National States, 1804-1920 (Balkan Ulusal Devletlerinin Kurulu~u) Seattle ve
London, 1977, University of Washington Press, XVI + 358 sahife ve 13
harita, A History of East Central Europe serisi, Cilt VIII.
Balkan Ulusal Devletlerinin Kurulu~u adl~~ kitap, Washington Üniversitesi'nin Do~u-Orta Avrupa tarihine (A history of East Central Europe) ili~kin olarak yay~nlamay~~ amaçlad~~~~ on bir ciltlik eserden biridir. Bunlardan dördü modern tarih öncesi, alt~s~~ modern tarih ve biri de atlas ve bibliyografya ile ilgilidir
Barbara Jelavich ve Charles Jelavich, daha önceki kitap ve makalelerinden de tan~d~~~ m~z gibi özellikle Balkan Devletleri tarihi ile yak~ ndan ili~kisi olan tarihçilerdir 2. Indiana Üniversitesi ö~retim üyelerinden Südost-Forschungen'in yay~n kurulu mensuplar~ndand~rlar. Kitap ~ g bölümden ibarettir. Yazarlar bu eserde 1804-1920 aras~nda kurulan 7 Balkan devletinin (Arnavutluk, Bulgaristan, H~rvatistan, Yunanistan, Karada~, Romanya ve S~rbistan) ba~~ms~zl~klar~~ tarihini, bunlar~ n politik, ekonomik, toplumsal ve kültürel
I Bu kitaplar~n listesi ~öyledir:
Marija Gimbutas, The Prehistory of East Central Europe, (Do~u-Orta Avrupa'n~n Tarih öncesi)
Speros Vryonis, Byzantium and the Balkans in the Middle Ages, 400-1453. (Orta Ça~da Bizans ve Balkanlar)
Imre Boba, Northeast Central Europe in the High Middle Ages,1000-153o. (Geç Orta Ça~da Kuzey-do~u Orta Avrupa)
Andrzej Kaminski, Lithuania and the Polish-Lithuanian Commonwealth 1000-1795, (Litvanya ve Leh-Litvanya Devleti)
Peter F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804, (Osmanl~~ idaresinde Güney-do~u Avrupa)
Robert A. Kann-Zdenek David, The Peoples of the Eastern Habsburg Lands, 1526-1918. Do~u Habsburg topraklar~~ halk~)
Potr S. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795-1918, (Parçalanm~~~ Polonya topraklar~)
VIII-Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States,
1804-1920. (Balkan Ulusal Devletlerinin Kurulu~u)
- Joseph Rosthschild, East Central Europe between the two World Wars, (Iki Dünya sava~~~ aras~nda Do~u-orta Avrupa)
- Wayne S. Vucinich and Lucien Karchmar, East Central Europe since 1939. (1939 dan beri Do~u-orta Avrupa)
- Historical Atlas, General Index and bibliography. (Tarihi atlas, genel dizin ve bibliyografya)
2 Yazarlar~n belliba~l~~ yap~tlar~~ ~unlard~r:
- Charles and Barbara Jelavich, The Balkan in the Transition, Berkeley, University of California Press, 1963.
durumlar~n~, ayr~ nt~l~~ olarak sunmakta, bu bilgilerin yan~s~ra da Balkan milletleri aras~ndaki z~ tl~ k ve benzerlikleri, Osmanl~~ Imparatorlu~u ve Avrupa ile ili~kileri çerçevesi içinde aç~ klamaktad~rlar.
Aç~ klamalar Balkan devletlerinin modern tarihi ile ilgili ba~l~ca bilgilerin, bat~l~~ Avrupa devletleri ile e~it veya daha eski bir tarihi temele dayand~~~n~~ ortaya koyarak ba~lamaktad~r. Ilk bol~imde (s. 3-26) Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun temel yap~s~~ üzerinde durulmakta ve Balkan devletlerinin ayaklanma nedenleri gösterilmeye çal~~~lmaktad~ r. Balkanlardaki Osman-l~~ idaresi, Rumeli, Bosna, Silistre, Cezayir-i Bahr-~~ Sef~ d Eyaletleri (Peloponez ve Yunan adalar~ n~~ da kaps~yor) ve Girit adas~~ olarak be~~ bölüme ayr~lmakta, bunlar~n nas~l yönetildi~i ve yönetimin ba~ar~l~~ oldu~u belirtildikten sonra da ayaklanmalar~n nedenleri iki genel kategoride topfanmaktad~n
t. Toplumsal, kültürel ve ekonomik de~i~me,
2. Yönetime kar~~~ iç ve d~~~ etkiler.
Toplumsal ve ekonomik de~i~meler, teknik ilerlemeler ve sanayi devrimi ile ba~lam~~~ ve tüm geli~meler sonucunda köylü kitlesi ve kentlerde sanatkarlar kay~ plara u~ram~~ lar, H~ristiyan tüccarlar ise giderek güçlenmi~lerdir. Sonuçta ise Osmanl~~ Imparatorlu~u Bat~'n~n endüstri ürünlerinin bir pazar~~ ve bir hammadde kayna~~~ haline gelmi~tir. Merkezi yönetimin zay~flamas~, t~ mar düzeninin bozulmas~, ayanlann kuvvetlenmesi gibi iç etkilerin yan~s~ ra, Frans~z devriminin Balkan milletleri üzerinde yaratt~~~~ etkiler ve Rusya'n~n kendi siyasi amaçlar~ na uygun olarak Balkanlara olan a~~r~~ ilgisi sonucu, ayaklanmalar için gerekli ortam do~mu~tur. XIX. yüzy~l ba~lar~ nda Balkan devletlerinin yarar~na olan bu durum, Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun yenilgi ve toprak kay~ planmn devam~~ ile 18o4 de S~rp ayaklanmas~n~~ do~urmu~tur 3.
Ikinci bölümde (s. 26-38) köylü halk~ n bir ayaklanmas~~ olarak nitelendirilen S~rp ayaklanmas~~ (1804), öncesindeki geli~melerle birlikte aç~ klanmaktad~ r. 1815 y~l~na kadar S~rp yöneticilerinin izledikleri politikalar, kazand~ klar~~ ba~ar~lar sergilenerek, daha sonra dördüncü bölümde (s. 53-68) 1826 Akkerman ve 1829 Edirne andla~malar~~ ile kazan~lan yar~~ ba~~ms~zl~k anlat~lmaktad~r. Ayr~ca ayn~~ bölümde S~rbistan'daki iç politik geli~melere, yönetim de~i~ik-liklerine, toplumsal ve ekonomik ilerlemelere de yer verilmektedir.
üçüncü bölümde (s. 38-53) Yunan ayaklanmas~~ anlat~l~ rken, önce Yunanistan'da kurulan cemiyetler ve bununla ilgili çal~~malar yer almaktad~ r. 1821 de Mora'da ba~layan - C. and B. Jelavic, Russia in the East 1876 - 1880. Ej. Brill, 1959. Barbara Jelavich The
Ottoman Empire the Great Bowers and Strail Question, 1870-1887, London University of Indiana Press, 1973.
- Barbara Jelavich, "The British traveller in the Balkans: the abuses of ottoman administration in the Slavonic provinces," Slav. Re., 32 (1 953-54) pp. 396-413-
- Barbara Jelavich, "Great Britain and the Russian acquisition of Batum, 1878-1886",
Slav. E. Eur. rey., 48 ( 1970) PP 44-66.
-Barbara Jelavich, "Austria-Hungary, Rumania and the Eastern Crisis, 187621878".
Südost-Forschungen, 30 (1971) pp. 111-141.
-Barbara Jelavich, "Balkan Nations under European protectorship", Actes du lere Congres
interinational des Etudes balkaniques et sud-est europeennes, Sofia, Iv (1969) pp. 397-408.
3 Bu konular için bk. Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, V. Cilt, 3. bask~, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay., 1970, s. ~ o - o7.
ayaklanmalar, daha sonra Avrupa devletlerinin deste~i ile 1829 Edirne anla~mas~nda Yunan milli devletinin do~mas~~ ile sonuçlanm~~ t~r.
Be~inci bölümde (s. 68-84) yer alan 1830 ve sonras~~ Yunanistan'daki politik geli~meler, yönetim de~i~iklikleri, ekonomik durum, 1881'e kadar ayr~nt~l~~ olarak sunulmaktad~r.
Alt~nc~~ bölümde ise (s. 84-99) Romanya'n~n ba~~ms~zl~~~~ konu edinilmi~tir. S~rbistan ve Yunanistan'daki ayaklanmalar yerel yöneticilerin önderli~inde 'köylü halk tarafindan ba~ar~lm~~t~r. Oysa Romanya'n~n ba~~ms~zl~k hareketinin temelini diplomatik görü~meler olu~turmaktad~r. Bu hareketler, 1853 öncesi ve 1853-1878 devresi olarak ikiye ayr~l~r. 1853 öncesinde Rusya'n~n Küçük Kaynarca anla~mas~ndan itibaren (1774) Osmanl~~ Imparatorlu-~u'ndaki Ortodokslar~n koruyuculu~unu üstleni~i, Eflâk ve Bu~dan'~n i~lerine kan~maya ba~lamas~~ anlat~lmaktad~r. 18 ~~ 2 de ba~layan ayaldanmalar Rusya'n~n deste~i olmad~~~ndan k~sa sürede Osmanl~~ devletince bast~r~ld~. Eflâk ve Bu~dan'~n ayr~~ ayr~~ yönetilmesi fikri 1850 y~llar~n~n en tart~~~lan konular~ndan biri olmu~tur. Osmanl~~ yöneticileri tarafindan benimsenen bu dü~ünce Ingiltere ile Avusturya taraf~ndan da destek görmü~tür.
Osmanl~~ Imparatorlu~u idaresinde kalmak üzere Eflâk ve Bu~dan'~n birle~tirilmesi ve "Eflâk ve Bu~dan Birle~ik Memleketleri" ad~n~~ almas~, 1861 y~l~nda "Romanya Birli~inin" tamamlanmas~~ iç politik geli~meler ve nihayet 1878 de ba~~ms~zl~k kazan~lmas~~ konular~~ sekizinci bölümde (s. 114-128) yer almaktad~r.
Yedinci bölümde (s. 99-114) 1876 ya kadar Osmanl~~ Imparatorlu~u'ndaki reformlar üzerinde durulmaktad~r. H~ristiyan liderler bu reformlar~~ kendi zararlanna oldu~u için istememekteydi. Reformlar sonucu ise Osmanl~~ Imparatorlu~u'nda bir merkezile~me kuruldu, hükümetin baz~~ bölümlerine temsilcilik prensibi sokuldu, ayr~ca hükümetin gerçek anlamda denetlenmesi görevi, genel bir seçimle olu~an bir meclise devredilmesi dü~ünüldü. Gerçek etkisi III. Selim zaman~nda ba~layan reformlar 1877 ye kadar çe~itli alanlarda sürdürüldü.
Dokuzuncu bölümde (s. 128-141) ba~~ms~zl~~~na kavu~an di~er bir devlet, Bulgaristan konu edinilmektedir. Uzun seneler Istanbul'a yak~nl~~~~ nedeniyle kolayca kontrol edilebilmi~~ olan Bulgaristan, Yunan ayaklanmas~ndan ve Eflâk-Bu~dan prensliklerinin durumundan etkilenmi~ti. Ilk Bulgar milli hareketi e~itim kurumlar~n~n Yunanl~lardan özgürlü~ünü kazanmas~yla sonuçland~. Daha sonra din alan~na yönelen çabalar, 1870 lerde Bulgaristan'a ba~~ms~z bir milli kilise kazand~rd~. Böylece Bulgarlar Rum patrikhanesinden tamamen kurtulmu~~ oldular. Geriye Osmanl~~ Imparatorlu~u'ndan ayr~lmak, bagims~zl~klann~~ kazan-mak kalm~~t~. Bu konuda 1868 de ba~lat~lan ayaklanmay~~ sonradan ba~kalar~~ izledi. Hepsi de Osmanl~lar taraf~ndan bast~nld~.
Onuncu bölümde (s. 141-158) 1870 lerin en önemli krizleri içinde Bulgar isyanlar~, Rusya'n~n panslavist politikas~~ ve 1877 Osmanl~-Rus sava~~, bu sava~~ sonunda imzalanan anla~malar ve Bulgaristan'~n ba~~ms~zl~~~n~~ kazanmas~~ yer almaktad~r.
On birinci bölümde (s. 158-170) yine Bulgaristan'da 1896 y~l~na kadar çe~itli politik geli~meler sonucu seçilen prensler, Bulgar-Rus ili~kileri ve bu ili~kileri yönlendiren olaylar üzerinde durulmaktad~r.
On ikinci bölümde (s. 17.2-207) Arnavutluk d~~~nda kurulan Balkan devletlerinin 1914 y~l~na kadarki iç politik geli~melerinden söz edilmektedir. Toplumsal ve ekonomik geli~melerde bat~ya dönük olan ve Bat~l~~ politik biçimleri benimseyen Balkan devletleri, Avrupa devletlerinin genel standartlar~n~~ uygulamaya çal~~t~. Hepsi de me~ruti krall~kla yönetilen Balkan devletleri içinde mevcut "kurulu düzen" (Stgus quo) ile yetineni yoktu. Genel e~ilimleri daha da geni~lemek ve güçlenmek olan Balkan devletlerinin Birinci Dünya Harbi
öncesine kadar iç politika yönünden geçirdi~i a~amalar, ekonomik ve toplumsal sorunlar bu bölümde etrafl~ca ele al~nmaktadir.
Avrupa'da Osmanl~~ üstünlü~üne son verili~in konu edinildi~i Onüçüncti bölümde (s. 207-222) Makedonya sorunu, genç Türklerin devrimi, Bosna krizleri, 1912-13 Balkan sava~lar~~ yer almaktad~r.
Balkan devletleri içinde ba~~ms~zl~~~n~~ en geç kazanan Arnavutluk, Ondördüncü bölümde (s. 222-235) yer almaktad~r. Arnavutluk'ta 183o'dan itibaren Osmanl~~ yönetimine kar~~~ birçok defa ayaklanmalar yap~lm~~sa da, bunlar yüksek vergileri, ordu reformlann~, merkezi yönetimi protesto etmek amac~na yönelikti. Arnavutluk liderleri ilk olarak Ayastefanos anla~mas~~ (3 Mart 1878) ile kendileri için tehlike bulundu~unu gördüler. Bu nedenle de Karada~'a kar~~~ ayakland~lar. 1912 y~l~ na kadar ba~~ms~zl~~~n~~ kazanamayan Arnavutluk, bu tarihte büyük devletlerin kabul etmesi üzerine milli devletine kavu~tu.
Onbe~inci bölümde (s. 235-266) Avusturya-Macaristan Imparatorlu~u içinde bulunan Balkan topluluklar~~ kültür, dil, oturduklar~~ yerler ve din yönünden kar~~la~t~nlmakta, bunlar~n Trar~silvanya'da giri~tikleri milli hareketlere yer verilmektedir.
Balkanlardaki kültürel geli~meler Onalt~nc~~ bölümün konusudur (s. 266-284). Balkan kültürü, politik olaylarla yak~n bir ili~ki içinde geli~mi~tir. Birkaç~~ d~~~nda ço~u kitaplar, e~itim sistemleri ve sanat eserleri, milli bir devletin kurulu~u, politik ve ekonomik de~i~ikliklerden do~an toplumsal gerilimleri yans~t~yordu. Genellikle Balkan kültürel geli~meleri; birincisi halk~n ço~unu olu~turan köylüler ve köylerde, ikincisi e~itim görmü~~ ve politikadan anlayan ki~ilerle tüccarlar grubunda olmak üzere iki yönde izlenebilir. Birçok Balkan ayd~n] s~k s~k köylü sorunlar~na yöneldi. Balkan halklar~ n~n kültürel hayat~n~n ba~l~ca özelli~i, ba~~ms~z bir devlet kurmaya yönelik bulunu~u idi. Osmanl~~ Imparatorlu~u'nda ise kültürel hayat, kökle~mi~~ folklor sanat~~ ve sözlü edebiyat üzerinde toplanm~~t~r.
Onyedinci bölümde (s. 284-298) Birinci Dünya Harbi'nin ba~lay~p konu edinilmektedir. Balkan devletlerinin amaçlar~~ ve bu harbe kanl~§ nedenlerinin anlat~ld~~~~ bu bölümü, harp sonras~~ yerle~meleri anlatan onsekizinci bölüm (s. 298-320) izlemektedir. Her bir devletin kendi ilgisi yönünde destek sa~lama e~ilimi sonucu yap~lan gizli anla~malar, topraklar~~ geni~letme çabalar~~ anlat~ld~ktan sonra kazançl~~ devletlerin toprak kârlan ile kay~plar' belirtilmektedir. Son bölümde (s. 320-329) 1922 y~l~nda Anadolu'da Milli Türk Devleti'nin do~mas~~ sonucu Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun y~k~lmas~~ ve daha önceleri Ekim ve Kas~m 1918 de Avusturya-Macaristan Imparatorlu~u'nun parçalanmas~~ ile bölgenin politik hayat~n~n düzenlenmesi için gerekli ortam haz~rland~~~~ belirtilmektedir. Balkan devletleri uzun süreden beri devam eden bu geli~meleri ya kabullenerek veya yak~ nl~k duyduklar~~ devletlerinkine benzer hükümetler kurarak büyük devletlere ba~land~lar. Balkanlardaki köylü kitleler, kurulan yeni devlet düzeninde önemli aktif politik rol oynamam~~t~r. Balkan devletlerinin bu devrede en büyük problemi politik de~il, ekonomikti. Bu nedenle de yabanc~~ denetimini finansman yönünden kabul etmi~lerdir.
XIX. yüzy~lda iki ba~ar~ l~~ politik model geli~mesi vard~r. Birincisi Avrupa'ya ait olan ve k~ tan~n, say~s~~ sürekli artan bölünmez milli devletlere bölünmesi temeline dayal~~ olan~d~ r. Ikincisi de Avrupa'dan gelen göçmenler için bir cennet say~lan ve burada milli dillerini ve miras~n~~ terkettikleri Amerika Birle~ik Devletleri'ne aittir.
XIX. yüzy~l~n tamam~n~~ kaplayan en önemli sorun da Balkan halklar~n~n ço~unluk olmak istemesi ve bu devletlerin içinde kalan yabanc~~ halk topluluklanndan kurtulmak istemesi sonucu do~mu~tur. Bu istek sadece ayd~nlann ve politikac~lar~n de~il, tüm halk~n özlemiydi. Türkler de kendi politik gelecekleri için bu iste~i kabullenmek zorunda kalm~~lard~r. (s. 326)
Gerçekten de yazarlar yukar~da k~saca içeri~ine de~inilen eserlerinde uzun süre Osmanl~~ Imparatorlu~u yönetiminde kalan Balkan devletlerindeki ba~~ms~zl~ k olaylar~n~~ k~saca bizlere sunmu~lar, ayr~ca geçen yüzy~ldan beri Türklerin kar~~la~t~~~~ en büyük güçlük olan bu bölgeden göçler konusuna yüzy~l~n en önemli olay~~ olarak dikkati çekmi~lerdir.
Balkanlardaki Osmanl~~ yönetimine yönelik ayaklanmalar, genel olarak hep XIX. yüzy~l içerisinde büyük boyutlara ula~m~~, milli devletlerin kurulu~u ile sonuçlanm~~sa da irili ufakl~~ bir y~~~n Avrupa devletinin daha XVI. yüzy~l sonlar~nda, Balkan milletlerini Osmanl~lara kar~~~ ayakland~rmak ve Türkleri Avrupa'dan atmak çabas~~ içinde olduklar~~ bilinen bir gerçektir 4
XIX. yüzy~lda bu ayaklanmalar sadece islâml~~a kar~~~ bir h~ristiyan davas~~ olarak de~il, ayn~~ zamanda islâm ve h~ristiyanlar aras~nda bir s~ n~f mücadelesi niteli~ini de kazanm~~~ ve geli~mi~tir 5.
Bu mücadeleler sonunda Balkan devletleri ba~~ms~zl~~~na kavu~mu~, Balkanlardaki Türkler ise buralar~~ terketmek zorunda kalm~~lard~ r.
Yazarlar Türk toplumuna XIX yüzy~ldan beri önemli etkilerde bulunan ve tarihimizi yak~ndan ilgilendiren konularda ayr~ nt~l~~ bilgiler sunarken kitapta sadece Ingilizce kaynaklara dayan~yormu~~ görünümünü vermektedirler. Buna, yazarlar~n di~er ara~t~ rmalar~ndan edinilen bilgilere göre, ihtimal vermek güçtür. Zaten kendileri de di~er kaynaklara onbirinci kitapta de~inilece~ine i~aret etmi~lerdir. Bu bak~mdan henüz onbirinci cilt elimize geçmedi~ine göre, yazarlar~n bibliyografik eksikliklerini saptamak olanak d~~~~ kalm~~t~ r. Bütün bunlara kar~~n, Charles ve Barbara Jelavich'in bu eseri bugünkü Balkan devletlerinin eski ve yeni tarihini derlitoplu, az ve öz bir ~ekilde okuyucuya rahat bir anlat~mla sunduklar~~ bir kitapt~ r. Yer yer haritalarla da bezenmi~, böylelikle çe~itli anla~malarda bu devletlerin geni~leme a~amalar~~ belirtilmeye çal~~~lm~~~ t~r.
Bu yönleriyle yak~n ça~~ Balkan Tarihi ara~t~r~c~lar~n~n kolay kolay ellerinden dü~üremeyecekleri bir ba~vuru kitab~~ niteli~ini uzun süre koruyacak izlenimini vermektedir. Dr. FARUK KOCACIK
4 Bu konu için bkz. Peter BARTL, Der Westbalkan zwzschen spanischer Monarchie and
osmanischem Reich, Wiesbaden, 1974.
5 Halil Inalc~k, "Tanzimat~n uygulanmas~~ ve sosyal tepkileri", Belleten, XXVIII (1964),
623-649; bu makalenin gözden geçirilmi~~ Ingilizce yay~n~~ için bk. "Application of the Tanzimat and its Social Effects", Archivum O ttomanicum, V (1973), s. 97-128; Ottoman Social
Histo I", Lisse 1976, The Peter de Ridder Press; "The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London, 1978, Variorum Reprints, 16. makale. Tanzimat'~n ilân~n~~ izleyen y~llardaki
Ni~~ ve Vidin isyanlan için ayr~ca bk. Mark Pinson, `Ottoman Bulgaria in the First Tazimat Period-The Revolts in Nish (1841) and V idin 1850", Middle &stern Studies,X1 (1975), 103-146.
