TÖp Tarihi AçÖsÖndan HubeyĹ bin ĝbrahim et-Tiflisi: Eserleri, KatkÖlarÖ
*
Hubaish bin Ibrahim al-Tiflisi in Terms of History of Medicine: His Works and Contributions
Ahmet AcÖduman
1, Berna Arda
11 Ankara Üniversitesi TÖp Fakültesi, TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ * Bu makale 10-14 Eylül 2014’de Tiflis-Gürcistan’da düzenlenen
ISHM 44. UluslararasÖ Kongresinde sunulmuĹ ve özeti kongre kitabÖnda yayÖnlamÖĹ olan [44th Congress of The International Society for the History of Medicine, The Great Silk Road & Medicine, 10-14 September 2014, Tbilisi-Georgia, p.36] “AcÖduman A, Arda B. Hubaish bin Ibrahim Al-Tiflisi in Terms of History of Medicine: His Works and Contributions” baĹlÖklÖ sözlü bildiriye dayanmaktadÖr.
Amaç: On ikinci yüzyÖlda yaĹayan tÖp, dil-edebiyat ve astroloji dÖĹÖnda farklÖ konularda da Arapça ve Farsça eserler veren HubeyĹ bin ĝbrahim et-Tiflisi’nin yaĹamÖ, eserleri ve Beyanu’s-SinaӅat’in muhtasar bir Türkçe çevrisinde yer alan cevherler hakkÖndaki bölümün sunulmasÖ amaçlanmÖĹtÖr.
Gereç ve Yöntem: Beyanu’s-SÖnaӅat HubeyĹ bin ĝbrahim et-Tiflisi tarafÖndan Farsça yazÖlmÖĹtÖr. Halil bin ‘Abdu’r-Rahman kitabÖn bazÖ bölümlerini Türkçeye çevirmiĹtir. Beyanu’s-SÖnaӅat ’in Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No: 925/5’de bulunan muhtasar bir Türkçe çeviri nüshasÖ üzerinde çalÖĹÖlmÖĹtÖr. Önce bu çeviride yer alan cevherlerle ilgili bölümün çevriyazÖsÖ yapÖlmÖĹ, daha sonra deþerlendirilmiĹtir.
Bulgular: Eserin 14. bölümü “cevherler ve bitkiler üzerine” baĹlÖþÖnÖ taĹÖmaktadÖr. Bu bölümde yakut, lal, inci, mercan, akik, gümüĹ, kalay, bakÖr, kurĹun ve safran ele alÖnmÖĹ; bu maddelerin tÖbbi amaçla kullanÖm endikasyonlarÖ ve kullanÖĹ biçimleri verilmiĹtir.
Sonuç: Farsça bir eser olan Beyanu’s-SÖnĆӅat ’in kÖsa bir Türkçe çevirisini içeren bu nüsha Türk tÖp tarihi açÖsÖndan oldukça önem taĹÖmaktadÖr. TiflĚsĚ’nin eserinde bulunan ve insanlara yararlÖ olabilecek bazÖ bilgilere Farsça bilmeyen Türk insanÖnÖn ulaĹmasÖ bu çeviri ile amaçlanmÖĹ olmalÖdÖr.
Anahtar Sözcükler: HubeyĹ Tiflisi, Beyanu’s-SÖnaӅat, TÖp Tarihi
Objective: Presentations of life and works of Hubaish bin Ibrahim al-Tiflisi who wrote on medicine, philology and literature, astrology and various subjects in Arabic and Persian in the 12th century, and
the evaluation of the chapter on gems in the copy of brief Turkish translation of Bayan al-SinaӅat are aimed.
Material and Method: Bayan al-SinaӅat is a work written in Persian by Hubaish bin Ibrahim al-Tiflisi. Some chapters of the book were translated into Turkish by Halil bin Abd al-Rahman. The copy of brief Turkish translation of Bayan al-SinaӅat, which is in Istanbul Süleymaniye Manuscript Library, Yeni Cami Collection, Nr: 925/5 was studied. Firstly the chapter related to gems was transliterated and then was evaluated.
Results: The title of the 14th chapter of the work is “on gems and plants.” The ruby, pearl, coral, carnelian, silver, tin, copper, lead and saffron were chosen; and their medical indications and their ways of usage were given in this chapter.
Conclusion: The copy of brief Turkish translation of Bayan al-SinaӅat in Persian is rather important in terms of history of Turkish medicine. It should be aimed that Turkish people who did not know Persian could reach information that would be beneficial to people in Tiflisi’s work.
Key Words: Hubaish Tiflisi, Bayan al-SinaӅat, History of medicine
HayatÖ
KemĆlu’d-dĩn Ebş’l-Faůl ণubeyû b. ùbrĆhĩm b. Muতammed el-Mute৬abbÖb Tiflĩsĩ 1113-1116 yÖllarÖ arasÖnda Tiflis’te doømuûtur. Tiflĩs bu tarihte Azerbaycan Atabegleri Devleti’nin kuzey-batÖsÖnda bir sÖnÖr ûehri idi. Kendisinin ve ailesinin Anadolu’ya geliû tarihi hakkÖnda kaynaklarda kayÖtlÖ bir bilgi bulunmamaktadÖr. Bir görüûe göre, KemĆlu’d-dĩn ণubeyû Tiflĩsĩ’nin büyük olasÖlÖkla Anadolu’ya XII.
yüzyÖlÖn ilk yarÖsÖnda, Gürcü krallarÖ ile Azerbaycan atabekleri arasÖnda siyasi iliûkilerin gerginleûmeye baûladÖøÖ dönemde gelmiû, Kayseri’ye yerleûmiû ve Sultan II. ùzzud-dĩn ÖlÖçarslan’Ön sarayÖna gelerek, hizmetine girmiûtir. Bu sÖrada Hasnşn-Ö NeৢrĆnĩ er-RuhĆvĩ ve Endülüslü Yahudi hekim MşৢĆ b. Meymşn da Selçuklu sarayÖnda görev yapmaktaydÖ (1). Bir baûka görüû ise Tiflĩsĩ’nin Anadolu’ya II. KÖlÖçarslan’Ön (1155-1192) Aksaray’Ö camiler, medreseler, zaviyeler ve GeliĹ tarihi: 29.12.2014 x Kabul tarihi: 20.04.2015
ĝletiĹim
Doç Dr. Ahmet AcÖduman Tel: 0 (312) 595 81 62
E-posta: aciduman@medicine.ankara.edu.tr
Ankara Üniversitesi TÖp Fakültesi TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ
çarûÖlarla donattÖøÖ ve buraya Azarbeycan’dan gaziler, âlimler ve tüccarlar getirttiøi sÖrada geldiøi
yönündedir (2). Farsça, Arapça ve
Yunanca bilen Tiflĩsĩ’nin Farsça eserlerini úirvĆn FarsçasÖ ile kaleme aldÖøÖ bildirilmektedir (1). Tiflĩsĩ’nin ölüm tarihi ve yeri kesin olarak
bilinmemektedir (1,2). Buna iliûkin
olarak; XIII. yüzyÖlÖn baûlarÖnda vefat ettiøi ileri sürülerek, 1204 tarihi verilmekte (1), buna karûÖn Kâtip Çelebi’nin Tiflĩsĩ’nin ölüm tarihini 629/1232 olarak, BaødatlÖ ùsmail Paûa’nÖn ise “629’dan sonra” diye kaydettiøi bildirilmektedir (2). Tiflĩsĩ muhtemelen Kayseri’de vefat etmiû ve burada defnedilmiûtir (1). Tiflĩsĩ’nin II. KÖlÖçarslan’Ön kÖzÖ Gevher Nesibe Hatun adÖna Kayseri’de inûa edilen tÖp merkezinin ilk müderrisi olduøu bildirilmekle (3) birlikte, Gevher Nesibe adÖna inûa edilen yapÖnÖn inûa tarihinin 1206 yÖlÖ olmasÖ (4) nedeniyle, bu durum ancak ölüm tarihinin 1232 yÖlÖ olmasÖ ile mümkün olabilir.
Eserleri
KemĆlu’d-dĩn ণubeyû Tiflĩsĩ’nin 25 civarÖnda eseri saptanmÖûtÖr. Bu eserlerden 10’u Farsça, diøerleri Arapça’dÖr. Eserlerinin çoøunluøu tÖp üzerine olup, filoloji ve astroloji alanÖnda da eserler yazmÖûtÖr (1). TÖp üzerine olan eserleri:
Taۘvĩmu’l-Edviyeti’l-Müfrede, KitĆbu MinhĆci’ܒ-ܑÖbb, Taۊ܈ĩlu’܈-܇ÖۊۊĆ bi’l-EsbĆbi’s-Sitte, KifĆyetu ’ܒ-ܑÖbb, BeyĆnu’ܒ-TÖbb, KitĆbu ܇Öۊۊati’l-EbdĆn, Mecmşaҵtu’r-ResĆ’ili’ܒ-ܑÖbbiyye, RisĆle fĩ úerۊi Baҵڲi’l-MesĆҴil li-EsbĆb ve’l-ҵAlĆmĆt Munteېabe mine’l-ۗĆnşn, ùېti܈Ćru Fu܈şli’l-BuۘrĆt (1-3,5).
Astroloji üzerine olan eserleri: KitĆbu
MedېĆli’n-Nucşm, KitĆbu BeyĆni’n-Nücşm, U܈şlu’l-MelĆۊim/Melhemat ed-Danyal (1-3,5).
Dil ve edebiyat üzerine olan eserleri:
ۗĆnşnu’l-Edeb, Naܲmu’s-Sulşk, TercemĆnu ’l-ۗavĆfĩ (1-3).
Diøer eserleri: KĆmĩlu’t-Taҵbĩr, KitĆbu
Vucşhi’l-ۗurҴĆn, KitĆbu Telېĩ܈i ҵileli’l-ۗurҴĆn, CevĆmiҵü’l-BeyĆn der TercümĆn-Ö KurҴan, BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat (1-3,5).
KemĆlu’d-dĩn ণubeyû Tiflĩsĩ
U܈şlu’l-MelĆۊim, KĆmĩlu’t-Taҵbĩr ve
TercemĆnu’l-ۗavĆfĩ adlÖ yapÖtlarÖnÖ
Sultan II. KÖlÖçarslan’a, KifĆyetu’ܒ-ܑÖbb adlÖ eserini ise Sultan II. KÖlÖçarslan’Ön oølu utbu’d-dĩn II. Melikûah (ö. 1193)’a ithaf etmiûtir (1,5). Galen’in
Galib-i Kutubi, Kitab Menafiҵ-i AҵzaҴ ve HÖsbu’l-Beden gibi eserlerini Farsçaya
çeviren Hubeyû Tiflĩsĩ, Hipokrat
AndÖ’nÖ da ilk kez Süryaniceden
Farsçaya çevirmiûtir (1).
AMAÇ
Bu çalÖûmada BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat’Ön Türkçe bir kÖsa çevirisinde yer alan cevherlerle ilgili bölüm tanÖtÖlacak, burada ele alÖnan maddelerin saølÖkta kullanÖm alanlarÖ sunularak, bir deøerlendirme yapÖlacaktÖr.
GEREÇ VE YÖNTEM
ùçinde kimya, mineraloji, zooloji, etnografi ve baûka bilimlere ait konularÖn yer aldÖøÖ, ansiklopedik ya da karÖûÖk bilimlere ait bir eser olarak deøerlendirilen BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat, XII. yüzyÖlÖn ortalarÖnda, Konya’da II. KÖlÖçarslan’Ön sarayÖnda Farsça olarak yazÖlmÖûtÖr (5). Literatürde 19 (5) ya da 20 bĆbdan (2) oluûtuøu bilgisi yer almaktadÖr. Kimya ilmi, deøerli taûlar, cam ve bunlarÖn boyanmasÖ, boya terkipleri, kÖlÖç, bÖçak ve ustura gibi aletlere su verilmesi, yazÖlarÖn silinmesi, deri tabaklama ve boyama teknikleri, mürekkep yapÖmÖ, bazÖ hayvanlarÖn özellikleri, deøerli taûlar, madenler, bitkiler ve meyvelerin özellikleri, elbiselerden leke çÖkarma teknikleri, sudan ve ateûten yararlanma, fiûekçilik gibi oldukça farklÖ konularÖ içermektedir (2,5). Eserde yer verilen konular XII. yüzyÖlda Anadolu insanlarÖnÖn gündelik yaûamÖnÖ ve geçimini ilgilendiren baûlÖklara da deøinmektedir (5).
BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat’Ön alĩl bin
‘Abdu’r-Raতman tarafÖndan Türkçeye muhtasar bir çevirisi yapÖlmÖûtÖr (2). Bu çalÖûmada Süleymaniye Yazma
Eserler Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No: 925/5’de bulunan
Türkçe çevirisi üzerinde çalÖûÖlmÖûtÖr
(6). Bu Türkçe çeviride yer alan cevherlerle ilgili bölümün çevriyazÖsÖ yapÖlmÖû olup, yazÖnÖn ekinde sunulmaktadÖr (Ek-1).
BULGULAR
alĩl bin ޏAbdu’r-Raতman çevirinin giriûinde Tiflĩsĩ’ye ait olan
BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat adlÖ eseri istek üzerine
Türkçeye tercüme ettiøini bildirmekte, bu çevirinin isteyenlere yararlÖ olmasÖnÖ ve kitaptan yararlananlarÖn da kendisini hayÖr dua ile anmasÖnÖ dilemektedir:
“…AmmĆ baҵdu biliñ ki BeyĆnu’܈-SinĆҵat adlu FĆrsĩ kitĆb ki ۏ’Ćce ammĆ Ebş Faůl ۉubeyû bin ùbrĆۊĩm et-Tiflĩsĩ teҴlĩfidir baҵů-Ö iېvĆn-Ö ܈afĆ ve erbĆb-Ö vefĆ bu ۘalĩlü’l-beůĆҵa kesքĩrü’l-ҵi܈yan yaҵnĩ ۏalĩl bin ҵAbdu’r-Raۊman duҵĆcÖdan Türkĩye döndürmek iltimas etdiler anlaruñ iltimĆsÖn redd itmeyüb bu kitĆbÖ Türkiye terceme ۘÖldÖm tĆ ki ܒĆliblere fĆyidesi ҵĆmm ve rĆğÖblara nefҵi ûĆmil ola ve hem bu kitĆbdan müstefĩd olanlar bu ůaҵĩf ܈ağĩri’l-cirm ve kebĩri’l-cürm ҵabd-Ö muۊtĆcÖ ېayr duҵĆyla yĆd ideler… (6)”
Çevirmen eserin tamamÖnÖ çevirmemiûtir. Eserin giriûinde yer alan fihristte de fark edildiøi gibi, baûlangÖçta her bölüm için bir yer belirlenmiû, sonra da bazÖ baûlÖklar silinerek, bazÖ baûlÖklara yer verilmiûtir (úekil 1). Eserde çevirisi yapÖlan bölümler de bu baûlÖklara ait olan yerlerdir (Tablo-1). Literatürde yazÖlanlardan farklÖ olarak, burada yer alan eserin 21 bölümden oluûmasÖ ilginç bir nokta olarak dikkat çekmektedir.
Eserin 14. bölümü “cevherler ve bitkiler üzerine” baûlÖøÖnÖ taûÖmaktadÖr. Burada ele alÖnan cevherler ve bitkiler Tablo-2’de gösterilmiûtir. Bu maddelerin kullanÖmÖnda ya kiûinin üzerinde yüzük ya da kolye gibi bir takÖ biçiminde bulundurmasÖnÖn, ya ezildikten sonra tek baûÖna veya baûka maddelerle karÖûtÖrÖlarak sürülmesinin, ya da ezildikten sonra tek baûÖna veya baûka maddelerle karÖûtÖrÖlarak içilmesinin önerildiøi görülmektedir. Deøerli taûlarÖn, metallerin ve bitkisel bir maddenin kullanÖm biçimleri ve endikasyonlarÖ Tablo-3’te gösterilmiûtir.
ùekil 1: BeyƗnu’ܘ-ܗÕnƗӅat ’Õn Türkçe çevirisinin baúlangÕç sayfalarÕ [Ebnj FaĪl ۙubeyú bin øbrƗۚƯm et-TiflƯsƯ, BeyƗnu’ܘ-ܗÕnƗӅat,
Türkçeye çeviren: alƯl bin ޏAbdu’r-Raতman, østanbul, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No: 925/5, v. 373b-374a.
Tablo-1: BeyĈnu’ܤ-ٲŦnĈজat’Ŧn Türkçe çevirisinde, çevirisi yapŦlan bölümlerin Farsça baƔlŦklarŦ ve bu baƔlŦklarŦn Türkçe çevirileri. ƢȈǸǯ ǶǴǟ ©ƢǟƢǼǏ °ƾǻ¦ ¾Â¦ §Ƣƥ Birinci bölüm Kimya ilmi sanatlarÖnda
ǾǼȈĵƥ¦ À®ǂǯ ijǻ° °ƾǻ¦ ǶƴǼĢ §Ƣƥ BeĹinci bölüm CamÖ boyamada
©Ƣǻ¦ȂȈƷ Ǟǧ® °ƾǻ¦ Ƕǿ®DŽȈLJ §Ƣƥ On üçüncü bölüm HayvanlarÖ def etmede
ƢȀƫƢƦǻÂ ƢǿǂǿȂƳ Ë´¦Ȃƻ °ƾǻ¦ Ƕǿ®°ƢȀĪ §Ƣƥ On dördüncü bölüm Cevherlerin ve bitkilerin özelliklerinde ƢȀƫƢƦǻÂ ƢǿȂȈǷ ´¦Ȃƻ °ƾǻ¦ Ƕǿ®DŽǻƢĢ §Ƣƥ On beĹinci bölüm Meyvelerin ve bitkilerin niteliklerinde
°ƾǻ¦
[ƢȀȈƥǂĪ  ƢȀĵǻ°  ǾǷƢƳ ±¦] ǺƬNj¦®ǂƥ [ÀƢnjǻ] ǶƬLjȈƥ §Ƣƥ Yirminci bölüm Elbiseden, renklerden ve yaþlardan leke çÖkarÖlmasÖnda
¸ƢǸƳ °¦ǂLJ¦ À®ǂǯ ¦ƾȈĢ °ƾǻ¦ Ƕǰȇ ƪLjȈƥ §Ƣƥ Yirmi birinci bölüm Cinsel birleĹmenin sÖrlarÖnÖ bulmada
Tablo-2: BeyĈnu’ܤ-ٲŦnĈজat’Ŧn Türkçe çevirisinin “cevherler ve bitkiler üzerine” baƔlŦŒŦnŦ taƔŦyan 14. bölü-münde ele alŦnan cevherler ve bitkiler. ƪǫƢȇ
YĆলut(A) Deþerli taĹ
DzǠdz La‘l(P) Deþerli taĹ
Ȃƴǻ¦ ĝncü(T) Deþerli taĹ
ÀƢƳǂǷ MercĆn(A) Deþerli taĹ
ǪȈǬǟ ޏAলĚল(A) Deþerli taĹ
Ĵ
NJǸ GümüĹ(T) Metal
ȆǴǫ alay(T) Metal
ǂǫƢƥ BaলÖr(T) Metal
§ǂLJ¦ Usrub(P) [KurĹun] Metal
TARTIĸMA
Bilim tarihçileri tarafÖndan madeni cevherleri konu edinen ilk inceleme olarak nitelendirilen Taûlar Üzerine/De
Lapidipus adlÖ eser (7), Platon ve
Aristoteles’in öørencisi Theophrastos (MÖ 372-288) tarafÖndan yazÖlmÖû-tÖr. Yazar bu kitapta çeûitli taûlarÖ ve mineralleri tanÖmlamakta, onlarÖn kaynaklarÖnÖ ve kullanÖlÖûlarÖnÖ bildirmektedir (8). Roma döneminde ise Plinius’un otuz yedi kitaptan oluûan ünlü eseri Naturalis Historia’nÖn XXXIII. ve XXXIV. kitaplarÖ metaller, XXXVI. kitabÖ taûlar ve XXXVII. kitabÖ da deøerli taûlar üzerinedir. Bu bölümlerde metaller ve taûlarla ilgili olarak verilen çeûitli bilgiler arasÖnda, adÖ geçen bu maddelerin çeûitli hastalÖklarÖn tedavisinde kullanÖldÖklarÖnÖ gösteren bilgiler de yer almaktadÖr (9).
Orta çaø ùslam CoørafyasÖ’nda ise Ebş Yşsuf Ya‘লşb b. ùsতĆল el-indĩ (801-873)’nin deøerli taûlarla ilgili iki kitabÖ bulunmaktadÖr: RisĆle fĩ
EnvĆҵi´l-CevĆhiri´s-Semĩne ve ğayriha ve RisĆle fĩ EnvĆҵi´l-HicĆre ve´l-CevĆhir (7). Nasr
ibn Yaޏলşb el-Dĩneverĩ (ö. 1020)’nin
ۉuۘۘatu’l-CevĆhir fĩ’l-MefĆېir (10) ve
Ebş Abdillâh Muতammed b. Aতmed b. Saޏĩd el-Makdisĩ et-Temĩmĩ (ö. 370/980’den sonra)’nin en önemli çalÖûmasÖ olarak kabul edilen el-Mürûid
ilĆ (fĩ) CevĆhiri´l-Ağܴiye ve ۗuva’l-MüfredĆt mine’l-Edviye (11) bu
konu-daki önemli eserlerdendir. Ebş Bekr Muতammed b. ZekeriyyĆ er-RĆzĩ (865-925) simya ile ilgili çalÖûmalarÖnÖ
topladÖøÖ SÖrru’l-EsrĆr (Secretum
Secretorum) adlÖ yapÖtÖnda cevherleri
madensel, bitkisel ve hayvansal olarak üçe ayÖrmÖû, madensel cevherleri de altÖ sÖnÖfa bölmüûtür (7). Ebş er-ReyhĆn Muতammed ibn Aতmed el-Bĩrşnĩ (973-1061) KitĆbu’l-CemĆhir fĩ
Maҵrifeti’l-CevĆhir’de metallerin ve
taûlarÖn ayrÖntÖlÖ betimlemesini ve özgül aøÖrlÖklarÖnÖ bildirmiûtir. Bĩrşnĩ bu eserini yazarken el-Öndĩ ve ed-Dĩneverĩ’nin eserleri ile yanlÖû olarak Aristo’ya nispet edilen bir kitaptan yararlandÖøÖnÖ kaydetmiûtir (12). Bĩrşnĩ’nin KitĆbu’܈-Saydana fĩ’ܒ-TÖbb adlÖ eserinde bitkisel ve hayvansal kökenli ilaçlar yanÖnda, tÖp alanÖnda
kullanÖlan taûlar ve metaller gibi madensel ilaçlara da yer verildiøi görülmektedir (13). Demir ve KÖlÖç (7) ùbn SĩnĆ’ya göre maden cevherlerinin taûlar, eriyebilir cevherler (metaller), kükürtler ve tuzlar olarak dörde ayrÖlabileceøini bildirmektedirler. ùbn SĩnĆ el-ۗĆnşn
fĩ’ܒ-TÖbb’Ön müfred ilaçlarÖ ele aldÖøÖ
ikinci kitabÖnda tedavide kullanÖlan bitkisel ve hayvansal ilaçlar yanÖnda madeni ilaçlara da yer vermiû, bazÖ taûlarÖn, metallerin, kükürt ve tuzlarÖn nitelikleri, yapÖlarÖ, etkileri ile onlarÖn tÖpta kullanÖm alanlarÖndan bahsetmiûtir (14).
YukarÖda yer alan örnekler madensel cevherler konusunda Tiflĩsĩ’ye kadar, pek çok yazar tarafÖndan önemli eserler ortaya konduøunu göstermektedir. Bu konu hakkÖnda ùslâm CoørafyasÖnda eser yazÖmÖnÖn Tiflĩsĩ’den sonra da devam ettiøi ve çok sayÖda eserin vücuda getirildiøi görülmektedir.
úihĆbu´d-dĩn Ebş’l-ޏAbbĆs Aতmed b. Yşsuf et-TifĆûĩ (ö. 1253)’nin EzhĆru´
l-EfkĆr fĩ CevĆhiri´l-AhcĆr adlÖ eseri
cevherlerle ilgili olarak ùslam coørafyasÖndaki en önemli yapÖtlardan birisi olup, deøerli ve yarÖ deøerli taûlarÖ ayrÖntÖlÖ olarak deøerlendirmiûtir (15,16). TifĆûĩ’nin bu eseri Beylek el-KÖpçĆলĩ’nin KitĆbu Kenzi’t-TüccĆr (ticĆr)
fĩ Maҵrifeti’l-AۊcĆr ve ùbnü’l-EkfĆnĩ’nin Nuېabü’ܴ-ܳehĆҴir fĩ Maҵrifeti’l-CevĆhĩr
adlÖ eserlerine kaynaklÖk etmiûtir (16). Naৢĩru’d-dĩn Ebş Caޏfer Muতammed b. Muতammed b. el-ণasan et-Tşsĩ (1201-1274)’nin TansşۊnĆme-i ùlۊĆnĩ adlÖ eseri de bu konuda yazÖlmÖû çok önemli eserlerdendir (7). Tşsĩ’nin eseri bir mukaddime ve dört makaleden oluûmakta, birinci makalesi aûaøÖ âlemin bileûikleri, madenleri, diøerleri ve madenin sebeplerinin nitelikleri; ikinci makalesi yer altÖndan çÖkarÖlan cevherler hakkÖnda olup ve madenin durumu, niteliøi, etkisi, yararÖ, zararÖ ve her birinin kÖymeti, parlatÖlmasÖ ve bu çeûide uygun olanlar; üçüncü makalesi yedi metalin açÖklamasÖ ve dördüncü makalesi de ÖtÖrlar hakkÖndadÖr (17). TifĆûĩ ve Tşsĩ’nin eserleri OsmanlÖ cevĆhirnĆme
geleneøi üzerinde çok etkili olmuû eserlerdir (7). Örneøin, XV. yüzyÖlda kaleme alÖnmÖû olan Muতammed b. Maতmşd úirvĆnĩ’nin Tuhfe-i MurĆdĩ adlÖ eserinde her iki isme de çok sayÖda atÖf bulunduøu görülürken (18), TansşۊnĆme-i ùlۊĆnĩ’nin de hem Farsçadan Türkçeye çevrildiøi, hem de bu konuda yazan OsmanlÖ yazarlarÖna kaynaklÖk ettiøi bilinmektedir (7).
BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat’Ön elimizdeki Türkçe
çevirisinde Tiflĩsĩ’nin cevherleri anlattÖøÖ bölümde, hakkÖnda açÖklama yaptÖøÖ maddelerin yalnÖzca saølÖk/ hastalÖk durumlarÖnda kullanÖmÖ üzerinde durduøu görülmektedir. FarklÖ konularda eser yazmÖû olmasÖna karûÖn, verdiøi çok sayÖda tÖbbi eserin de gösterdiøi gibi, Tiflĩsĩ’nin tabip olmasÖ onun bu seçiminin nedenini
açÖklayabilir. ùnsanlarÖn hayatÖnÖ
kolaylaûtÖracak farklÖ konularda baûlÖklar içeren Beyanu’܈-܇inĆҵat’ta taûlarÖn, metallerin ve bitkisel maddelerin kimi hastalÖklarÖn iyileû-tirilmesinde ya da saølÖøÖn korun-masÖnda kullanÖmÖnÖn anlatÖlmasÖ da bu bakÖû açÖsÖnÖn bir sonucu olmalÖdÖr. Anadolu Selçuklu döneminde yazÖlan eserler ya devletin divanda kullandÖøÖ dil Farsça ya da dönemin bilimsel dili olan Arapça yazÖlmÖûtÖr. Tiflĩsĩ de yaûadÖøÖ dönemin bu özelliøine uygun olarak eserlerini Farsça ya da Arapça yazmÖûtÖr. Bu nedenle Tiflĩsĩ’nin Farsça kaleme aldÖøÖ BeyĆnu’܈-܇ÖnĆҵat adlÖ eserinin bazÖ bölümlerinin kÖsa bir ûekilde de olsa Türkçe çevirisini içeren bu nüsha Türk tÖp tarihi açÖsÖndan oldukça önem taûÖmaktadÖr. Tiflĩsĩ’nin eserinde bulunan ve insanlara yararlÖ olabilecek bazÖ bilgilere Farsça bilmeyen Türk insanÖn ulaûmasÖ bu çeviri ile amaçlanmÖû olmalÖdÖr.
TEĸEKKÜR
Makalede yer alan Farsça baûlÖklarÖn yazÖmÖnÖ denetleyen ve Türkçe çevirilerini yapan meslekdaûÖmÖz SayÖn Diû Hekimi úehriyar úems’e katkÖlarÖndan dolayÖ teûekkür ederiz
Tablo-3: TaúlarÕn, metallerin ve bitkilerin tÕbbi amaçlÕ kullanÕm úekilleri ve kullanÕm endikasyonlarÕ
Yakut
Yüzükle taĹÖmak Göz Ĺerrinden emin olmak
Ezip, yemek Yüreþi kuvvetlendirmek Sevdavi hastalÖklarÖ gidermek
Boyuna asmak Kolik/kramp rahatsÖzlÖþÖndan emin olmak
Ezip göze sürmek Göz nurunu artÖrmak
Lal
Boyuna takmak Yürek aþrÖsÖndan emin olmak
Ezip, cülâbla içmek Yürek sÖcaklÖþÖnÖ gidermek Yüreþe kuvvet vermek
Yürek çarpÖntÖsÖ sÖkÖntÖsÖnÖ gidermek
Ezip, göze sürmek Göz karanlÖþÖnÖ gidermek
ĝnci Ezip, elma ĹarabÖyla aç karna içmek
Yüreþi kuvvetlendirmek Melankoliyi kesmek BulantÖyÖ ve tasayÖ gidermek
Ezip, göze sürmek Göz aþrÖsÖnÖ gidermek Gözü parlak etmek
Mercan Boyuna takmak
Küçük ve büyüklerde sara için Çok aþlayan çocuk için
Ezip, göze sürmek Göz karanlÖþÖnÖ gidermek Su akmasÖnÖ kesmek
Akik YakÖp, elma ĹarabÖyla aç karna içmek
Yüreþe kuvvet vermek Yürek oynamasÖnÖ kesmek
YumuĹatÖp diĹ dibine sürmek DiĹ kanamasÖnÖ kesmek DiĹ diplerinin etini saþlamlaĹtÖrmak
GümüĹ Ezip, afyon ve safran katÖp elma ĹarabÖyla içmek Yürek aþrÖsÖna iyi gelmek TasayÖ ve kederi gidermek
Bedenin sÖhhatini korumak Kalay
ĸarapla ve zeytinyaþÖyla mermer üzerinde ezip, makata sürmek
Gül yaþÖyla mermer üzerinde ezip, sürmek
Basur rahatsÖzlÖþÖna yararlÖ olmak Eski iyileĹmez yaralarÖ çabuk iyileĹtirmek
ĸarapla ve zeytinyaþÖyla mermer üzerinde ezip, içmek Mide ĹiĹine faydalÖ olmak
BakÖr
Balla ve yaþmur suyu ile ezip, gül ĹarabÖyla içmek SafrayÖ ishal etmek KarÖnda su birikmesi rahatsÖzlÖþÖna fayda etmek
Bir parça damaþa sürmek Kusturmak
Gül yaþÖyla ezip, sürmek Eski yaralara iyi gelmek
KurĹun Ezip, sikencübinle içmek
Penisten kan gelmeyi kesmek KasÖkta olan zahmeti gidermek
Ezip, sürmek Basurlara yararlÖ olmak
Safran
Koklamak Uyku getirmek
Yumurta sarÖsÖyla ezip, sürmek ĸiĹliþi gidermek
Yemek
Yüreþi kuvvetlendirmek
Soþuktan ya da sevdadan olan baĹ aþrÖsÖnÖ def etmek Beli saþlamlaĹtÖrmak
Cinsel birleĹme arzusu getirmek Ciþer aþrÖsÖnÖ gidermek
KAYNAKLAR
1. Nesirov E. Selçuklular döneminde
Anadolu’da yaûamÖû AzerbaycanlÖ tabipler ve eserleri. In: Demirci M, Temizel A, HacÖgökmen MA, Solmaz S, editörler. II. UluslararasÖ Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim ve Düûünce, Bildiriler/Proceedings, 19-21 Ekim 2011, Konya, Cilt-3, Tabii Bilimler. Konya: Selçuklu Belediyesi YayÖnlarÖ, 2013, s. 333-348.
2. ùzgi C. Hubeyû et-Tiflîsî. In: Türkiye
Diyanet VakfÖ ùslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet VakfÖ, 1998; Cilt 18, s. 268-270.
3. HacÖgökmen MA. Hubeyû Bin ùbrahim
Et-Tiflisi ve tÖp alanÖndaki çalÖûmalarÖ. In: HacÖgökmen MA, editör. Büyük Selçuklu Devletinden Türkiye Selçuklu Devletine: Mehmet Ali Köymen ArmaøanÖ. Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraûtÖrmalarÖ Enstitüsü YayÖnlarÖ, 2011; s. 239-248.
4. Ünver AS. 750 yÖl önce Kayseri TÖbbiyesi
1206-1956. ùstanbul: TÖbbiyeli YayÖnlarÖ, 1956, s. 2.
5. NaghÖsoylu M. Seçuklu’lar devrinin ünlü
bilim adamÖ Hubeyû Tiflisi. In: Demirci M, Temizel A, HacÖgökmen MA, Solmaz S, editörler. II. UluslararasÖ Selçuklu
Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim ve Düûünce, Bildiriler/Proceedings, 19-21 Ekim, 2011, Konya, Cilt-3, Tabii Bilimler. Konya: Selçuklu Belediyesi YayÖnlarÖ, 2013, s. 387-403.
6. Ebş Faůl ىubeyû bin ùbrĆ۹ĩm.
BeyĆnu’ৢ-ৡÖnĆޏat, Türkçeye çeviren: alĩl bin ޏAbdu’r-Raতman. ùstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yeni Cami Koleksiyonu, No: 925/5, v. 373-384.
7. Demir R, KÖlÖç M. Cevâhirnâmeler ve
OsmanlÖlar Dönemi’nde yazÖlmÖû iki cevĆhirnĆme. OTAM 2003; 14: 1-64.
8. Sarton G. Introduction to the History of
Science, Reprinted. Baltimore: The Williams and Wilkins Company, 1953, Volume 1, s. 143.
9. Pliny. The Natural History of Pliny,
Translated with Copious Notes and Illustrations by The Late Bostock J and Riley HT, Vol. VI, with General Index. London: Enry G. Bohn, 1858.
10. Tüccar Z. Dîneverî, Nasr b. Ya‘kûb. In:
Türkiye Diyanet VakfÖ ùslâm Ansiklopedisi. ùstanbul: Türkiye Diyanet VakfÖ, 1994, Cilt 9, s. 359.
11. Kaya M. Temîmî, Muhammed b. Ahmed.
In: Türkiye Diyanet VakfÖ ùslâm Ansiklopedisi. ùstanbul: Türkiye Diyanet VakfÖ, 2011, Cilt 40, s. 423-424.
12. Tümer G. el-Cemâhir. In: Türkiye
Diyanet VakfÖ ùslâm Ansiklopedisi. ùstanbul: Türkiye Diyanet VakfÖ, Ankara, 1993, Cilt 7, s. 295-296.
13. Ebu’r-Reyhan el-Beyrunî.
Kitâbü’s-Saydana fî’t-TÖb, Türkçeye çeviren: Kâhya E. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm BakanlÖøÖ, 2011, s. 15.
14. ùbn-i Sînâ. El-Kânûn fi’t-TÖbb, ùkinci
Kitap, Türkçeye çeviren: Kâhya E. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi BaûkanlÖøÖ, 2003.
15. Ruska J. Tifâûî. In: ùslâm Ansiklopedisi.
ùstanbul: Milli Eøitim BasÖmevi, 1974, Cilt: 12/1, s. 263-264.
16. KÖrbÖyÖk K. Tifâûî. In: Türkiye Diyanet
VakfÖ ùslâm Ansiklopedisi, ùstanbul: Türkiye Diyanet VakfÖ, 2012, Cilt 41, s. 148-150.
17. Muতammed bin Muতammed bin ণasan
৫şsĩ “’Ćce Naৢĩru’d-dĩn”. TansşপnĆme-i ƮlতĆnĩ, Önsöz ve notlar: Müderris Reevĩ. BünyĆd-e Ferheng-e ĨrĆn, 1348 hû [1969].
18. Muhammed b. Mahmûd-Ö úirvânî. Tuhfe-i
Murâdî-ùnceleme-Metin-Dizin,
HazÖrlayan: Argunûah M. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu YayÖnlarÖ, 1999.
Ek-1: bƗb-Õ çehƗrdom ender পavƗৢৢ-Õ cevherhƗ ve nebƗtha
her kim yĆলşt লaûlu yüzük götürse göz ûerrinden emĩn ola eger bir dang yĆলştÖ ezşb yese yüregi লavĩ ola mücerrebdir ve sevdĆyi ޏilletleri gidere ve eger ezüb göze cekse göz nşrÖn artÖra ve eger boynÖna daলsa লşlunc zaতmÖndan emĩn ola
bĆb-Ö menĆfiޏ-i laޏl her kim laޏli boynÖna
daলsa yürek ağrÖsÖndan emĩn ola ve eger ezüb bir dang laޏl cülĆbla icse yürek তarĆretini giderir ve yürege লuvvet vire ve তafaলĆn rencini gidere ve eger dögüb göze cekse [6, 380a] göz লarañusÖn gidere münevver ide
ve eger incüyi bucuল dirhem dögüb un idüb
elma ûarĆbÖyla seতer vaলtinde yaޏnĩ acla icse yüregi লuvvetledüre ve mĆl-পulyĆyÖ kese ve göñül-dönmeyi ve ğuৢৢaގi gidere
ve eger göze cekse ağrÖsÖn gidere gözi
rşûen ide
bĆb-Ö menĆfiޏ-i mercĆn eger mercĆn maৢrşޏ
olanÖñ eger büyük ve eger kücücük boynuna daলsalar menfaޏat ide ve eger লÖzÖl mercĆn ağlağan oğlanÖñ boynuna daলsalar ağlamaz ola ve eger ezüb göze cekse göz লarañulÖğÖn gidere ve ৢu aলduğÖn kese
bĆb-Ö menĆfiޏ-i ޏaলĩk eger ޏaলĩলi yaলub ve
yarÖm direm andan elma ûarĆbÖyla ac লarna icse yürege লuvvet vire ve yürek oynamasÖn kese ve eger ޏaলĩলi yumûadub diû diblerine sürse diû লanamasÖn kese ve diû dibleriniñ etin muতkem ide
bĆb-Ö menĆfiޏ-i gümüû eger gümüûi ezüb ve
anÖñ yarÖsÖnca efyşn লatub ve bir miলdĆr daপÖ zaޏferĆn লatub elma ûarĆbÖyla icse yürek ağrÖsÖna menfaޏat ide ve ğammÖ ve ğuৢৢaގi gidere ve ৢÖততat-i bedeni ৢaলlaya
bĆb-Ö menĆfiޏ-i লalay eger লalayÖ ûarĆbla ve
zeyt yağÖyla mermer üzerinde ezüb maলޏadÖna sürse bevĆৢĩr zaতmetine menfaޏat ide ve eger icse maޏde ûiûine fĆyide ide [6, 380b] ve eger লalayÖ gül yağÖyla mermer üzerinde ezüb eski oñulmaz yĆreler[e] sürseler ğĆyet eyüdür tĩz oñuldur
bĆb-Ö menĆfiޏ-i baলÖr eger baলÖrÖ balla ve
yağmur ৢuyÖyla ezüb ve bir hefte güneûe লosa andan ৢoñra iki dirhem bundan ve iki dirhem gül ûarĆbÖyla icse ৢafrĆyÖ ĆsĆnlÖğla isĆl ide gidere ve eger bu ûarĆb istisলĆya mübtelĆ olan kimesneler icse istisলĆ zaতmetine fĆyide ide ve eger andan bir pĆre damĆğÖna süre ĆsĆnlÖğla লuৢa ve eger gül yağÖyla ezüb eski yĆrelere süre ğĆyet eyüdür
bĆb-Ö menĆfiޏ-i usrub eger লurûunÖ ezüb elli
dirhem andan alub sikencübĩnle icse ekerin লan gelmegi kese ve লasuলda olan zaতmeti gidere ve eger ezilmiûin bevĆৢĩra sürse manfaޏat ide
bĆb-Ö menĆfiޏ-i zaޏferĆn eger zaޏferĆn লoপsa
পoû uyপu getüre ve eger zaޏferĆnÖ yumurda ৢarusÖyla ezüb ûiûmiû yere ursalar ûiûi giderir ve eger zaޏferĆn yeseler yüregi লavĩ eyler ve baû ağrÖsÖ ki sevdĆdan veyĆ ৢovuলdan ola fĆyide ider ve defޏ ider ve beli muতkem ider ve cimaޏ arzusÖn getürür ve ciger ağrÖsÖn giderir
bĆb-Ö menĆfiޏ-i ৢÖğÖr gübresi eger ৢÖğÖr
gübresiniñ eski yanub ৬obraল gibi olsÖn bağ ve sĆyir meyveler ağacÖnÖñ dibini birer লarÖû miলdĆrÖ লazub dökseler ğĆyet লuvvet bulur ve yemiûleri ten-dürüst olur ve eger dilerse ki ekûi nĆrÖ tatlu ide nar ağacÖnÖñ dibinden iki লarÖû miলdĆrÖ লazub ৬obrağÖn cÖলara yerine ৢÖğÖr gübresi ৬oldura nĆrÖ ৬atlu ola ve eger dilerse aল nĆrÖ [6, 381a] siyĆh ide ağacÖñ dibini লazub লa৬rĆnla লara neft döke ol ağacÖñ nĆrÖ লara ola üzüm daপÖ böyledir [6, 381b]
