20. YÜZYIL BA~LAR~NDA OSMANL~~ ASKER~~ MEKTEPLER~~
U~UR ÜNAL*
Giri~~
Osmanl~~ Devleti'nin Bat~l~la~ma sürecinde en gözde ve etkili okullar~~ durumunda olan askeri mektepler, bu özelli~ini 20. yüzy~l ba~lar~nda da sür-dürmü~tür. Bu tarihlerde askeri mekteplerin en ba~ta gelenleri Istanbul'da yer almaktayd~. Bununla birlikte vilayetlerde Osmanl~~ ordusunun ihtiyac~n~~ kar~~layan askeri idâdi ve rü~diyeler de bulunmaktayd~.
20. yüzy~l ba~lar~nda Istanbul'da aç~lan askeri mekteplerden ilki idâdi ~ubesi de bulunan Mekteb-i Harbiye idi. ~kinci olarak yine idâdi ~ubesi bu-lunan Mekteb-i T~bbiye gelmekteydi. Bu iki mektebin aç~lmas~~ ile önemi azalmas~na ra~men topçu mektebi durumunda olan Mühendishâne-i Berri-i Hümâyûn da e~itime devam etmekteydi. Ayr~ca Istanbul'da bu mekteplerin idâdi k~s~mlar~na haz~rl~k görevi gören askeri rü~diyeler vard~. Osmanl~~ son dönemlerine gelindi~inde denizci neferleri yeti~tiren Bahriye Mektebi ve Bahriye Makine Uygulama Mektebi de yine Istanbul'da bulunmaktayd~.
Osmanl~~ Devleti'nde ~stanbul ve vilayetlerdeki askeri mekteplerin ge-nel sorumlusu olan ki~i Gege-nel Askeri Mektepler Naz~r~~ idi. 1898-1903 y~llar~~ aras~nda askeri mekteplerin üst düzey idarecileri ~u isimlerden olu~maktay-d~':
Genel Askeri Mektepler Naz~r~: Mü~ir Zeki Pa~a, Genel Askeri Mektepler Müfetti~i: Ferik ~smail Pa~a, Genel Askeri Mektepler ~kinci Naz~r~: Ferik Ali R~za Pa~a, Askeri E~itim Meclisi Ba~kan~: Ferik Servet Pa~a.
* Gazi Ü. Gazi E~itim Fakültesi Tarih E~itimi Anabilim Dal~, ö~retim Görevlisi.
1 Salnâme-i Maârif (Bundan sonra S. M. ~eklinde k~salt~lacakt~r.) 1316, s. 704; S. M. 1317, s. 794; S. M. 1318, s. 866; S. M. 1319, s. 210; S. M. 1321, s. 207.
1. Kara Askeri Mektepleri /. 1. ~stanbul Askeri Mektep leri
20. yüzy~l ba~lar~nda Osmanl~~ askeri mekteplerinin en önemlilerin-den olan Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Harbiye ~dadisi, Mekteb-i T~bbiye ve idâdisi ile Mühendishâne-i Berri-i Hümâyûn ve idâdisi Istanbul'da bulun-maktayd~. Istanbul'da ayr~ca Baytar, Eyüp, So~uk Çe~me, Be~ikta~, Fatih, Koca Mustafa Pa~a ve Topta~~~ adlar~yla 7 adet askeri rü~diye de e~itime devam etmekteydi.
L L L Mekteb-i Harbiye
Askeri mekteplerin en gözdesi durumunda olan Mekteb-i Harbiyye, Osmanl~~ subaylar~n~n (zabitlerinin) yeti~tirildi~i mektep idi. II. Mahmud taraf~ndan 1834 y~l~nda aç~lan bu okul, a~~rl~kl~~ olarak Müslüman çocuk-lar~n yer ald~~~~ bir kurumdu. 1847'den 1873'e kadar 4 senelik, bu tarihten itibaren 3 senelik e~itimlerinin ard~ndan Harbiye ö~rencileri, yap~lan imti-hanla diplomalar~n~~ al~rlar; ordudaki piyade ve süvari s~n~flar~na mülâz~m-~~ sânilik rütbesiyle atan~rlard12. Mekteb-i Harbiye mezunlar~n~n s~n~rl~~ bir k~s-m~~ Erkân-~~ Harbiyye unvan~~ alabilmek için tekrar bu okulda 2 seneli~ine Erkân-~~ Harbiyye s~n~f~na ait dersleri tahsil ederdi3.
Kurulu~undan itibaren Be~ikta~~ Maçka K~~las~'nda yer alan Harbiye, 1843'te idâdisi ile birlikte Çinili Kö~k'e; 1847'de ise uzun süredir getirilmesi dü~ünülen Pangalt~'daki binas~na ta~~nd~. Fakat bu binada 1854'te ç~kan bir yang~n sonucu Ta~k~~la'ya ta~~nmak zorunda kalan mektep, burada 1858'e kadar kald~. 1858'de Gülhane'deki T~bbiye mektebi binas~na ta~~nan okul, Aral~k 1863'te tekrar Pangalt~'daki binas~na ta~~nabildi ve 1915'e kadar faa-liyetini burada sürdürdü4.
Mekteb-i Harbiye, ordunun subay ihtiyac~n~~ kar~~lamaktan ba~ka bir-çok önemli ki~inin yeti~tirilmesinde de birinci derecede rol oynam~~~ bir kurumdur. Nitekim ~ehzadeler için de ço~u zaman e~itim merkezi olmu~- 2 U~ur Unal, Sultan Abdülaziz Devri Osmanl~~ Kara Ordusu (1861-1876), Genel Kurmay Askeri Tarih
ve Stratejik Etüt Ba~kanl~~~~ Yay~nlar~, s. 169-170. Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (Bundan sonra B. O. A. ~eklinde lusalt~lacakt~r.) B. O. A. 'nide Askeri 1327/N-01; 1327/N-084; B. O. A. ini& Harbiye 1329/Ca-078;
1330/R-007; 1330/~-083.
3 Ce~i~le-i Askenyye (Bundan sonra C. A. ~eklinde lusalt~lacakt~r.) No: 56, 5 Ramazan 1281 (11 ~ubat
1865), s. 2.
4 Tahsin Ünal, Harp Okulu Tarihi, s. 57. Takvini Vakâyi (Bundan sonra T V ~eklinde lusalt~lacakt~r.)
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLERI 583
tur. örne~in Sultan Abdülaziz'in ~ehzadeleri, Nurettin ve Yusuf ~zzettin bu okuldan mezun olarak askeri görevlerde bulunmu~lard~rs.
~lk zamanlar~nda oldu~u gibi 20. yüzy~l ba~lar~nda da Harbiye'nin mülki ve di~er askeri mekteplere göre daha güçlü bir te~kilat~, nicelik ve nitelik bak~m~ndan güçlü hoca kadrosu bulunmaktayd~. Mekteb-i Harbiye içerisinde Erkan-~~ Harbiye, Baytar, Piyade ve Süvari s~n~flar~~ ile özel s~n~f yer almaktayd~. 1901 y~l~na gelindi~inde Harbiye'de 143 ki~ilik e~itici kadro ile 12 ki~ilik Yaz~~ ~~leri Kalemi, 4 ki~ilik Evrak Kalemi, 6 ki~ilik Muhâsebe Kalemi yer almaktayd~. Bu tarihlerde Askeri Mektepler Naz~r' ve Tophâne Mü~iri Mustafa Zeki Pa~a Harbiye'de ders vermekteydi. Bunun yan~~ s~ra birçok me~hur mülki ve askeri hocalar~n da dersleri bulunmaktayd~. Bunlar-dan baz~lar~~ a~a~~da sunulmaktad~r:
Piyâde Talimi Dersi: Rahmi Pa~a, Nas~r Pa~a.
Süvari Talimi Dersi: Mustafa Hilmi Pa~a, ~smail Hakk~~ Pa~a Topçuluk Dersi: Ahmed Muhtar Pa~a
Askeri Terbiye Dersi: Emin Pa~a
Askeri Telgraf ve Topografya Dersi: ~evki Bey
Frans~zca: Mösyö Lobet, Mösyö Magos, Mösyö de Bova6.
Harbiye'deki e~itici ve idari kadro içerisinde en kalabal~k hoca rütbe-leri kola~as~, yüzba~~~ ve mülâz~m-~~ evvellerden olu~turulmu~tur. 1898-1903 y~llar~~ aras~nda Harbiye'deki e~itici ve idari kadro adedi ile bunlar~n rütbe da~~l~m~~ a~a~~da gösterilmektedir7:
Tablol: 1898-1903 y~llan Harbiye'deki kadro adedi ve ve rütbeleri
Rütbe 1898 1899 1900 1901 1903 Mü~ir ~~ ~~ ~~ ~~ ~~ Ferik 4 4 4 4 7 Mirliva 4 4 7 7 5 Miralay 8 7 13 12 13 Kaim-makarn 14 15 11 11 11 Binba~~~ 12 19 17 18 22 Kola~as~~ 26 25 31 28 38
5 C. A., No: 4,28 ~aban 1280 (6 ~ubat 1864), s. 1; No: 5,6 Ramazan 1280 (14 ~ubat 1864), s. 1-2. 6 S. M. 1321, s. 207-214; B. O. A. Bekle Taltifal 1315/C-092; 1316/Ra-076; 1318/N-022; 1319/Ra-053; 1320/M-068. Mekteb-i Harbiye'de Erkün-~~ Harbiye, Piyade, Süvari, Topçu, Baytar ve Tabip olmak üzere
her s~n~ftan askeri rütbeli hoca bulunmaktayd~. S. M. 1321, s. 207-214.
7 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 704-710; S.
Alay Kâtibi 1 ~~ ~~ ~~ o Alay ~mam ~~ ~~ ~~ ~~ o Tabur KAtibi ~~ o o o o Yüzba~~~ 36 28 35 32 37 M. Evvel 29 10 23 22 23 M. Sani ~~ 7 1 ~~ O Türk sivil hoca 3 2 2 2 2
Yabanc~~ sivil hoca 4 4 3 3 6
Toplam 145 128 149 143 165
Harbiye ö~rencilerinin neredeyse tamam~na yak~n~m piyade ve süvari s~n~f~~ ö~rencileri olu~turmu~tur. 1902 y~l~nda Harbiye ö~rencilerinin yakla-~~ k 1/20'si Erkân-yakla-~~ Harbiye s~n~f~nda e~itime devam etmi~tir. 20. yüzy~l ba~-lar~na gelindi~inde Harbiye'deki ö~renci adedi a~a~~da tablola~t~r~lm~~t~r8:
Tablo 2: 1898-1902 y~llar~~ Harbiye'deki ö~renci adedi
Harbiye S~n~flar~~ 1898 1899 1900 1901 1902 Piyade ve Süvari S~n~f~~ 1882 1882 1882 1882 2289 Baytar S~n~f~~ 107 107 107 107 89 Erkk~-~~ Harp S~n~f~~ 56 56 56 56 126 A~iret S~n~f~~ ve özel S~n~f - - - - 34 Toplam 2045 2045 2045 2045 2538
Harbiye'de 1901-1903 y~llar~~ aras~nda ~u dersler okutulmaktayd~: ~imendifer, Süvari Talimi, Piyade Talimi, Topçuluk, Erkan-~~ Harbiye Va-zifeleri, ~stihkâm, Hafif istihkam, Cesim ~stihkâm, Kale Muharebeleri, Ara-zi Taksimi, Fenn-i Mimari, Topografya, H~fz~ss~hha, Cerrâhi Fenni, Baytâri Te~rihi, Hayvanlar ~lmi, ilm'ül-ensâc (Dokubilim), Genel Hastal~klar, D~~~ Hastal~klar~, ~ç Hastal~klar, Hikmet, Hendese, Kimya, Kitâbet, Tarama, Re-sim, Askeri Terbiye, Tabiye, Tabiye Tatbikât~, Talim, Seferiye, Silah At~~~ Fenni, Silah Fenni, Harp Tarihi, Ordu Te~kilat~, Frans~zca, Almanca, Rus-ça, Tabakat'ül-arz (Jeoloji), Fizyoloji, Sevkülcey~~ (Strateji) Co~rafyas~, Askeri Co~rafya, Yabanc~~ Eserler incelemesi'.
Harbiye Mektebi'nin 1898 ve 1899'da 1280; 1900-1903 y~llar~nda ise 1.281 ö~rencisi olan bir de idâdisi bulunmaktad~r. Bu idâdi mektebinde müdürlük görevini Piyade Mirlivas~~ Mehmet Ziya Pa~a yürütmekte olup 39 askeri hoca,
8 S. M. 1316, s. 710; S. M. 1317, s. 799; S. M. 1318, s. 873; S. M. 1319, s. 215; S. M. 1321, s. 215. 9 S. M. 1319, s. 210-214; S. M 1321, s. 207-213; Saindme-i Askeri 1311, s. 71-75.
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLER~~ 585 7 sivil hoca ve 15 subay bulunmakta idi. Harbiye Mektebi ~dadisi'nde okutu-lan dersler ~unlard~: Osmanl~ca Kitabet, Frans~zca, Osmanl~~ Tarihi, Genel Ta-rih, Co~rafya, Hendese, Riyaziye, Kozmografya, Makine, Resim, Jimnastik'''.
1. L 2. Mekteb-i Fünft~~-~~ T~bbiyye-i ~âhâne
Modernle~me döneminde Osmanl~~ Devleti'nde Bat~~ tarzl~~ ilk t~bbi e~i-tim, askeri sahada ortaya ç~km~~t~r. Sultan II. Mahmud döneminde aç~lan ve 1839 y~l~ndan itibaren Mekteb-i T~bbiye-i Adliye-i Sâhâne ad~yla hizmet vermeye ba~layan Mekteb-i T~bbiye, ço~unlukla askeri hizmetlerde makla birlikte, Mülki T~bbiye aç~lana kadar kamu hizmetlerinde de bulun-mu~tur". Askeri T~bbiye'de e~itim süresi ba~lang~çta 4 sene iken akabinde alt~~ sene, 1855'te ise idâdisi ile birlikte 11 seneye ç~kart~lm~~t~r°2. Mezun olan T~bbiye ö~rencileri doktorluk unvam alm~~~ ve sol kola~ahk rütbesi ile ordu-lara atanm~~lard~r.
1900 y~l~na gelindi~inde Genel Askeri Mektepler ~kinci Naz~r~~ olan Fe-rik Ali R~za Pa~a, Askeri T~bbiye'nin naz~rl~~~~ görevini de yürütmekteydi. Mektebin müdürü ise Erkân-~~ Harbiye Mirlivâs~~ Mehmet Zeki Pa~a idi13. 20. Yüzy~l ba~lar~nda Mekteb-i T~bbiye'de görev alan rütbeliler ~unlard~r": Tablo 3: 20. yüzy~l ba~lar~nda Mekteb-i T~bbiye'deki rütbeler
Görevli 1898 ve 1899 1900 - 1903
Naz~r Mirliva Mehmet Avni Pa~a Ferik R~za Pa~a
~kinci Naz~r - Ders
Na-z~r~~ Mirliva Mahmud Hakk~~ Pa~a Mirliva Mahmud Hakk~~ Pa~a
Müdür Miralay ~hsan Mirliva Mehmet Zeki Pa~a
I° S. M. 1317, s. 819; S. M. 1318, s. 866-872; Salnâme-i Askeri 1311, s. 87; B. O. A. ~nide Taltifât 1318/ Ca-048. Habiye Idadisindeki 38 askeri hocan~n 3'ü Mirliva, Miralay, 7'si Kaimmakam, 6's~~ Binba~~, 4'ü Kola~as~, Yüzba~~, 4'ü Mülaz~m-~~ Evvel, 3'ü Mülaz~m-~~ S'ani idi. S. M 1321, s. 228-230.
II T V, No: 793, 7 Zilkade 1281 (3 Nisan 1865), s. 2; No: 799, 17 Zilhicce 1281 (12 May~s 1865), s. 2; Tercümân-~~ Ali~4 No: 107, 16 Cemâziyelevvel 1278 (20 Kas~m 1861), s. 3.
12 Kemal Özbay, Türk Asker Hekimli~i Tarihi ve Askeri Hastaneler, C. I, s. 59.
13 B. O. A. 'nide Taltifât 1318/L-139; 1320/~-120. Mekteb-i T~bbiye-i ~ahane'nin Askeri Tahrirat Ka-lemi, Mülki Tahrirat KaKa-lemi, Askeri Muhasebe KaKa-lemi, Mülki Muhasebe KaKa-lemi, Evrak ve Sicil ~ubesi ile Divan-~~ Harb ve Tetkik-i Müellefat Komisyonu bulunmaktayd~. S. M 1321, s. 215-217.
14 S. M 1316, s. 710; S. M 1317, s. 800; S. M. 1318, s. 873; S. M. 1319, s. 216; S. M 1321, s. 215; Devlet Salnâmesi (Bundan sonra D. S. ~eklinde k~salt~lacakt~r.) 1316, s. 212; D. S. 1317, s. 236; D. S. 1318, s. 254; D. S. 1319, s. 271; D. S. 1321, s. 300.
Askeri T~bbiye'de 7-8 ki~inin görevli oldu~u bir Eczâne, 2 memurun çal~~t~~~~ bir Genel Muayenehane, 4-5 ki~inin çal~~t~~~~ bir de Matbaa bulun-maktayd115. Askeri T~bbiye'deki e~itici personel adedi ve bunlar~n rütbe da-~~l~m~~ ~u ~ekilde idi'°:
Tablo 4: Askeri T~bbiye'deki e~itici personel adedi ve rütbeleri
Rütbe 1898 1899 1900 1901 1903 Ferik 4 4 4 5 5 Mirliva 7 8 10 9 10 Miralay 7 9 8 9 9 Kaim-malcâm 9 8 10 11 7 Binba~~~ 9 10 6 4 6 Kola~as~~ 10 8 9 9 11 Yüzba~~~ 6 3 3 3 8 Türk sivil hoca
~~
~~
2 2 2Yabanc~~ sivil hoca 7 7 7 7 4
tç Zabit 15 15 17 17 18
Eczane Görevlisi 10 10 10 9 8
Toplam 85 83 86 85 88
Di~er askeri okullara k~yasla Askeri T~bbiye'de daha fazla gayrimüs-lim ö~renci yer alm~~t~r. 1865'te T~bbiye'den mezun olarak doktor olan 16 ö~rencinin 13'ü Müslüman, 3'ü gayrimüslim17; 1868'de mezun olan 31 rencinin 14'ü Müslüman, 17'si gayrimüslim'8; 1870'te ise mezun olan 16 ö~-rencinin 8'i Müslüman, 8'i gayrimüslim icli'°. Bu oran 20. yüzy~l ba~lar~nda giderek Müslüman ö~renci lehine dönmeye ba~lam~~t~r. 1900 ve 1901 y~l-lar~nda T~bbiye'deki 695 ö~rencinin 680'i Müslüman, 15'i gayrimüslimdir. 1902-1903 e~itim-ö~retim y~l~nda ise Askeri T~bbiye'deki 714 ö~rencinin 709'u Müslüman, 5'i gayrimüslim idi20.
Askeri T~bbiye'de ö~renime devam eden ö~renci adedi ~u ~ekildedir21: 15 D. S. 1317, s. 236; D. S. 1318, s. 254; D. S. 1319, s. 271; D. S. 1321, s. 300.
18 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 711-714; S. M. 1317, s. 802-806; S. M. 1318, s. 875-879; S. M. 1319, s. 218-221; S. M. 1321, s. 217-219.
17 T K, No: 784, 25 ~aban 1281 (23 Ocak 1865), s. 2; 787, 18 Ramazan 1281 (14 ~ubat 1865), s. 2; C. A., No: 56, 15 Ramazan 1281 (11 ~ubat 1865), s. 2.
18 T K, No: 924, 12 ~evval 1284 (6 ~ubat 1868), s. 2. 18 C. A., No: 312, 14 ~evval 1286 (16 Ocak 1870), s. 2.
20 S. M. 1319, s. 221; S. M. 1321, s. 220-221.
21 Tablo, salnanneler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 716; S. M. 1317, s. 806; S. M. 1318, s. 880; S. M. 1319, s. 221; D. S. 1316, s. 218; D. S. 1317, s. 240; D. S. 1318, s. 258. Devlet salnamelerindelci baz~~ rakamlar ile Maârif Salnâmesindekiler uyumsuzluk göstermektedir: örne-
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLER~~ 587 Tablo 5: Askeri T~bbiye'deki ögrenci adedi
S~n~f 1898 1899 1900 1901 1903 Müslüman Tabip 386 577 B. 658 658 Gayrimüslim Tabip 32 20 B. Müslüman Eczac~~ 24 30 37 37 B. Gayrimüslim Eczac~~ O O O O B. Toplam 442 627 695 695 714 *B.: Bilgi verilmemistir.
20. yüzy~l ba~lar~nda Askeri T~bbiye'deki ö~renci say~s~, ilk y~llara
k~-yasla, büyük bir art~~~ göstermi~tir. Nitekim 1874'te 327; 1875'te 302; 1876'da
270 ö~rencisi olan Askeri T~bbiye'nin ö~renci say~s~, 20. yüzy~l ba~lar~nda
söz konusu y~llardakinin 2-3 kat~na ç~km~~t~r22:
Askeri T~bbiye'de 1898-1903 y~llar~~ aras~nda ~u dersler okutulmaktayd~:
~ç Hastal~klar~, D~~~ Hastal~klar~, Genel Hastal~klar, Çocuk Hastal~klar~,
Cilt Hastal~klar~, Frengi Hastal~klar~, Göz Hastal~klar~, Sinir Hastal~klar~, ~ç
Klinikler, D~~~ Klinikler, ~lm-i Te~rih (Otopsi), H~fz~ss~hha, Nebâtat ~lmi,
Hay-vanlar ~lmi, Eczac~l~k ~lmi, Bakteriyoloji, Kulak ~lmi, Cerrahi Ameliyat,
Jeolo-ji ve Maden ~lmi, Ebelik Fenni, FizyoloJeolo-ji, Dokubilim, T~p Kanunu, T~p
Müfre-dat~, Poliklinik, S~hhi Deyalar, Kimya, Kimyevi Tahliller, Ahlak, Frans~zca23.
1902 y~l~na gelindi~inde Askeri T~bbiyenin 604 ö~rencisi olan bir de
idâdisi bulunmaktad~r. Askeri T~bbiye idâdisinde 1874'te 74824, 1875'te
88725 ve 1876'da 47926 ö~renci varken 20. yüzy~l ba~lar~nda da bu rakamlara
yak~n ö~renci bulunmu~tur. Nitekim idâdideki ö~renci adedi 1898 ve 1899
y~llar~nda 545; 1900 ve 1901 y~l~nda da 604 idi. T~bbiye idâdisinde müdür-
~in 1898'de Askeri T~bbiye'deki ö~renci say~s~, Maârif Salnâmesine göre 442 iken Devlet Salnâmesine göre 524'ü doktor, 24'ü eczac~~ olmak üzere 548 ki~idir. D. S. 1316, s. 218.22 D. S. 1291, s. 128; D. S. 1292, s. 132; D. S. 1293,s. 134; Ceride-i Havddir (Bundan sonra C. H. ~eklinde k~salt~lacakt~r.) No: 2806, 18 Cemâziyelevvel 1292 (22 Haziran 1875), s. 2; 2842, 2 Receb 1292 (3 A~ustos 1875), s. 2.
23 S. M 1319, s. 218-219; S. M 1321, s. 217-220; D. S. 1317, s. 237-238; D. S. 1318, s. 255-256; D. S. 1321, s. 301-303; D. S. 1323, s. 342-344; Salnâme-i Askeri 1311, s. 79-80.
24 D. S. 1291, s. 128.
25 D. S. 1292, s. 132. Bu rakamlar Ceride-i Havildis'te de dogrulanmaktad~r. Haziran 1875 itibar~yla T~bbiye'de 302 ö~renci, T~bbi-i idâdi'de ise 887 ö~renci. C. H, No: 2806, 18 Cemâziyelevvel 1292 (22 Haziran 1875), s.2; 2842, 2 Receb 1292 (3 A~ustos 1875), s. 2.
lük görevini 20. yüzy~l ba~lar~nda Miralay Mehmet Zekâi Bey yürütmekte idi. 47 hocan~n görev yapt~~~~ Askeri T~bbiye ~dadisi'nde okutulan belli ba~l~~ dersler ~unlard~r: Kitabet, Osmanl~~ Tarihi, Riyaziye, Hayvanat, Co~rafya, Cebir, Kozmo~rafya, Almanca Resim, Jimnastik27.
L 1. 3. Mühendishâne-i Berrt-i Hümâyün
1795 y~l~nda III. Selim taraf~ndan Hasköy'deki Humbarac~lar K~~las~'mn yan~nda aç~lan ve teknik bir mektep olan28 Mühendishâne-i Berri-i Hümâyün, ba~lang~çta Harbiye Mektebi görevini üstlenmi~; ancak Sultan II. Mahmut taraf~ndan Harbiye'nin aç~lmas~~ ile Topçu Mektebi halini alm~~t~r. 20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde bünyesinde bir de Mülki Hendese bulundurmu~tur. Topçu Mektebi'nden mezun olanlar, Mülaz~m-~~ Sânilik rütbesi ile, ordular-daki topçu ve istihkâm s~n~flar~na nakledilmi~tir29.
1903 y~l~nda Mühendishane'de okutulan baz~~ dersler ~unlar& Askeri Köprüler, Askeri Kitabet, Taksim-i Arâzi, Askeri in~aat, Hendese-i Resmiye, Frans~zca, Almanca, Kozmografya, ~stihkamat, Mekanik, Fenn-i Mimari, Yollar ve Projeleri, Seyyar Topçu Talimi, Kale Topçu Talimi, Piyade Talimi, Askeri Co~rafya, Osmanl~~ Tarihi, Osmanl~~ Topçulu~u, Kimya, Hesap ~~leri, Riyaziye, Silah Fenni, Kundak ve Araba imalat~, Namlu ve Mermi imalat~, Resim, Jimnastik".
20. yüzy~l ba~lar~nda Mirlivâ Mustafa Rag~p Pa~a müdürlü~ünde31 100 civar~nda hocan~n görevli oldu~u Mühendishane'de 22 de memur görev yapmaktayd~. Mühendishâne hocalar~~ aras~nda en kalabal~k askeri rütbeleri binba~~, kola~as~~ ve yüzba~~lar olu~turmu~tur.
1898-1903 y~llar~~ aras~nda Mühendishâne-i Berri-i Hümâyün'da (Top-
27 Salnâme-i Askeri 1311, s. 90; B. O. A. 'nide Askeri' 1317/Za-20. 1902 y~l~nda Askeri T~bbiye idadisi'ndeki 47 askeri hocan~n 5'i Miralay, 3'ü Kâimmakâm, 3'ü Binba~~, 5'i Kola~as~, 13'ü Yüzba~~, 15'i Mülâz~m-~~ Evvel, 3'ü Mülâz~m-~~ Sâni idi. S. M. 1321, s. 231-232.
29 Geni~~ bilgi için bkz.: Ya~mur Say, Mühendishâne-i Berri-i Hi~mâyün, Topçu ve Füze Okulu Matba- as~, Ankara 1995; Mehmet Arif, Mühenth~ltâne-i Sultânrnin Tesis ve Kii~tid~n~~ ~imir Sultan Selim Sâlis Fermant, ~stanbul 1328 (1912); Mir'at-i Mithendishât~e-i Berri-t' Hümtlyitn, Yay. Haz.: Sad~k Erdem, ~stanbul 1986; Hayta-Ünal, "Mühendishane-i Berri-i Hümâyün'un Kurulu~u ve ~lk Y~llar~", Prof Dr. Kaz~m Ya~ar Kopran~an'a Arma~an, ss. 388-395.
29 C. A. No: 8, 27 Ramazan 1280 (6 Mart 1864), s. 3; No: 56, 15 Ramazan 1281 (11 Ocak 1865), s. 2; 105, 4 Ramazan 1282 (21 Ocak 1866), s. 2; 116, 27 Zilkade 1282 (8 Nisan 1866), s. 1-2-3; 312, 14 ~evval 1286 (16 Ocak 1870), s. 2; C. H., No: 2842, 2 Receb 1292 (3 A~ustos 1875), s. 2.
30 Mühendishâne'de daha çok topçuluk ve istihkâm fenni ile ilgili dersler verilmekte olup ayn~~ isimli dersleri farkl~~ hocalar takip etmi~tir. S. M. 1321, s. 222-225.
OSMANL~~ ASKER~~ MEKTEPLER~~ 589
çu Okulunda) görev yapan hoca ve idareci say~s~~ ile bunlar~n rütbe
da~~l~m-lar~~ a~a~~da sunulmaktad~r32:
Tablo 6: 1898-1903 y~llar~~ Mühendishâne-i Berrl-i Hümâyün görevlilerinin say~~ ve rütbeleri
Rütbe 1898 1899 1900 1901 1903 Mirlivâ O 2 2 3 2 Miralay 5 7 5 5 4 Kaim-makam 3 2 3 4 8 Binba~~~ 12 18 19 16 14 Alay Emini 1 1
~~
~~
1 Kola~as~~ 19 15 14 16 16 Alay Katibi O 1~~
~~
2 Tabur Katibi 3 2~~
~~
~~
Yüzba~~~ 20 20 19 17 19 Tabur ~mam~~ 1 1~~
~~
~~
Mülâz~m-~~ Evvel 5 8 11 14 11 Cerrah~~
~~
~~
~~
O Eczac~~ O 1~~
~~
1 Tüfenkçi Ustas~~~~
~~
~~
~~
~~
Türk sivil hoca 13 15 16 18 18Yabanc~~ sivil hoca 6 5 4 5 6
Toplam 90 100 100 105 105
Mühendishâne'de sivil ö~renciler de e~itime devam etmi~tir. Bununla
birlikte 19. yüzy~l sonlar~nda ve 20. yüzy~l ba~lar~nda, Mühendishâne'deki
askeri ö~renci say~s~, sivil ö~rencilerin yakla~~k 3 kat~d~r. 1898-1903 y~llar~~
ara-smda Topçu Mektebi'nde e~itime devam eden ö~renci say~s~~ ~u ~ekilde idi33:
Tablo 7: 1898-1903 y~llar~~ Topçu Mektebi'ndeki ö~renci say~s~~
S~n~f 1898 1899 1900 1901 1903
Um~lm Harbiye ö~rencisi (Müslü- man)
308
308 280 283 B.
Umüm Harbiye ö~rencisi (Gayri-
müslim)
~~
~~
~~
~~
B.Mülk1 Hendese ö~rencisi (Müsb.1- man)
108 106 106 102 B.
32 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 719-723;
S. M. 1317, s. 809-816; S. M 1318, s. 883-888; S. M. 1319, s. 223-228; S. M. 1321, s. 222-226; D. S. 1320, s. 264; D. S. 1321, s. 290; D. S. 1322, s. 306; D. S. 1323, s. 330.
33 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M 1316, s. 724; S. M
Mülki Hendese ö~rencisi (Gayri-
müslim) ~~ ~~ o O B.
~dadiye ö~rencisi (Müslüman) 105 105 102 103 B.
idadiye ö~rencisi (Gayrimüslim) O O O O B.
Toplam 521 521 489 489 B.
*B.: Bilgi verilmemi~tir.
Tablodan da anla~~laca~~~ üzere, 20. yüzy~l ba~lar~nda, Mühendishâne-i Berri-i Hümâyün'da ortalama 500 civar~nda ö~renci e~itim almakta idi34.
1. 1. 4. ~stanbul Askeri Mi~diyeleri
Osmanl~~ Devleti'nde askeri idâdilerde e~itim alabilmek için öncelikle askeri rü~diyeleri bitirmek gerekiyordu. Askeri rü~diyeler Tanzimat döne-minde e~itim vermeye ba~lam~~t~r. Sultan Abdülaziz taraf~ndan 1875 y~l~nda 9 adet askeri rü~diye aç~lm~~t~r. Böylece askeri e~itim: 1. Rü~diye (ilkö~retim ikinci kademe/orta), 2. idâdiye (lise), 3. Harbiye (lisans), 4. Erkan-1 Harbiye (lisansüstü/kurmayl~k e~itimi) olmak üzere derecesini bulmu~; süvari, bay-tar ve topçu gibi ~ubeleri de mesleki e~itim k~sm~n~~ olu~turmu~tur35.
1900 y~l~nda Anadolu ve Rumeli'de de birçok ~ehirde mevcut olan askeri rü~diyenin Istanbul'daki say~s~~ 7 idi. 1898-1903 y~llar~~ aras~nda ~stanbul askeri rü~diyelerinde okutulan belli ba~l~~ dersler ~unlard~: Resim, Frans~zca, Co~rafya, Arapça, Farsça, ~mla, Kaideler, Riyaziye, Hüsnühat, ilmihal36.
20. yüzy~l ba~lar~nda Genel Askeri Rü~diye Ders Naz~rl~~~~ görevini Miralay Kaz~m Bey, Askeri Rü~diye Mektepleri Genel Müdürlü~ü'nü ise Miralay Râif Bey yürütmekteydi". Ayn~~ tarihlerde Istanbul'daki askeri rü~-diyelerde bulunan hocalar~n say~lar~~ a~a~~da sunulmaktad~r38:
34 Bu tarihlerde Harbiye ile Mühendishâne'den senelik mezun olan ögrenci say~s~~ yakla~~k 600 civa-r~nda idi. Mahmud ~evket, Osmanl~~ Te~kilat ve Ktytifil-i Askenyyesi, C. 2, s. 31.
36 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. Il, s. 432.
36 Her okulda yukar~da belirtilen dersler okutulmakla birlikte programlarda ufak tefek baz~~ de~i~ik-liklere rastlan~lmaktad~r. S. M. 1316, s. 729-733; S. M. 1321, s. 232-236.
37 B. O. A. Bade Taltifat 1316/Za-077; 1318/L-135; 1320/Ca-132.
38 S. M. 1317, s. 821-825; S. M. 1318, s. 895-899; S. M. 1318, s. 234-238; S. M. 1321, s. 232-236. 1876'da ~stanbul'da 9 adet askeri rü~diye bulunmaktayd~. Vilayetlerde aç~lan askeri idadiler nedeniyle Istanbul'daki say~, 20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde, azalma göstermi~tir. D. S. 1293, s. 123.
OSMANLI ASKERI MEKTEPLER~~ 591 Tablo 8: 1898-1903 Istanbul'daki askeri rü~diyelerde bulunan hoca say~lar~~
Askeri Rü~diye 1898 1899 1900 1901 1903 Baytar 7 4 9 9 9 Eyüp 12 10 10 12 12 So~uk Çe~me 14 13 13 13 13 Be~ikta~~ 14 13 12 12 12 Fatih 12 11 11 14 14
Koca Mustafa Pa~a 15 14 13 14 14
Topta~~~ 13 13 13 14 14
20. yüzy~l ba~lar~nda ~stanbul askeri rü~diyelerinde müdürlük görevini
kola~as~~ rütbesindekiler yürütmekteydi. Bu tarihlerde ~stanbul askeri
rü~di-yelerinde görev yapan müdürler ~unlard~r39:
Tablo 9: 1898-1903 Istanbul'daki askeri rü~diyelerde görev yapan müdürler
Askeri Rü~diye 1898 1899 1900 1901 — 1903
Baytar Tabip Ekber Tabip Ekber Tabip Ekber THa.bipi Halil
Eyüp Kola~as~~
~evket Kola~as~~ ~evket
Kola~as~~ ~evket
Kola~as~~ ~evket So~uk Çe~me Kola~as~~ Mustafa Kola~as~Cemil Kola~as~~
Cemil Kola~as~~ Cemil Cem Be~ikta~~ Kola~as~~ Mehmet
Ali Bo~~
Kola~as~~
Kas~m Kola~as~~Kas~m Fatih Ahmet Kola~as~~
Fahri Kola~as~~ A. Fahri
Kola~as~~ A.
Fahri Kola~as~~ A. Fahri Koca Mustafa
Pa~a Kola~as~~ ~evket Kola~as~~ ~evket Kola~as~~ Emin Kola~as~~ Emin Topta~~~ Kola~as~~ Haydar Kola~as~~ Haydar Kola~as~~ Haydar Kola~as~~ Haydar
39 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 729-733; S. M. 1317, s. 821-825; S. M. 1318, s. 895-899; S. M. 1319, s. 234-237; S. M. 1321, s. 233-236.
2. Vilayet Askeri Mektepleri
Osmanl~~ Devleti'nde, 1900 y~l~na gelindi~inde, vilayetlerde 6 adet askeri idâdi ve 20 adet askeri rü~diye bulunmaktayd~.
2. 1. Vilayet Askeri ~dâdfleri
20. yüzy~l ba~lar~nda Osmanl~~ Devleti vilayetlerinde 6 adet askeri idâdi bulunmakta idi. Vilayet askeri idâdilerinde 1903 y~l~nda Tarih, Co~rafya, Hesap, Hendese, Riyaziye, Frans~zca, Jimnastik, Lisan, Arapça, ~ngilizce, Resim, Kozmografya, ~mla, Kavâid, Kitabet dersleri verilmekte idi".
20. yüzy~l ba~lar~nda bulunduklar~~ bölgedeki ordu merkezlerine ba~l~~ bulunan vilayet askeri idâdilerinde hoca ve ö~renci adetleri a~a~~da sunul-maktad~r41:
Tablo 10: 1898-1903 vilayet askeri idâdilerindeki hoca ve ögrenci adedi
Askeri iclâcli
1898 1899 1900 1901 1902
Hoca ~~gr. Hoca ögr. Hoca ~pgr. Hoca ~ogr. Hoca Clgr.
Edirne 11 331 13 331 9 B. 10 422 13 234 Erzurum (Gececi) 9 307 11 307 10 307 13 350 12 226 Ba~dat (Gececi) 13 269 12 B. 10 256 13 277 14 214 Bursa (Gececi) 15 361 15 361 12 B. B. B. 14 B. ~am (Gececi) 13 146 12 164 13 146 14 220 B. B. Manast~r (Gececi) 12 245 11 245 11 292 B. B. 12 274 *B.: Bilgi ver'Imemi~tir.
Vilayet askeri idâdilerinde genellikle binba~~~ rütbeli bir müdür görev alm~~t~r. 20. yüzy~l ba~lar~nda vilayet askeri idâdilerinde görev yapan mü-
419 S. M. 1321, s. 284, 309, 310, 408, 663.
41 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 784, 812,
963-964, 1030, 1082, 1184-1185; S. M. 1317, s. 876, 904, 905, 1063, 1143, 1232, 1387; S. M. 1318, s. 975, 1006, 1181, 1378, 1559; S. M. 1319, s. 307, 338,339, 469, 646; S. M. 1321, s. 285, 309, 318, 395, 422, 461, 480, 505, 521, 533, 548, 604, 617, 634, 653, 668, 678; Hitelövendigör Vilâyet Salnâmesi 1318, s. 89; 1322, s. 89. 1317, 1318, 1321 tarihli Maârif Salnâmelerinde Erzincan'da askeri iclâcli bulundu~u görülmektedir. Bu mektep askeri rü~diye olup salnâmelerde sehven gösterilmi~~ olmal~d~r. Zira ö~renci say~lar~~ birbirine yak~n olup mektebin müdürü de ayn~~ ~ah~st~r. Ayr~ca ar~iv kay~tlar~nda, bu tarihlerde Erzincan askeri rü~diyesi olarak kay~tlara rastlanmaktad~r. B. O. A. 'nide Askeri 1320/R-06.
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLER~~ 593
dürler a~a~~da sunulmaktad~r42:
Tablo 11: 1898-1903 vilayet askeri idâdllerincle görev yapan müdürler Askeri ~clâcli 1898 1899 1900 1901 1902 Edirne Kaimmakam Rag~p Binba~~~ Mehmet Hüsameddin Binba~~~ Mehmet Hüsameddin Binba~~~ Mehmet Hüsameddin Binba~~~ Mehmet Hüsameddin Erzurum Binba~~~ Hasan Râif Binba~~~ Hasan Raif Binba~~~ Hasan
Râif Binba~~~ Kas~m
Binba~~~ Mehmet Tevfik
Ba~dat Binba~~~ Mehmet Faik Binba~~~ Mehmet Fâik Binba~~~ Mehmet Faik Binba~~~ Mehmet Fâik Binba~~~ Bekir Hilmi
Bursa Binba~~~ Esad Binba~~~ Esad Binba~~~ Halil B. Binba~~~ R~za
~am Bo~~ Binba~~~ ~brahim Yemen'i Binba~~~ ~brahim Yemeni Bo~~ B.
Manast~r Ahmet Suphi Binba~~~ Binba~~~ Ali Binba~~~ Ali B. Binba~~~ Ali
Sulhi *B.: Bilgi verilmemi~tir.
2. 2. Vilayet Askeri Rii~diyeleri
1902 y~l~na gelindi~inde, Osmanl~~ vilayetlerinde 20 adet askeri rü~diye bulunmaktayd~. Bunlar Edirne, Erzurum, Erzincan, ~~kodra, Bitlis, Ba~dat, Beyrut, Halep, Bursa, Diyarbak~r, Selanik, ~am, Sivas, Trabzon, Kastamo- nu, Üsküp, Mamuratülaziz, Manast~r, Süleymaniye (Musul) ve Van Askeri Rü~diyeleri idi.
3 seneden olu~an ve bazen 2-3 senelik ibtidâi k~s~mlar~~ da bulunan vilayet askeri rü~diyelerinde, 1898-1903 y~llar~~ aras~nda, ~u dersler tahsil edilmekte idi: Resim, Arapça, Farsça, Frans~zca, Hesap, Riyâziye, Co~rafya, ~mlâ, Kavâid, Hüsnühat, I1mihâl43.
42 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M 1316, s. 784, 812,
963, 1030, 1184, S. M 1317, s. 876, 904, 905, 1063, 1143, 1232, 1386; S. M 1318, s. 975, 1006, 1007, 1181, 1379, 1559; S. M 1319, s. 307, 338, 469, 646; S. M 1321, s. 284, 309, 310, 408, 663; Ba~dat Vilayet Salnâmesi 1318, s. 276; 1322, s. 89; Hiidavendigar Vilayet Salnd~nesi 1318, s. 89; 1322, s. 89; Erzurum Vilayet Sal~zamesi 1317, s. 293; Edirne Vilayet Salnamesi 1316, s. 102; 1319, s. 710; Suriye Vilayet Salnâmesi 1318, s. 157.
43 S. M 1316, s. 784-7135, 812; S. M. 1321, s. 318; Diyarbak~r Vilayet Salnâmesi 1319, s. 84; Edirne Vilayet Salnamesi 1314, s. 104; 1315, s. 104; Sivas Vilayet Salnâmesi 1321, s. 58; Trabzon Vilayet Sabuimesi 1319, s. 101.
20. yüzy~l ba~larmda en kalabal~k ö~renciye Ba~dat, ~am ve Manast~r
askeri rü~diyeleri sahipti. Vilayet askeri rü~diyelerinde görevli hoca ve
e~iti-me devam eden ö~renci adetleri a~a~~da sunulmaktad~r":
Tablo 12: Vilayet asker/ rü~diyelerinde bulunan hoca ve ögrenci adedi Askeri Rü~diye
1898 1899 1900 1901 1902
Hoca ~~gr. Hoca ~~gr. Hoca ögr. Hoca ögr. Hoca ~~gr.
Edirne 13 400 12 400 13 442 14 205 13 101 Erzurum 12 283 13 283 12 283 15 315 11 189 Erzincan 14 219 14 219 13 219 13 219 13 200 i~kodra - - - 16 137 Bitlis 14 B. 13 B. 12 102 13 111 13 111 Ba~dat 14 561 14 561 11 740 13 581 11 671 Beyrut 14 144 14 165 13 156 14 156 14 81 Halep 11 344 12 375 14 380 13 366 13 227 Bursa 14 424 14 424 11 B. B. B. 13 253 Diyarbak~r 12 255 12 223 12 223 14 183 11 185 Selanik 15 260 14 260 14 257 14 257 13 253 ~am 12 585 13 585 13 507 13 379 13 379 Sivas 12 B 10 B. 13 B. 14 B. 14 B. Trabzon 14 297 14 290 13 283 13 283 15 282 Kastamonu 15 141 14 315 14 315 13 320 14 B. Üsküp 14 169 15 169 15 169 14 174 14 103 Ma~nürattilaziz 14 160 14 160 B. B. B. B. 14 125 Manast~r 9 565 14 565 14 565 B. B. 14 534 Süleymaniye 11 149 9 106 9 106 9 106 12 102 Van 13 B 14 B. B. B. B. B. - - S.: Bilgi verilmemi~tir.
" Tablo, salnameler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 785, 813, 966, 983, 1013, 1037, 1052, 1063-1064, 1085, 1100, 1111, 1128, 1141, 1172, 1189, 1202, 1208; S. M. 1317, s. 877, 904, 905, 1049, 1066, 1083, 1113, 1151, 1152, 1198, 1212, 1234, 1252, 1294, 1314, 1337, 1372, 1391, 1405, 1424;S. M. 1318,s. 978, 1006, 1007, 1163, 1184, 1201, 1256, 1336, 1355, 1381, 1399, 1464, 1486, 1509, 1563, 1578; S. M. 1319, s. 307, 338, 339, 453, 471, 491, 534, 608, 628, 648, 664, 716, 717, 735, 776, 908; S. M. 1321, s. 285, 309, 318, 395, 422, 461, 480, 505, 521, 533, 548, 604, 617, 634, 653, 668, 678; Diyarbak~r Vilayet Salndmesi 1317, s. 83; 1318, s. 83; Ha~ldvendigör Vilayet Salndmesi 1318, s. 90; Sivas Vilayet Salndmesi 1321, s. 58.
45 Halep'te 1898 y~l~nda 344 talebenin 65 gayrimüslimdir. 1899 y~l~nda ise 375 ö~rencinin tamam~~
OSMANLI ASKERI MEKTEPLERI 595
20. yüzy~l ba~lar~nda vilayet askeri rü~diyelerinde görevli müdürlerin adlar~~ a~a~~da sunulmaktad~r":
Tablo 13: 1898-1902 vilayet askeri rilscliyelerinde görevli müdürler
Askeri Rü~diye 1898 1899 1900 1901 1902 Edirne Kala~as~~ Mehmet Emin Kala~as~~ Mustafa Kolagas~~ Mustafa Kolagas~~ Mustafa Kala~as~~ Mustafa
Erzurum Bo~~ Abdünnafi Kala~as~~ Kala~as~~ Abdünnafi Abdünnafi Kala~as~~ Abdünnafi Kala~as~~
Erzincan 1"a~as~~
Said Kala~as~~ Said
Kala~as~~ Said Kala~as~~ Said Yüzba~~~ Hac~~ Rifat
i~kodra - Kala~as~~ Talip
Bitlis Kolagas~~ Mustafa ~erefeddin Kolagas~~ Mustafa ~erefeddin Kala~as~~ Mustafa ~erefeddin Kolagas~~ Mustafa ~erefeddin Kala~as~~ Mustafa ~erefeddin Ba~dat Bo~~ Binba~~~ Ali Saib Binba~~~ Ali Saib Binba~~~ Ali Saib Kala~as~~ Hilmi
Beyrut Binba~~~ Ali
Haydar Binba~~~ Ali Haydar Binba~~~ Ali Haydar Binba~~~ Ali Haydar Binba~~~ Ali Haydar
Halep Bo~~ Kala~as~~
Musa Kaz~m
Kolagas~~ Musa Kaz~m
Kala~as~~
Musa Kaz~m Kala~as~~ Abdi
Bursa Kala~as~~
R~za Kala~as~~ R~za
Kala~as~~ Ali Tevfik Kala~as~~ Ali Tevfik Kala~as~~ Ali Tevfik
Diyarbak~r Bo~~ Kala~as~~ Bekir Hilmi Kala~as~~ Bekir Hilmi Kala~as~~ Bekir Hilmi Kolagas~~ ~smail Hakk~~ Selanik Kala~as~~ Mehmet Tevfik Kala~as~~ ~brahim Ethem Kala~as~~ ~brahim Ethem Kala~as~~ ~brahim Ethem Kala~as~~ ~brahim Ethem ~am Bo~~ Kala~as~~ Mehmet Nazmi Kala~as~~ Mehmet Nazmi Kala~as~~ Mehmet Nazmi Kolagas~~ Mehmet Nazmi Sivas Kolag-as~~ Kas~m Kala~as~~ Kas~m Kc~lagas~~ Nak~i Kala~as~~ Nak~i B.
46 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M 1316, s. 784, 813, 1037, 1052, 1063, 1085, 1099, 1111, 1128,1141, 1172, 1202, 1208; S. M. /317, s. 877, 904, 1049, 1066, 1083, 1113, 1151, 1197, 1212, 1234, 1252, 1293, 1314, 1336, 1372, 1391, 1404, 1424; S. M. 1318, s. 978, 1007, 1163, 1184, 1200, 1256, 1336, 1355, 1381, 1399, 1464, 1486, 1508, 1563, 1577; S. M 1319, s. 307, 338, 339, 453, 471, 491, 534, 607, 628, 648, 664, 716, 735, 776, 908; S. M 1321, s. 285, 309, 318, 395, 422, 461, 480, 505, 521, 533, 548, 604, 617, 634, 653, 668, 678; Ba~dat Riayet Salniimesi 1318, s. 277; Edirne Vildyet Salnd~nesi 1317, s. 113; Kastamonu Villeyet Sabulmesi 1317,s. 150; Bitlis Villiyet Salnd~nesi 1316,s. 127; 1318, s. 132. Trabzon Vildyet Sal~utmesi 1318, s. 165; 1320, s. 159; Suriye Vilelyet Salnd~nesi 1317, s. 161-163.
Trabzon Kola~as~~ Mehmet Tevfik Kola~as~~ Mehmet Tevfik Kola~as~~ Mehmet Tevfik Kola~as~~ Mehmet Tevfik Kola~as~~ Hasan Fehmi Kastamonu Kola~as~~ Ahmet ~ükrü Kola~as~~
Ahmet ~ükrü Ahmet ~ükrü Kola~as~~ Kola~as~~ Ömer Lütfi Kola~as~~ Ömer Lütfi
Üsküp Bo~~ Kola~as~~ Ismail Kola~as~~ Ismail Kola~as~~ Ismail Kola~as~~ Ismail
Mamüratülaziz Kola~as~~ Mustafa ~erefeddin
Kola~as~~
Hakk~~ B. B. Kola~as~~ Mustafa Vasfi
Manast~r Bo~~ Tahir Kola~as~~ Kola~as~~ Tahir B. Kola~as~~ Mehmet Tahir Süleymaniye Bo~~ Kola~as~~ Arif Kola~as~~ Arif Kola~as~~ Arif Kola~as~~ Arif
Van Bo~~ Kola~as~~
~smail B. B. B.
*B.: Bilgi verilmemi~tir.
3. Denizci Mektepler
20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde denizci mekteplerinin tümü Istanbul'da yer almaktayd~. Istanbul'daki denizci mektepleri ~unlard~r:
Mekteb-i Bahriye,
Bahriye Makine Uygulama Mektebi (Gececi), Gedikli Ö~renciler Mektebi,
Tüccar Kaptan Mektebi (Gündüzcü), Tüccar Kaptan Mektebi (Gececi),
Bahriye Rü~diyesi ve Men~e-i Küttâb-~~ Askeri Mektebi, Bahriye Sanayi ve ~mâlât S~byan Taburu Mektebi (Gececi), Eczac~~ ve T~marc~~ S~byan Mektebi idi.
Mekteb-i Bahriye: Sultan III. Mustafa taraf~ndan Osmanl~~ donanmas~n~n subay ve teknik elemam ihtiyac~n~~ kar~~lamak amac~yla 1773 y~l~nda aç~lan Mühendishâne-i Bahri-i Hümâyün (Deniz Mühendishânesi), Sultan Abdül-mecid döneminde geli~tirilerek Mekteb-i Bahriye-i ~âhâne ad~n~~ alm~~t~r'".
1902 y~l~na gelindi~inde bünyesinde Gececi Tüccar Kaptan Mektebi'nin de bulundu~u Bahriye Mektebi'nin Nâz~r~~ Ferik Hüseyin Hüsnü Pa~a olup'
47 ~smail Kayabak-Cemender Arslan, "Deniz Harp Okulu ve Lisesi Tarihçesi", T.K.A.E. Türk Kültürü
Dergisi, S.: 129, s. 791.
OSMANLI ASKERI MEKTEPLERI 597 76 hoca kadrosu bulunmaktayd~. Bu hocalar~n 3'ü hariç tamam~~ askeri personel idi. Bunlar aras~nda 1 Ferik, 1 Miralay, 5 Kâimmakam, 2 Binba~~~ bulunmaktayd~. Bahriye Mektebi'nde 1898-1903 y~llar~~ aras~nda, Bahriye Haritas~, Resim, Foto~raf, Çarkç~l~k, Gemicilik, Genel ~~aretler, ~ngilizce, Frans~zca, Hikmet, Osmanl~ca Kaideler, Tarih, Müsellesât ve Cebir, Kimya, Torpido, Makine Hesaplar~, Co~rafya, Jimnastik, Balistik, ~n~âiye, Elektrik, Deniz Harp Fenni, Buhar Fenni ve Topçuluk dersleri okutulmaktayd~49.
Bahnye Makine Uygulama Mektebi (Gecec~): Bu mektep Tersane-i Âmire içerisinde yer almakta idi. Be~i makine, üçü idâdi, üçü de ibtidâi olmak üzere on bir s~mftan olu~makta idi. Ö~rencileri gündüzleri fabrikalarda i~~ ile ak~amlar~~ ise mektepte dersle me~gul olurlard~. Bu mektepte tahsilini tamamlayanlar çarhç~~ mülâz~m-~~ evvelli~i ile mesle~e ba~larlard~".
Makine Uygulama Mektebi içerisindeki on bir s~n~fta, 1898 y~l~nda, ~u dersler verilmekte idi: ~ngilizce, Hesap, Makine Hesaplar~, Makine Resmi, Makine Tarifleri, Mahrûtiyye (Konik), Cebir, Hendese, Müsellesât, Hende-se Uygulamalar~, Hikmet, Akâid, Arapça, Farsça, Kitabet, ~mlâ, Hüsnühat, Kavâid-i Osmâniye, Cerr-i Esgar, Tarih, Co~rafya'. 1902 y~l~nda bu mek-tepte naz~r Halil Pa~a, müdür ise Hüseyin Bey olup 62 hoca görev alm~~t~r. Bu hocalardan 1 'i Mirlivâ, Kâimmakâm, 2'si Binba~~, 6's~~ Sa~~ Kola~as~, 9'u Sol Kola~as~, di~erleri ise Yüzba~~, Mülâz~m-~~ Evvel ve Mülâz~m-~~ Sâni idi. 20. yüzy~l ba~lar~nda, Makine s~n~flar~nda 508, ~dadi s~n~flar~nda 847, ibtidâi s~n~flar~nda 401 ve Gedikli s~n~flar~nda 72 olmak üzere mektebin toplam 1.828 ö~rencisi bulunmaktayd~52.
Selimiye F~rkateyni içerisinde bulunan Gedikli Ö~renciler Mektebi, sekiz s~mftan olu~makta idi. Bunlardan üçü telgraf ve be~i gedikli s~n~flar~~ idi. Bu mektep donanmamn gedikli zabiti ihtiyac~n~~ kar~~lamakta idi".
Denizci mektepler aras~nda Azapkap~s~'nda gündüz e~itim veren Tüc-car Kaptan Mektebi de bulunmaktayd~. ~ki s~n~ftan olu~an bu mektep hicri 1299 (1881-1882) y~l~nda e~itime ba~lam~~t~r. Bu mektepte 1898-1903 y~llar~~
49 S. M 1316, s. 735-737; S. M. 1321, s. 237-239. 50 S. M. 1316, s. 739; S. M. 1319, s. 235. 51 S. M. 1316, s. 737-739.
52 Selimiye Firkateyni içerisinde Gedikli ö~renciler Mektebi'nin Sa~~ Kola~as~~ Kaptan Vâs~f Efendi; Tersane Bahriye Sanayi ve ~mâlât S~byan Taburu Mektebi'nin müdürlü~ünü ise Binba~~~ Mehmet ~bra-him Bey yürütmekteydi. S. M 1321, s. 242-244.
aras~nda, verilen dersler ~unlard~r: Seyr-i Sefffin, Hesâp, Heyet-i Bahri,
Hen-dese, Müsellesât, Kitâbet, ~ngilizce, Co~rafya54.
20. yüzy~l ba~lar~nda e~itime devam eden di~er bir denizci mektebi,
Kas~mpa~a'da bulunan Bahriye Rii~diyesi ve Men~e-i Küttdb-~~ Askeri Mektebi idi.
Dört s~mftan olu~an Bahriye rü~diyesi mezunlar~; Mekteb-i Bahriye, Men~e-i
Küttâb-~~ Askeri ve Çarhç~~ Uygulama Mekteblerinde e~itimlerine devam
ederlerdi. ~ki s~mftan olu~an Men~e-i Küttâb-~~ Askeri mezunlan ise bahriye
kâtipli~i yaparlard~. 20. yüzy~l ba~lannda bu iki mektep ö~rencileri
e~itimle-ri süresince ~u derslee~itimle-ri al~rlard~: Devletlee~itimle-rin Bahe~itimle-riye Hukuku, Akâid,
~ngiliz-ce, Farsça, Arapça, imla, Osmanl~~ Lisam, Kitabet, Hüsnühat, Resim, Hesap,
Hendese, Muhâsebe Usülü, Defter Usülü, Co~rafya ve Tarih55.
1901 ve 1903 y~l~nda Bahriye Rü~diyesi ve Men~e-i Küttâb-~~ Askeri
Mektebi'nde ö~renci da~~l~mlar~~ ~u ~ekilde idi56:
Tablo 14: 1901 ve 1903 y~llar~ndaki ö~renci da~~l~m~~
Sm~f Bahriye Rtiscliyesi Men~e-i Ktittab-~~ Askeri Mektebi
1901 1903 1901 1903
I.
66 50 8 3 80 75 12 O 76 68 O 6 53 58 O 10 Toplam 275 251 20 19yüzy~l sonlar~nda Bahriye Sanayi ve ~mâlt~t S~byan Taburu Mektebi
(Gece-ci), Bahriye Sanayi ve imalat adlar~yla iki taburdan ve be~~ s~mftan
olu~mak-tayd~. Bu mektep mezunlar~, Çarhç~~ Uygulama Mektebi ile Bahriye Sanayi
Alay~'na ve S~byan Muz~kas~'na gidebilirlerdi. E~itimleri süresince
ö~renci-ler ~u dersö~renci-leri al~rlard~: Hendese, Hesap, Resim, Co~rafya, Kitabet, imla,
Hüsnühat, Eczâ, Kurân-~~ Kerim, ~lmihâl ve K~raat57.
yüzy~l ba~lar~nda Bahriye eczac~~ ve cerrahlar~~ yeti~tirmek üzere
Bahriye Merkez Hastanesi içerisinde Eczac~~ ve T~marc~~ S~byan Mektebi de
bu-lunmaktayd~. Be~~ s~mftan olu~an bu mektep, hicri 1313 (milâdi 1895-1896)
y~l~nda aç~lm~~t~r. Bu mektepteki ö~renciler, 1898-1900 y~llan aras~nda, ~u
54 S. M. 1316, s. 739-740; S. M. 1318, s. 907.
55 S. M. 1316, s. 741; S. M. 1318, s. 908-909.
56 S. M. 1319, s. 247; S. M. 1321, s. 243.
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLER~~ 599
dersleri tahsil etmi~lerdir: T~mar Usûlü, Hesap, ~spençiyariye Usulü,
Co~-rafya, Osmanl~~ Lisan~, Osmanl~~ Tarihi, Frans~zca58.
20. yüzy~l ba~lar~nda ~stanburda bulunan deniz mekteplerinde idari ve
e~itici kadro adedi a~a~~daki tabloda sunulmaktad~r58:
Tablo 15: 1898-1903 ~stanbul Deniz Mekteplerindelci görevli adedi
Deniz Mektebi Ad~~ 1898 1899 1900 1901 1903
M. GM. M. GM. M. GM. M. GM. M. GM. Mekteb-i Bahriye ve
Tüccar Kaptan Mekte- bi (Gececi) 46 3 37 6 51 2 63 3 73 3 Tersane-i Amire'deki Makine Uygulama Mektebi (Gececi) 47 O 48 O 47 O 75 O 62 O Azab Kap~s~ndaki Tüccar Kaptan Mektebi (Giindüzcü) 4 O 3 O 3 O B. B. B. B. Selimiye Firkateynindelci Gedikli Mektebi (Gececi) 13 O 12 O 12 O 16 O 12 O Kas~mpa~a'daki Bahriye Rü~diyesi ve Gündüzcü Men~e-i Küuât~-~~ Askeri Mektebi 15 O 12 O 13 O 14 O 17 O Tersane-i Amire'deld Bahriye Sanayi ve S~byân imalat Tabur Mektebi (Gececi) 15 O 14 O 13 O 14 O 18 1 Bahriye Merkez Hastanesindeki Eczac~~ ve T~marc~~ S~byan Mektebi (Gececi) 7 2 7 2 7 2 7 2 5 3 13.: Bilgi verilmemi~tir. 59 S. M. 1316, s. 743.; S. M. 1318, s. 910.
59 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 735-743; S. M 1317, s. 827-835; S. M. 1318, s. 902-910; S. M. 1319, s. 240-248; S. M. 1321, s. 237-244.
20. yüzy~l ba~lar~nda ~stanbul'da bulunan deniz mektepleri ve e~itime devam eden ö~renci adedi a~a~~daki tabloda sunulmaktachr60:
Tablo 16: 1898-1903 ~stanbul Deniz Mekteplerindeki ögrenci adedi
Deniz Mektebi Ad~~ 1898 1899 1900 1901 1903
Mekteb-i Bahriye 122 122 140 140 107
Mekteb-i Bahriye idadisi 255 255 280 295 351
Tüccar Kaptan Mektebi (Gececi) 74 74 110 120 75
Makine Uygulama Mektebi 1.250 1.250 1.250 1.919 1.828 Tüccar Kaptan Mektebi
(Gün-düzcü) 18 18 18 B. B.
Gedikli Mektebi (Gececi) 93 93 93 109 B.
Bahriye Rü~diyesi 298 298 298 275 251
Men~e-i KütUb-~~ Askeri Mektebi 20 20 20 20 19
Bahriye Sanayi ve S. imâlât Tabur Mektebi
438
438 438 438 438
Eczac~~ ve T~marc~~ S~byan Mekte- bi
20
20 20 B. 24
*B.: Bilgi verilmemi~tir.
Maarif Salnâmelerine göre, 1898-1903 y~llar~~ aras~nda, deniz mektep-lerinde görevli idareciler, ~u isimlerden olu~maktad~r61:
b° Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 735-743;
S. M. 1317, s. 829-835; S. M. 1318, s. 904-910; S. M. 1319, s. 242-248; S. M. 1321, s. 237-244.
61 Tablo, salnâmeler dikkate al~narak, ara~t~rmac~~ taraf~ndan haz~rlanm~~t~r. S. M. 1316, s. 735-743;
OSMANLI ASKER~~ MEKTEPLER~~ 601 Tablo 17: 1898-1903 deniz mekteplerinde görevli idareciler
Deniz Mektebi Görevlisi 1898 1899 ve 1900 1901 ve 1902 1903 Bahriye Mektebi Naz~r: Mirliva Hüseyin Hüsnü Mirliva Hüseyin Hüsnü Mirliva Hüseyin Hüsnü Ferik Hüseyin Hüsnü Bahriye M. Ders Nann Kâimmakâm Ahmet Sami Kâimmakâm Ahmet Sami Kâimmakâm Ahmet Sami Miralay Ahmet Sami Bahriye Mektebi Müdürü Binba~~~ Mehmet Arif Binba~~~ Mehmet Arif Binba~~~ Mehmet Arif Kâimmakâm Mehmet Arif Makine Uygulama Mektebi Müdürü Binba~~~ Ahmet Hilmi Binba~~~ Ahmet Hilmi Binba~~~ Ahmet Hilmi Kâimmakâm Hüseyin Makine UYgulanzfi Mektebi Ders Nann Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Tüccar Kaptan Mektebi (Gündiizcü) Müdürü Kola~as~~ Tevfik Kola~as~~ Tevfik B. B. Gedikli Mektebi (Gecem) Müdürü Kola~as~~ Mehmet Vas~f Kola~as~~ Mehmet Vas~f Kola~as~~ Mehmet Vas~f Kola~as~~ Mehmet Vas~f Bahriye Rii~diyesi ve Men~e-i Küttâb~~ Askeri Mektebi Müdürü Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Binba~~~ Ahmet Nazif Bahriye Sanayi ve Szbydn ~nuildt Tabur Mektebi Müdürü Binba~~~ Mehmet ~brahim Binba~~~ Mehmet ~brahim Binba~~~ Mehmet ~brahim Binba~~~ Mehmet ~brahim Eczacz ve Timm Szbyan Mektebi Müdürü Miralay Doktor Süleyman Miralay ~ükrü Bey Bey Miralay ~ükrü Bey Miralay ~ükrü *B.: Bilgi verilmemi~tir.
Sonuç
Osmanl~~ Devleti'nde 20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde askeri mektepler hala en gözde e~itim kurumlar~~ aras~ndad~r. 1898-1903 y~llar~~ aras~nda her sene yakla~~k' Harbiye'de 2.145, Askeri T~bbiye'de 635, Mühendishâne-i Berri-i Hümâyün'da 500, ~stanbul askeri rü~diyelerinde 2.000, vilayet askeri idâdilerinde 1.700, vilayet askeri rü~diyelerinde 5.120 ö~renci olmak üzere kara askeri mekteplerinde toplam 12.100 ö~renci e~itim almaktad~r. Ayn~~ tarihlerde deniz askeri mekteplerinde ise her sene yakla~~k 2.885 ö~renci mevcuttur. Böylece 20. yüzy~l ba~lar~nda askeri mekteplerde e~itime devam eden ö~renci say~s~~ yakla~~k 15.000 civar~ndad~r.
Ülke genelindeki askeri mekteplerde e~itim veren hoca say~s~~ ise ortala-ma 922'dir. Bu rakamlar dikkate al~nd~~~nda askeri mekteplerde hoca — ö~-renci oranlamas~~ yap~hrsa 1 hocaya yakla~~k 16 ö~ö~-renci dü~mektedir.
20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde askeri mekteplerde a~~rl~kl~~ olarak Müslüman ö~rencilerin yer ald~~~~ görülmektedir. I. Me~rutiyet'in ilamn~~ ta-kip eden y~llarda ba~ta Askeri T~bbiye olmak üzere gayrimüslim ö~renci say~s~n~n Müslüman ö~rencilere oranla giderek azald~~~~ görülmektedir. Bu durum devletin s~n~rlar~ndaki ve dolay~s~yla siyasi anlay~~~ndaki de~i~imle ili~kilidir. Ayr~ca 20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde Harbiye, Askeri T~bbiye ve Mühendishâne'deki gayrimüslim e~itici kadro da giderek azalma gös-termi~; Müslüman e~iticilere k~yasla yüzde 3 oran~nda kalm~~t~r. Bununla birlikte Istanbul'daki bu üç mektep ve vilayet askeri mektepleri hocalar~mn büyük bir k~sm~~ askeri rütbelilerden olu~maktad~r. ~stanbul merkezinde yer alan askeri mekteplerdeki sivil ö~retmene k~yasla asker ö~retmen oran~~ yüz-de 93 civar~ndad~r.
Sonuç olarak 20. yüzy~l ba~lar~na gelindi~inde Osmanl~~ askeri mek-tepleri, ordunun ihtiyac~~ olan subay ve idari mekanizmay~~ kar~~layabilecek say~da ö~renciyi bar~nd~rmaktad~r. Özellikle Harbiye ile Mühendishâne'nin her sene ortalama 600 ö~renci mezun etmesi, ordudaki mektepli subay say~-s~n~n giderek artmas~na neden olmu~tur.
OSMANLI ASKERI MEKTEPLER~~ 603 B~BL~YOGRAFYA
1. BA~BAKANLIK OSMANLI AR~~V~~ ~RADELER
1. 1. 'nide Askeri: 1317/Za-20, 1320/R-06, 1327/N-01, 1327/N-084. 1. 2. kitle Harbiye: 1329/Ca-078, 1330/R-007, 1330/5-083.
1. 3. 'nide Hâriciye 1322/Z-19.
1. 4. ~râde Taltifitt: 1315/N-068, 1315/C-092, 1316/C-040, 1316/Za-077, 1316/Z-004, 1316/Ra-076, 1318/Ca-048, 1318/L-135, 1318/L-139, 1318/R-099, 1318/R- 104, 1318/N-022, 1319/Ra-053, 1320/M-068, 1320/5-120, 1320/Ca-132. 1. SALNÂMELER
1. 1. Askeri Salnâme (Salnâme-i Askeri): möli 1311 (1895). 1. 2. Devlet Salnâmeleri:
D. S. 1291 (1874), Defa 29, ~stanbul Hac~~ Hüseyin Efendi Matbaas~, ss. 1-271. D. S. 1292 (1875), Def'a 30, ~stanbul, ss. 1-255.
D. S. 1293 (1876), Def'a 31, ~stanbul, ss. 1-255.
D. S. 1316 (1898), Def'a 54, ~stanbul Âlem Matbaas~, ss. 1-787. D. S. 1317 (1899), Def'a 55, ~stanbul Matbaa-i Âmire, ss. 1-771. D. S. 1318 (1900), Defa 56, ~stanbul Mahmud Bey Matbaas~, ss. 1-800. D. S. 1319 (1901), Defa 57, ~stanbul Malumat-Tahir Bey Matbaas~, ss. 1-872. D. S. 1320 (1902), Def'a 58, ~stanbul Dar'üt-t~baat'ül-Âmire, ss. 1-884. D. S. 1321 (1903), Def'a 59, ~stanbul Âlem Matbaas~, ss. 1-956.
D. S. 1322 (1904), Def'a 60, ~stanbul Ahmed ~hsan ve ~tirekas~~ Matbaas~, ss. 1-967. 1. 3. Malirif Salnâmeleri (Salnâme-i Nezâret-i Matirfi Umûmiyye)
S. M. 1316 (1898), Def'a 1, ~stanbul Matbaa-i Âmire, ss. 1-1257. S. M. 1317 (1899), Def'a 2, ~stanbul Matbaa-i Âmire, ss. 1-1496. S. M. 1318 (1900), Defa 3, ~stanbul Matbaa-i Âmire, ss. 1-1677. S. M. 1319 (1901), Def'a 4, ~stanbul Matbaa-i Âmire, ss. 1-985. S. M. 1321 (1903), Def'a 6, ~stanbul As~r Matbaas~, ss. 1-740. 1. 4. Vilâyet Salnâmeleri:
Ba~dat Vilayeti Salnamesi 1318 (1900), Def'a 16.
Bitlis Vilayeti Salnâmesi 1316 (1898), Def'a 2; 1318 (1900), Def'a 4.
Diyarbak~r Vilayeti Salnamesi 1317 (1899), Defa 16; 1318 (1900), Defa 17; 1319 (1901), Def'a 18.
Edirne Vilayeti Salnamesi mali 1314 (1898), Defa 24; mali 1315 (1899), Def'a 25; mali 1316 (1900), Def'a 26; mali 1317 (1901), Def'a 27; mali 1319 (1902), Def'a 28.
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1317 (1899), Def'a 14.
Hüdavendigar Vilayeti Sainâmesi 1318 (1900), Def'a 27; 1322 (1904),Def'a 31. Kastamonu Vilayeti Salnâmesi 1317 (1899), Def'a 20.
Sivas Vilayeti Salnâmesi 1321 (1903), Def'a 16.
Suriye Vilayeti Salnamesi 1317 (1899), Def'a 31; 1318 (1900), Def'a 32.
Trabzon Vilayeti Salnamesi 1318 (1900), Def'a 18; 1319 (1901), Def'a 19; 1320 (1902), Def'a 20.
2. GAZETELER
2.1. Ceride-i Askeriyye: Ilgili Say~lar~~ 2. Ceride-i Haddis: Ilgili Say~lar~~ 2.3. Takvim-i Vakâyi: Ilgili Say~lar~~ 2.4. Tercümân~~ Ahvül: Ilgili Say~lar~~
TEL~F ESERLER
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. 2, Osmanbey Matbaas~, ~stanbul 1940. Hayta, Necdet- U~ur Ünal, "Mühendishâne-i Berri-i Hümâyün'un Kurulu~u ve ~lk
Y~llar~", Prof Dr. Kaz~m Ya~ar Kopraman'a Arma~an, ss. 388-395.
Kayabak, ~smail - Cemender Arslan, "Deniz Harp Okulu ve Lisesi Tarihçesi", T .K.A.E. Türk Kültürü Dergisi, S.: 129.
Mahmud ~evket, Osmanl~~ Te~kilat ve Ki>öfet-i Askeriyyesi, Mekteb-i Harbiye Matbaas~, C. 1-2, Istanbul 1325.
Mehmet Arif, Mühendishâne-i Sultânrnin Tesis ve Kii~üd~n~~ Amir Sultan Selim Han-1 Salis Ferman~, ~stanbul 1328 (1912).
Mir'at-i Mühendishâne-i Hümâyün, Yay. Haz.: Sad~k Erdem, ~stanbul 1986.
Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimli~i Tarihi ve Askeri Hastâneler, C. I (~stanbul 1976), ~stanbul 1981.
Say, Ya~mur, Mühendishâne-i Berifi Hümöyûn, Topçu ve Füze Okulu Matbaas~, An-kara 1995.
Ünal, Filiz, Maârif Salnâmelerine Göre Istanbul'da E~itim-Ö~retim (1898-1903), Yay~m-lanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Gazi. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
Ünal, Tahsin, Harp Okulu Tarihi, Yay. Haz.: Ali Güler - Suat Akgül, Berikan, Ankara 2001.
Ünal, U~ur, Sultan Abdülaziz Devri Osmanl~~ Kara Ordusu (1861-1876), G. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay~mlanmam~~~ Doktora Tezi, Ankara 2006.