rür ra hat lı ji ne ko log Fe ri de Ba nu, ba ba sı ta rih ve fel -se fe ho ca sı Þeyh Ab dul lah ve ka dın lar ül ke si nin me li ke si ne de kul lan dı rır. Bü tün bu şa hıs lar, Tür kis tan’ın 19. yüz yıl da bü tün bi lim sel ge liş me ler den bi ha ber son de re ce ce ha let için de ha yat sür me si ni bir tür lü an la ya maz lar. Hem Þeyh Ce mal hem de Þeyh Ab dul lah, Tür kis tan’da ki med re se ler de po zi tif bi lim le rin bir ta ra fa bı ra kı la rak sa de ce dinî ilim ler le ye ti nil me si ni hay ret le kar şı lar lar. Me se la Da rür ra hat’ın ka dı sı, Mol la Ab bas’a Tür kis tan’da han gi ders le ri gör dü ğü nü so rar. Mol la Ab bas med re se de öğ re nim gör dü ğü on iki yıl bo yun ca “Arabî, Farsî, sarf, na hiv, be yan, be di, lu gat, man -tık ve tef sir” ders le ri al dı ğı nı söy le yin ce Ka dı çok şa şı rır ve
– Aca ip! 12 yıl tah sil de ka lıp he sap, hen de se, hik met-i ta bi iye, ta rih ve bu mi sil li fü nun gör me di niz mi? der. (Gas pı ra lı: Da rür ra hat Müs lü man la rı, s. 219)
Vah şi Ka dın lar ül ke si nin me li ke si bi le, Tür kis tan lı ka dın la rın er kek ler kar şı sın da son de re ce ge ri ko nu mu nu bir tür lü an la ya maz. Mol la Ab bas da bu “ga rip” ül ke -de ki er kek le rin ka dın la ra ken di le ri ni be ğen dir mek için süs len me le ri ni, ço cuk la ra bak ma la rı nı, ha re me sev gi li ola rak alın ma la rı nı bir tür lü an la ya ma mak la bir lik te bu ül ke nin aca yip âdet le ri va sı ta sıy la ken di ni Tür kis tan’da ki ka dın la rın ye ri ne ko yar, on la rın ça re siz hâlle ri ni dü şü nür. Ya za rın ga ye si de Mol la Ab bas’a bun la rı dü şün -dürt mek tir. Bu bağ lam da “aca yip”in iki fark lı du rum için kul la nıl ma sı, Gas pı ra lı’nın ya zar lı ğı nın bir ba şa rı sı ola rak kay de di le bi lir. Di ğer ta raf tan şu nu da ila ve et me li yiz ki Tür kis tan lı Mol la Ab bas’ın mo dern Ba tı dün ya sı na kar şı hay ret ve hay ran lık ha li, as lın da bü tün 19. hat ta kıs men 18. yüz yıl Þark ay dın la rı na mah sus tur. Tan pı nar’ın da ifa de et ti ği gi bi, 1721’de Pa ris’e gi den ve se ya hat iz le nim le ri ni ka le me alan Yir mi -se kiz Çe le bi Meh met’in Ba tı’ya ba kı şı, Vi ya na’yı “Ka nunî as rı nın şan lı ha tı ra la rı ara sın dan ve bir ser had mü ca hi di nin mağ rur gö züy le” sey re den Ev li ya Çe le bi’nin -kin den çok fark lı dır4. An cak bu bağ lam da Gas pı ra lı’yı fark lı kı lan şu hu su si ye ti de
önem le vur gu la ma lı yız ki o da onun bir fi kir ada mı ola rak Ba tı me de ni ye ti hak kın -da ki tak dir duy gu la rı nı kö rü kö rü ne bir hay ran lı ğa dö nüş tür me me si dir. Bu, onun en ka rak te ris tik hu su si yet le rin den bi ri dir. Ter cü man’da ki ya zı la rın da sık sık biz de sağ -lık lı bir ten kit fik ri ol ma yı şın dan ya kı nır5. O, ten ki din sa de ce edebî bo yu tuy la il gi
-len mez, sos yal ha ya tın her ala nıy la il gi li ko nu lar da pra tik amaç la ra yö ne lik sağ lık lı bir ten kit an la yı şı nın yer leş ti ril me si ve ge liş ti ril me si ge rek ti ği dü şün ce sin de dir. Bu -na gö re kah ra ma nı Mol la Ab bas’ı ce ha let için de ki Tür kis tan’dan son ra Fren gis tan’a gö tü rür, ora da ki so kak la rın, cad de le rin dü zen len me sin den okul, ha pis ha ne, has ta ne gi bi her tür sos yal ku rum da ki ge liş me ve mo dern leş me ye ka dar far kı na var ma sı nı is ter. Bu ve si ley le sık sık Frenk le rin “yah şı Müs lü man” ola bi le cek le ri ni vur gu lar. An cak bu me de ni ye tin ek sik yön le ri de var dır: En baş ta Frenk ler ah lakî ba kım dan bir ta kım za af lar için de dir. Me selâ ka rı sı Jo ze fi na ile ar zu la dı ğı gi bi bir ev li lik ya pa ma -mış tır. Bir yol cu lu ğu sı ra sın da ken di si ne çok ki bar dav ra nan Fran sız lar ca so yu lur. Ni te kim Av ru pa me deniye ti nin ten kit et ti ği yön le ri ni Fren gis tan Mek tup la rı’nın son -la rın da Þeyh Ce -lal Efen di nin ken di si ne na si hat le ri va sı ta sıy -la açık ça di le ge ti rir. Þeyh Ce lal, Mol la Ab bas’a uzun uza dı ya öğüt ve rir ken
Tah sil ve mek tep le ri ile Frenk ler bi rin ci üs tat lar, bi rin ci iş çi ler olu yor lar; ama bi rin ci “in -san lar” ol mak için tah sil le ri kâfi ve ye ter lik de ğil dir… Þöy le ki ma ri fet, ter bi ye ye; akıl, ahlâka; men ci lik (ben cil lik) ve nefs, hak ka ni ye te ga lip ge li yor. Ma lın çok lu ğu ve kes re ti, za na at ve hü ne rin te rak ki si in san la rı saa det li ede mez. Saa det-i in sa ni ye nin çeş me si bir dir 4 A. Ham di Tan pı nar, XIX. Asır Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, YKY Ya yın la rı, İs tan bul: 2006, s. 54.
5 Bkz. Ya vuz Ak pı nar, “İs ma il Gas pı ra lı Be yin Edebî Ten kit le ri”, (“Ten kit ya ki Öl çü”, nr. 44, 28 C. Ahir
1313/ 3 De kabr 1895, s. 55; “Ten kit”1, 4 Þa ban 1313 / 7 Yan var 1896; “Ten kit, İle ri si”, İla vei Ter -cü man, nr. 2, ), Ege Üni ver si te si, Türk Di li ve Ede bi ya tı Araş tır ma la rı Der gi si, nr. IX. ss. 99-104.
ve bu da hak ka ni yet tir! Ulum ve tah sil ve ter bi ye, hak ka ni yet in ti şa rı na hiz met et me dik çe nevi be şer saa det ten uzak ka la cak tır. Av ru pa’nın gü rül tü sü, şa ma ta sı ve par lak lı ğı an cak sa na yi ve teh ni ka sa ye sin de dir ve saa deti umu mi se me re si de ğil dir. Av ru pa lı ’nın in -san lı ğı ve his si ya tı, nis pe ten es ki Yu nan lı ’dan çok ile ri ye git ti ği ni gö re mi yo rum, der. (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, 162)
O, kı sa ca sı Av ru pa’yı tak li de öze nen le ri ya za ca ğı bir ri sa ley le uyar ma yı dü şün mek te dir. Av ru pa’da bu lun ma sı nın se be bi de bu dur. So nuç ta Mol la Ab bas, Þeyh Ce lal’in söz le rin den son de re ce et ki le nir. “Fren gis tan’a na zar ve dik ka ti, ten kit ve mu va ze ne yo lu na dü şer.” (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, 163) Bun dan son ra gi de ce ği İs pan ya ve ora da kar şı la şa ca ğı Da rür ra hat lı lar, onun Tür kis tan ve Av ru pa’dan son -ra ide al dün ya sı nı an lat ma ve si le si olur. Bu üto pik ül ke, onun mev cut prob lem le re ge tir di ği çö züm öne ri le ri ni ih ti va eder. Böy le bir va sı ta ya baş vur mak, onun me se le -le ri tes pi tin öte si ne ge çe rek bun la ra çö züm de ge ti ren fi kir ada mı ol ma yö nü nün en so mut gös ter ge si dir.
Ne ti ce de Gas pı ra lı bü tün fi kir le ri ni ro ma nın kur gu sal dün ya sın da di le ge ti rir ken Tür kis tan’ın Fren gis tan’a, Fren gis tan’ın Tür kis tan’a ve her iki si nin de Da rür ra hat’a gö re “aca ip” hal le ri ni çok çe şit li mu ka ye se ler den ge çi rir. Böy le ce “aca ip” hal ler ve du rum lar, ro man da ki vak’ala rın dü zen len me sin de esas be lir le yi ci olur. Mol la Ab bas, sü rek li ken di ni ve ül ke si ni da ha iyi an la ma ya yö ne lik aca ip du rum lar la kar şı la şır ve ya za man za man da ken di si “aca ip” bu lu nur. Ro man lar bu aca ip hal le rin ser gi len me -siy le olu şur. Ya za rın sö zü nü ema net et ti ği an la tı cı, “ro man tik iro ni”ye has bir ta vır la “ga rip” du rum lar la kar şı la şır an cak okur as lın da bun la rın –Ka dın lar Ül ke si ha riç– ga rip ol ma dı ğı nı bi lir. Böy le bir usu le baş vur ma, Gas pı ra lı’nın ro man cı mu hay yi le -si nin zen gin li ği ni gös te rir.
Di ğer ta raf tan “aca ip” ke li me si tıp kı Ah met Mit hat’ın ve onun da çok be ğen di ği Du ma’nın ro man la rın da ol du ğu gi bi ya şa nan ola ğa nüs tü ve te sa düfî olay la rın da bir sı fa tı ola rak kar şı mı za çı kar. Gas pı ra lı, Mol la Ab bas’ı me se la Ah met Mit hat’ın Ha san
Mel lah, Hü se yin Fel lah, Aca ib-i Âlem ro man la rın da ol du ğu gi bi oku yu cu da me rak ve
il gi uyan dı ran ve dü ğüm un sur la rı da ol duk ça iyi ayar lan mış he ye can lı vak’alar içe ri -sin de tas vir eder. O, tıp kı Tan zi mat ya zar la rı, bil has sa yi ne Ah met Mit hat Efen di gi bi bir ta raf tan oku yu cu la ra hi ta ben yaz dı ğı bir mek tup içe ri sin de eğ len ce li ve he ye can lı vak’ala rı za man za man iro nik ifa de ler le örü lü mi zahî ve sa mi mi bir söy le yiş le an la -tır ken di ğer ta raf tan hal ka ilet mek is te di ği dü şün ce ve ge le cek le il gi li plan la rı nı sık sık di le ge ti rir. Za ten onun ro man ve hikâye den bek len ti si de baş ta da söy le di ği miz gi bi “te sir” ve “hiz met”ten son ra “ma hi yet-i ede bi ye”le ri ne de dik kat edil me si dir.
Ya za rın di ğer kur gu sal eser le ri ara sın da say dı ğı mız Ars lan Kız6, Kaş gar ci va rın
da ki Üç tur fan şeh ri nin Çin ve Kal muk lar ca iş ga li ni ve kah ra man bir kı zın ce sa re tiy
-6 Ya vuz Ak pı nar, Gas pı ra lı’nın bu ese ri ya zar ken, Ya kup Be yin 1863’te Do ğu Tür kis tan’ı Çin is ti la sın
-dan kur ta ra rak bir dev let kur ma sın -dan il ham ala bi le ce ği ih ti ma lin den bah set mek te dir. Bkz. İs ma il Gas pı ra lı, Se çil miş Eser le ri, Ro man ve Hikâye le ri, s. 363.
le şeh rin düş man iş ga lin den kur tu lu şu nu an la tan kı sa bir ro man dır. Bu ra da vur gu lan -mak is te nen en önem li me se le, ka dın la rın ge re ği gi bi eği til me le ri du ru mun da top lum ya ra rı na bü yük ba şa rı la rın el de edi le ce ği ger çe ği dir. Ya za rın Üç tur fan’ın kur tu lu şu için er kek kı lı ğı na gi ren Gül ce mal’i ka dın lar ha ma mı na so ka rak on la rı er kek le re kar -şı kış kırt ma sı ve böy le ce çö zü me ka vu şul ma sı, ze ki ce kur gu sal bir bu luş tur. Gün
Doğ du ise Gas pı ra lı’nın ha ya tın dan iz ler ta şı yan7ya rım kal mış bi yog ra fik bir ro man
-dır. Ya za rın ön ce ki eser le rin de ol du ğu gi bi men su bu bu lun du ğu top lum, de vir, ay dın ve halk ke si mi ne da ir eleş ti rel bir çok fik ri ni ih ti va eden bu ese rin kah ra ma nı Kı rım lı bir genç olan Dan yal Bey dir. Dan yal Be yin ye tiş me sin de et ki li olan an ne si ve git -ti ği okul lar dik kat çe ki ci bir şe kil de ta nı tı lır, an la tı lır. O da tıp kı Mol la Ab bas gi bi, Rus ya ida re sin de ki Müs lü man ke si min, eği tim le ri ni ih mal et me le ri, Rus la rın asi mi las yon fa ali yet le ri kar şı sın da şu ur suz ca dav ran ma la rı gi bi bir çok yön le ri ni ten kit et mek te dir. Ne ti ce de ay dın bir Türk ola rak, “Mil le te aşi na ol ma dık ça ona hiz met et mek imkânsız dır.” dü şün ce sin den ha re ket le mil le ti ni ta nı mak için ge zi le re çı kar, dü -ğün, yas gi bi her tür lü mec li se ka tı lır.
İvan ve Sü ley man ise, ça lış kan lık, bil gi, akıl ve ce sa ret le ha ya tı nı dü zel te rek sa
ade te ka vu şan olum lu Er me ni ti piy le tem bel lik, ca hil lik ve ka der ci lik yü zün den git -tik çe fa kir le şen olum suz Müs lü man ti pi nin kı yas lan ma sı na da ya nan iki hikâye dir. Zen gin ve iti bar lı bir ai le nin oğ lu ola rak dün ya ya ge len an cak ba ba sı nın ih malkârlı ğı ve an ne si nin ev la dı üze rin de ki yan lış bir mer ha met ve sev gi an la yı şın dan kay nak la nan ta vır la rı yü zün den bir se fih ve mi ras ye di ha ya tı ya şa yan Ah met Bey Taş ke sen li ile ay nı ai le nin kah ya sı iken ak lı, ça lış kan lı ğı ve plan lı ha re ket le riy le za man la zen -gin le şen Bed ros Ağa, bir bir le ri nin tam ter si tip le ri tem sil eder ler ve Bed ros Ağa nın oğul la rı Ohan nes ve Mı gır dıç da an ne le ri nin eği ti me ver dik le ri önem do la yı sıy la çok iyi ye tiş miş ler ve iyi ma kam la ra gel miş ler dir. Bu bağ lam da olum lu ve olum suz iki ti pin mu ka ye se si ne da yan ma sı iti ba rıy la Ah met Bey Taş ke sen li ve Bed ros Ağa Ka ra
kaş yan, Ah met Mit hat Efen di nin Fe la tun Bey le Ra kım Efen di si’yle bü yük ben zer lik
-ler ta şı mak ta dır. An cak, Gas pı ra lı’nın ese ri ni ori ji nal kı lan eser de olum suz ki şi yi tem sil eden bir Müs lü man la olum lu yu tem sil eden bir Er me ni nin kar şı laş tı rıl ma sı dır. Ya zar, bir ba kı ma mo dern leş me nin ve onun so nu cu ola rak akıl cı ve plan lı ha re ket et -me nin gay ri müs lim ler de Müs lü man lar dan da ha ön ce baş la dı ğı re ali te si ne de işa ret et mek te dir. Ay nı re ali te nin iş len di ği İvan ve Sü ley man’da ki tip ler, Ah met Bey Taş ke
-sen li ve Bed ros Ağa Ka ra kaş yan’da kin den da ha si lik tir. Ah met Bey Taş ke -sen li ve Bed ros Ağa Ka ra kaş yan’da ki tip le rin id bar ve ik bal le ri da ha can lı ve da ha et ki li bir
şe kil de tas vir edil miş tir. Ya za rın ele al dı ğı mız son ese ri Belâyı İslâm ise bir za man -lar ada let, akıl ve ili min ışı ğın da ve reh ber li ğin de mut lu ve hu zur lu bir ha yat sü ren Müs lü man la rın gü ya Þey tan’ın hi le siy le, as lın da her şe yi ka de re ve te vek kü le bağ la ma la rın dan do la yı git gi de ca hil leş me le ri ni ve ge ri le me le ri ni, bir ma sal at mos fe ri içe -ri sin de an la tan bir hikâye dir.
Ro man ve hikâye le re ge nel ola rak bak tı ğı mız da Gas pı ra lı’nın ide ali ne uy gun bir şe kil de tip leş tir me ler den de fay da lan dı ğı nı gör mek te yiz. Yu ka rı da da be lirt ti ği miz gi bi da ha çok mu ka ye se fik rin den ha re ket ede rek ka le me al dı ğı eser le rin de ya rat tı ğı kur gu sal ki şi le ri, oku muş, ay dın ba tı lı ve Müs lü man er kek ve ka dın lar; Müs lü man ve millî şu ur la do lu ge le nek sel Müs lü man ka dın lar ve Müs lü man ca hil ka dın lar; ça lış kan ve gay ret li Er me ni ta cir ler ve tem bel, ka der ci ve mi ras ye di Müs lü man lar şek lin -de tip leş tir di ği ni söy le ye bi li riz. Bu bağ lam da Fren gis tan Mek tup la rı’ndan baş la ya rak
Mol la Ab bas Fran sevî’ye Te sa düf’le so nuç la nan ne hir ro ma nın esas kah ra ma nı Mol
la Ab bas, Ba tı’ya se ya hat et me si so nu cu ce ha le ti ni ye nen ve ken di ni ye tiş ti ren Müs -lü man bir maa rif çi yi tem sil eder. Ay nı şe kil de Gün Doğ du’nun kah ra ma nı Dan yal Bey, al dı ğı eği tim ve ken di ça ba la rı so nu cun da bil gi ve gör gü sü nü art tır mış ve bü tün bun la rı mil le ti nin kal kın ma sı yo lun da kul la nan ide al bir Türk gen ci dir. Bir baş ka de yiş le Mu sa Ak yi ğit’in Hü sa med din Mol la’sı gi bi “zi ya lı Ta tar ti pi”ne ör nek teş kil et -mek te dir8. Do la yı sıy la bu yö nüy le hem Dan yal Bey hem de Mol la Ab bas’ın şa kir di,
ya za rın git tik çe ge liş tir di ği Mol la Ab bas ti pi ni tem sil et mek te dir ler. Bun la rın ha ri cin de Þeyh Ce lal Efen di, Da rür ra hat lı Köy İma mı, ka dı, fel se fe ve ta rih ho ca sı Þeyh Ab -dul lah Efen di, onun mü hen dis ve zi ra at ho ca sı oğul la rı, Da rür ra hat lı ida re ci ler, Ars lan Kız’ın ba ba sı Þeyh İz zet Ata, Gas pı ra lı’nın ide al Müs lü man ay dı nı ola rak çiz di ği tip -ler dir. Söz ge li mi Þeyh İz zet Ata, hac dan ge lir ken alı şıl mı şın ak si ne pu su la ve dür bün ge ti rir. Þeyh İz zet Ata gi bi Müs lü man tip le ri ne mu ka bil, Gas pı ra lı’nın olum suz Müs lü man tip le ri ara sın da gös ter di ği ki şi ler, her şey den ön ce “ameli ka dim”i ya ni ya ra tı -lış ta ilahî güç ta ra fın dan be lir le nen ta bi atın de ğiş mez ka nun la rı nı ve onun usûlle ri ni bir ta ra fa bı ra ka rak med re se ler de sa de ce dinî ilim le ri, on la rı da özü ne uy gun ol ma yan bir şe kil de öğ re ten ve asıl ke ra me tin önem li ol du ğu na ina nan mol la lar dır. Ya zar, bu tarz mol la la rı sık sık eleş tir mek le bir lik te bu ti pi sa de ce Be layı İslâm’da ki Mat Mol la’nın şah sın da so mut laş tı rır. Bu nun dı şın da bu eser de ki şa ir Þad Mol la ve Çu bar Ve zir de ya za rın olum suz Müs lü man tip ler ara sın da çiz di ği ki şi ler dir. Þad Mol la Arap -ça, Fars ça ve Türk çe ga zel ler, ka si de ler ya zan ve bü tün yaz dık la rı
Gel mez fa ide kim se ye sa’y ü gay ret ten Her ne al san alır sın ka der ü te vek kül den”9
bey tin de özetl ene bi len bir şa ir dir. Çu bar Ve zir de, ül ke nin ami ri nin oda lı ğı olan kız kar de şin den al dı ğı güç le dev le ti ken di men fa at le ri ne oyun cak eden bir ida re ci dir. Çu bar Ve zir gi bi As lan Kız’da ki düş man la mü ca de le et mek ye ri ne onun la iş bir li ği ede -rek onu run dan ödün ve ren be le di ye re isi Taş ti mur, Ah met Bey Taş ke sen li ve Bed ros Ağa Ka ra kaş yan’da ki tem bel, mi ras ye di Ce vat, İvan ve Sü ley man’da ki ka der ci ve te -şeb büs fik rin den mah rum Sü ley man, ya za rın şid det le ten kit et ti ği Müs lü man tip ler dir.
Gas pı ra lı, ro man ve hikâye le rin de ki ka dın fi gür le ri nin se çil me sin de de ol duk ça
8 Ay şen Us lu, 2004, s. 273-275. 9 İs ma il Gas pı ra lı, Belâ-yı İslâm, s. 474.
has sas dav ran mak ta dır. Onun Þark dün ya sı nın prob lem le ri ni di le ge ti rir ken üze rin de dur du ğu hu sus lar dan bi ri, ka dın la rın ce ha le ti ve top lum da ge ri plan da bı ra kıl ma la rı dır. Ni te kim Mol la Ab bas, se ya ha ti sı ra sın da ta nış tı ğı ve son ra dan ev le ne ce ği Jo ze fi na’yı ken di sin den çok da ha faz la bil gi li ol ma sıy la met he der. Mös yö Þa lon’un ken di si nin Arap ça, Türk çe ve Fars ça öğ ret ti ği kı zı Þa lon, son de re ce kül tür lü dür. Ba ba sı nın ölü mün den son ra onun ti carî iş le ri ni o yü rüt mek te dir. Ül ke si nin için de bu lun du ğu du ru mu ya kın dan ta kip et mek te, bu yüz den de İn gil te re’nin, ül ke si Fran sa aley hi ne sür dür dü ğü si yasî ma nev ra la rı en gel le mek için bir ta kım te şeb büs ler de bi le bu lun mak ta dır. Bu nun la bir lik te Gas pı ra lı’nın ide alin de ki Müs lü man ka dın ti pi, Da rür ra hat lı Fe ri de Ba nu, emi rin an ne si Zeh ra Sul tan, Ars lan Kız’da ki Gül ce mal’dir. Ji ne -ko log Fe ri de Ba nu, gü zel, kül tür lü ve ay dın Müs lü man ka dı nı dır. Es te tik zevk le ri de ge liş miş tir, Mol la Ab bas’ı da vet et tik le ri ye mek te bir mûsıkî ale ti ça lar ve şar kı söy ler. Müs lü man bir ka dın ol ma sı iti ba rıy la Jo ze fi na’ya gö re Mol la Ab bas’la iliş ki le -rin de ol duk ça öl çü lü dür. Zeh ra Sul tan, şa ir dir, ahlâkî ve fel sefî ko nu lar da ya zı la rın ya yım lan dı ğı bir der gi çı kar mak ta dır10. Kız lar için yük sek okul ve öğ ret men okul la
rı yap tır mış tır. Bu ra dan ye ti şen kız lar, hem kül tür lü bir Müs lü man hem de mü kem mel bir eş ada yı ola rak me zun ol mak ta dır lar. Gül ce mal, şeh ri nin düş man iş ga li al tın -da ol du ğu bir sı ra -da er kek kı lı ğı na gi re rek giz li ce dı şa rı çık mış ve şeh rin kur tul ma sı için var gü cüy le mü ca de le et miş tir. Türk çe, Arap ça, Fars ça bi lir, an ne si nin ölü mün den son ra evi ba şa rıy la ida re et mek te dir. Di kiş ve na kış ta ve saz çal ma da ol du ğu gi bi ata bin me, ok ve tü fek at ma da da ma hir dir. Ya za rın olum lu ola rak çiz di ği ka dın ki şi ler ara sın da Gay ri müs lim ler de var dır. Ah met Bey Taş ke sen li ve Bed ros Ağa Ka ra
-kaş yan’da ki Bed ros Ağa’ nın ka rı sı Mer yem, İvan ve Sü ley man’da ki İvan’ın an ne si
Mar ya, oğul la rıy la iliş ki le rin de akıl lı ha re ket et me le ri ve oğul la rı na duy duk la rı mer ha met ve sev gi yi on la rın ge le cek le ri ne ma ni ol ma ya cak şe kil de gös ter me le riy le dik kat çek mek te dir ler. Bun la ra mu ka bil Ah met Be yin ka rı sı ile Sü ley man’ın an ne si Ha -li me Ha nım ve ka rı sı, Er me ni ka dın la ra gö re ca hil ve ka der ci dir ler.
Ne ti ce iti ba rıy la İs ma il Gas pı ra lı, ge nel hat la rıy la de ğer len dir me ye ça lış tı ğı mız edebî eser le ri göz önün de bu lun du rul du ğun da ro man ve hikâye ya zar lı ğı iti ba rıy la ih mal edil miş bir ya zar dır. Bun da en önem li se bep, şim di ye ka dar Gas pı ra lı’nın kül -li ya tı nın Tür ki ye’de bu lun ma ma sı ve sağ lık lı bir neş ri nin ya pıl ma mış ol ma sı ola rak dü şü nü le bi lir. Onun kül li ya tı nın der le ne rek ya yım lan ma sı, bi zim ya zı mı zın ko nu su olan ro man ve hikâye ya zar lı ğı gi bi onun la il gi li bi lin me yen ve ya yan lış de ğer len di -ri len bir çok yö nü nü tek rar tar tış ma yı ve hak kın da da ha ob jek tif hü küm ler ver me yi be ra be rin de ge ti re cek tir. Bir fi kir ve ha re ket ada mı olan İs ma il Gas pı ra lı, ro man ve hikâye ya zar ken de mil le ti için ne yin da ha “fay da lı” ol du ğu nu sü rek li göz önün de bu lun dur muş tur. Bu yüz den ro man ve hikâye le ri va sı ta sıy la dev rin de ki Türk ve Müs lü man dün ya sı nın yüz yü ze bu lun du ğu ce ha let, eği tim, ti ca ret, ev li lik, ço cuk ye tiş ti
-10 İs ma il Gas pı ra lı’nın kı zı Þe fi ka Gas pı ra lı’nın Rus ya Türk le ri nin ilk ka dın der gi si olan Âlem-i Nis van’ı
ril me si gi bi bir çok ko nu da ki prob lem le ri ni teş hir et miş, da ha da önem li si bun lar için çö züm ça re le ri üret miş tir.
Ona gö re baş ta Rus ya Müs lü man la rı nın asi mi las yo nu gi bi bir çok me se le nin se be bi ce ha let tir. Bu nun la sa vaş ma nın tek yo lu da po zi tif bi lim le rin reh ber li ğin de ger çek leş ti ri le cek olan eği tim öğ re tim dir. Bu yüz den onun bü tün edebî eser le ri ile Bah
çe sa ray Mek tup la rı, Rus ya Müs lü man la rı, Av ru pa Me de ni ye ti ne Bir Na zarı Mu va ze -ne, Rus ya’nın Si ya set-i İslâmi ye si, Ka dim ci lik-Ce dit çi lik, Ka dın lar11gi bi fikrî eser ve
ya zı la rı ara sın da çok sı kı bağ lar var dır. Çok ta biî ola rak ro man ve hikâye le rin de edebî eser le rin kur gu sal ya pı la rı na mah sus za man ve ze min de ğiş tir me, iro ni, alay gi bi çe şit li tek nik ve üs lup özel lik le ri ne baş vur muş tur. Ro man ve hikâye tü rün de ilk eser le ri ni ve ren ya zar lar gi bi o da za man za man vak’ayı dur du ra rak bil gi ver me yo lu nu ter -cih et miş tir. Bu nun la bir lik te Gas pı ra lı, oku yu cu la rın ke yif le oku ya bil me si için dil ve üs lu bun da da has sas dav ran mış tır. Çün kü asıl ama cı on la ra ulaş mak ve ge rek li me sa -jı ver mek tir. Bu nun için söz ge li mi Fren gis tan Mek tup la rı’nın ilk say fa la rın da ol du ğu gi bi mek tup tü rü nün de ge tir di ği hi ta bet üs lu bu nun in ce lik le rin den fay da la na rak
Ey, ey kar daş lar! Ba şı mın ka ra ya zı la rı! Ba şa ya zı la nı göz gö re cek tir. Kör ge nim (gör dük le rim) de köp (çok) hem be nim ya zı la rım (alın ya zım) ay rı ca ya zı lar imiş!, (Gas pı ra -lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 8)
gi bi okur la sa mi mi bir soh be te gi rer ve böy le ce onu ya zı sı nın içi ne çe ker. Ya za rın sık sık baş vur du ğu bir baş ka üs lup yön te mi ise aşa ğı da ki alın tı lar da da gö rü le ce ği gi bi iro nik ve mi zahî söy le yiş ler le gö rü nür de ken di ni ama as lın da kar şı sın da ki ni ala ya al -mak ve eleş tir mek tir:
Med re se re fik le rim Taş kent’in uluğ med re se sin den fen tek mil edip iba det ve ta ri kat ve zi ya ret ile gö nül le ri ni ra hat lan dı rıp, göz le ri ni nur lan dı rıp cür dük te beni bi ça re me ma liki İslâmi ye den uzak dü şüp Fren gis tan bel de le ri ni ve ül ke le ri ni do la şı yor idim (Gas pı -ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 83) .
Taş kent’ten çık ma yıp ra hat ra hat pi lav ve ke bap yi yip tur muş ol sa idim, da ha yah şı ol maz mı idi?.. Yok! Her hal de bir ib ret var dır! Ki şi yi alıp cü ren kıs met tir! Tak diri Hu -da’ya can kur ban… (Gas pı ra lı, Fren gis tan Mek tup la rı, s. 287)
So nuç ola rak İs ma il Gas pı ra lı’nın fikrî cep he si ni ta mam la yan ro man ve hikâye le ri, onu da ha iyi an la ma mız ve de ğer len dir me miz de çok bü yük önem ta şı mak ta dır lar. De vir ve şart lar göz önün de bu lun du rul mak şar tıy la tür le ri nin ba şa rı lı ka bul ede bi le ce ği miz ilk ör nek le ri sa yı lan bu eser ler, Do ğuBa tı me se le si, ka dın hak la rı, eği tim, Rus laş tır ma fa ali yet le ri ve bu na en gel ol ma gi bi te mas et tik le ri bir çok prob lem -ler açı sın dan da ha te fer ru at lı ola rak ele alı na bi lir -ler. Ne ti ce de onun ro man cı lı ğı ve hikâye ci li ği fikrî cep he siy le bir lik te ele alın ma lı, edebî eser le ri me saj la rı nı ilet mek için bir va sı ta ola rak kul lan dı ğı unu tul ma ma lı dır.
11 Bu eser ler için bkz. İs ma il Gas pı ra lı, Se çil miş Eser le ri:2, Fikrî Eser le ri, Neş re Ha zır la yan: Ya vuz Ak
KAYNAKLAR
Ak pı nar, Ya vuz “Gas pı ra lı’nın Edebî Eser le ri ne Ge nel Bir Ba kış ve Da rür ra hat Müs lü man la -rı Ro ma nı”, İs ma il Bey Gas pı ra lı İçin, 2004, An ka ra.
——, “Gas pı ra lı’nın Fikrî ve Edebî Eser le ri”, Yüz yıl da Gas pı ra lı’nın İde al le ri, Bil di ri ler, 2001, İs tan bul: Türk Yur du Ya yın la rı.
——, “İs ma il Gas pı ra lı Be yin Edebî Ten kit le ri”, Ege Üni ver si te si, Türk Di li ve Ede bi ya tı Araş tır ma la rı Der gi si, nr. 9. ss. 99-104.
——, “Ro man ve Hikâye le ri Hak kın da Ge nel Bil gi ler”, İs ma il Gas pı ra lı, Se çil miş Eser le ri: I, Ro man ve Hikâye le ri, 2003, İs tan bul: Ötü ken Yay.
Gas pı ralı, İs ma il, Se çil miş Eser le ri: I, Ro man ve Hikâye le ri, Neş re Ha zır la yan lar: Ya vuz Ak -pı nar, Bay ram Orak, Na zım Mu ra dov, 2003, İs tan bul: Ötü ken Yay.
——, Se çil miş Eser le ri: 2, Fikrî Eser le ri, Neş re Ha zır la yan: Ya vuz Ak pı nar, 2004, İs tan bul: Ötü ken Yay.
——, Se çil miş Eser le ri: 3, Dil-Ede bi yat-Se ya hat Ya zı la rı, Neş re Ha zır la yan: Ya vuz Ak pı nar, 2008, İs tan bul: Ötü ken Yay.
Ke rim, İs ma il, “İs ma il Bey Gas pı ra lı’nın Edebî Fa ali yet le ri ne Da ir”, İs ma il Bey Gas pı ra lı İçin, 2004, An ka ra:
Tan pı nar, A. Ham di, XIX. Asır Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, YKY Yayınları, 2006, İs tan bul. Us lu, Ay şen, Ta tar Ede bi ya tın da Mo dern Hikâye ve Ro man (XIX. Yy. Son la rı XX. Yy. Baş
-la rı), (ba sıl ma mış dok to ra te zi), Dan. : Prof. Dr. Ya vuz Ak pı nar, Ege Üni ver si te si Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü, 2004, İz mir.
