MELİH CEVDET ANDAY'IN ŞİİR (Ç)EVRENİ

Y E N İ T Ü R K E D E B İ Y A T I A R A Ş T I R M A L A R I

201

M

elih Cevdet Anday, Türk şiirinde

Ga-rip akımının poetik sivilleşme progra-mına dahil üç şairinden biri olarak, Ga-rip’le başladığı şiir yolculuğunu, daha mar-jinal izlek alanlarına çekmiş ve kendine özgü bir dil-anlam dünyası yakalamış bir şa-irdir. Mitat Durmuş’un Milli Eğitim Bakan-lığı Yayınları’ndan çıkan yeni kitabı Melih Cevdet Anday’ın Şiir (Ç)Evreni, Anday’ın Türk edebiyatındaki yerine yönelik eksik bir monografinin tamamlanması açısından dik-kat çekici bir çalışma olarak öne çıkmakta. Özellikle şairin yaşamının yazınsal üretim sü-recindeki etkisi, tematik, estetik, dil-üslûp ve dilbilimsel açıdan ayrı bölümlerde ele alınan izlekler ışığında, Melih Cevdet şiiri için bir yol haritası niteliğindedir. Söz konusu çalış-ma, okuru, şairin poetik anlayışının tecrübe edilmesi açısından zorlayıcı bir okuma biçi-mi olarak değil de Anday’ın poetikasına yönelik şiirbilimsel teoriklerden hareketle ku-şatıcı ve estettik algılama referanslarını dev-reye sokan yön açıcı bir çalışma olarak kar-şımıza çıkmaktadır. Söz konusu çalışma bu yönüyle de şiir geleneğimizde Anday şiiri için sıklıkla yinelenen tek bir devir, kuşak ya da akıma dahil edilmiş hatalı anakronik ta-nımlama ve yanılgıların da önüne geçmiş gö-rünmektedir.

M. Durmuş, öncelikle monogafik bir tas-lakla M. C. Anday’ın şiir anlayışını dört bö-lüme ayırır. 1- Şiire eğilimi ve Garip öncesi dönem, 2- Garip, toplumcu gerçekçilik ve Yaprak dönemi, 3- Garip’ten kopuşun ilk “To-hum”ları, 4- “Kolları Bağlı Odysseus” ve

son-rası.1_{Bu tasnif Anday şiirinin geçirdiği}

dö-nüşümü ayrıştırmaya yönelik olup, şairin şiirsel arayışının hangi dönemeçlerden geç-tiğine ilişkin de bir ipucu niteliğindedir. Bu

bağlamda Garip, çağın siyasi ve sosyal şartları ekseninde Anday’ın çok çabuk uyum sağladığı ve şiir dilini ilkelerine ça-buk uydurduğu bir akım olarak karşımıza çıkar. Şairin gençlik döneminde Garip’in et-kisinde kalışını, bir edebi akımın başlatıcı-ları ve uygulayıcıbaşlatıcı-ları noktasında farklı de-ğerlendiren Durmuş kitabında şunu söyler: “Edebiyat- ı Cedide, Fecr-i Âti, Genç Kalemler, Yedi Meşaleciler Beş Hececiler… gibi Türk şii-rinde görülen hareketlilikte hep ‘gençlik’, ‘yeni-lik’ olguları vurgulanır ve çoğu zaman bu vur-gulamalar bizzat yazın akımını ortaya koyan sa-natçılar tarafından ifade edilir. Garip şiirinde ise durum tam tersidir. (…) Bu sıfatlar ile amaçla-nan ‘genç’ sözcüğünden ‘çoluk çocuk’ sözcüğü-ne göndermede bulunmaktadır. Ölçü, uyak sözcüğü- ne-dir bilmeyen,ince duygulardan yoksun, kaba söz-cükleri hiç sıkılmadan kullanan ve bunu mezi-yet sayan, ciddimezi-yetten uzak, sulu, alaycı, çağrı-şımlarını da bu genç sözcüğüne yükleyerek Garipçiler tanımlanmak istenir.”2_Bu

ifadeler-den hareketle şiir dilindeki geleneksel form ve anlam uzantılarının poetik bir ironiye dö-nüşmesi Melih Cevdet’in şiirini Garip’le ke-siştirmesine zemin hazırlamıştır.

Her ne kadar da Melih Cevdet’in de da-hil olduğu bu şiir programı yani Garip, eleştiri gündemine alınsa da şairin şiir serü-venin bu duraktan geçmesi kendi şartların-da kaçınılmaz olmuştur. Durmuş, önemli bir tespitin altını çizer. Bu da Kolları Bağlı Odys-seus şiir kitabından sonra Melih Cevdet şii-rindeki dönüşümdür. Artık Garip dönemin-deki şiir anlayışı erimeye, çözülmeye başla-yıp, sokaktaki insandan, üst düzey insana

ge-çilir.3_{Aynı zamanda Durmuş’un ifadesiyle}

Garip poetikasının inşa etmeye çalıştıklarıy-la oluşmuş verili bir okuma biçimine

koşul-Melih Cevdet Anday’ın Şiir (Ç)Evreni

!

K İ T A P T A N I T I M I

202

landırılmış tüketiciyle arasına aşılmaz setler

kurmuştur.4_{Elbette şiirin basit bir söyleyiş}

düzeyini terk etmesi, beraberinde insan, varlık ve zaman gibi felsefi sorunsallaştırma-lara açık bir anlam dünyasını getirmektedir. Denilebilir ki bu da M. C. Anday’ın şiir an-layışını I. Yeni’den II. Yeni’ye yaklaştıran yad-sınamaz bir realitedir. Zaten Anday şiirinin bu evredeki beslenme kaynaklarının dahi de-ğişmesi; yani Ziya Paşa ve Abdülhak Ha-mid’in şiirlerinin yerini fesefe kitaplarının alı-şı, Anadolu, Mısır, Hitit, Sümer ve Yunan

mi-tolojisi ile ilgili metinlere yönelmesi,5_şiir

an-layışındaki söz konusu değişiklikler bakımın-dan bir kırılmadır.

Yine Mitat Durmuş’un Melih Cevdet Anday’ın şiir anlayışına yönelik tematik de-ğerlendirmeleri, şairin anlam dünyasını ve bu noktada bilinçli bir şekilde okurun algıla-ma/alımlama etkinliğine yaptığı etki açısın-dan sözü edilen şair-okur ilişkisinin baskın gelen izlekler ışığında aydınlatılmasına yö-nelik bazı okumalar içermektedir. Zaman, ölüm, özlem, yalnızlık, doğa, varoluş, tinsel çelişkiler olarak beliren tematik arka plan, Anday’ın Garip döneminde yüzeyde fazla duran şiir dünyasının derinlere yöneldiğinin, açmazlara ve varlık trajedisinin Doğu ve Batı metinlerindeki izdüşümlerine olanak tanıdı-ğının verilerini sağlamaktadır.

Anday şiirinde zaman kavramını ele al-dığında, Durmuş, Anday’ın insanın bellek-sel varoluşunu tarihbellek-sel bir kronoloji içine sı-kıştırmak istemediğini belirtir ve zaman kavramına daha geniş bir boyuttan bakan Anday’ın kadim ve moderni birleştirici

etki-sinden söz eder.6 _{Devamında mitolojinin}

ilintili olduğu poetik algılamada Mircea Eliade’nin mitleri açıklarken matematiksel za-man formunun dışına çıkardığı epifanik göndermeleri, yani mitleri yaşarken yeni bir zaman koridorunun açılmasının ve kronolo-jik zaman ölçeğinin ters yüz olmasının altı

çi-zilir.7_{Bu da belirli bir sınırlılığa saplanıp}

kal-mak istemeyen şairin zaman kavramını, şiir dilinde yeniden kurmak isteyişinin çabasıdır. Yine Melih Cevdet’te öne çıkan bir diğer izlek ölümdür. Bu noktada Kolları Bağlı Odysseus ile şiir dilinde meydana gelen de-ğişme, ölüm temasında da felsefî içerik ka-zanarak kendini gösterir. Fakat ölüm kavra-mı muhtemelen şairin Garip anlayışından ve I-II Dünya Savaşı yıllarına denk gelen yaşam sürecinin sanatına olan yansımalarımdan etkilenmiş olmalıdır ki pek fazla metafizik sorgulamalar içermez. Söz konusu meseley-le ilgili Durmuş şunları söymeseley-ler: “Ölümden son-rası dahi öte dünya bağlamında değil, bu dünya bağlamında değerlendirilerek verilir. Anday şii-rinde önemli olan ölüm sonrası değil, ölüm ger-çeğinin bireyi bu dünya ile ilişkisi bağlamında il-gilendirir. Ölüm, ne doğrudan trajik bir görünüm, ne bir yok oluş ve ne de her daim korkulan bir ger-çeklik olarak yer almaz.”8 _{Dolayısıyla Melih}

Cevdet’te soyut bir görüngü alanına sahip ol-mayan ölüm kavramı, doğal bir sürecin ta-mamlanması açısından insanın varoluş

soru-nunu yeniden değerlendirilmesi9_{ve bir}

so-nuca bağlanmadan ironik bir üslûba dönüş-mesidir.

M. C. Anday şiiri okurun alımlama dü-zeyini odağa alan bir şiirdir. Çünkü bu şiir-de okur, sıradan bir okur olmaktan çıkarılmış anlama/algılama/anlamlandırma düzeyi yüksek bir okur konumuna sokulmak

isten-miştir.10_{Türk şiirinde Ahmet Hamdi}

şiirlerin-Y E N İ T Ü R K E D E B İ şiirlerin-Y A T I A R A Ş T I R M A L A R I

203

de olduğu gibi okurdan daha başlangıçta bir düzey bekleyen bir şiirdir Anday şiiri. Nes-nenin yadsınması ve anlamın itilmesi nokta-sında bir izleğe dönüşen bu tematik, Dur-muş’un meseleyi Ferdinand de Saussure ve Platon’a göre okumasına neden durumunda-dır. Saussure’ün söz/dil ayırımında sözcü-ğün nesneyi değil kavramı imlemesi ve kav-ramın zihinsel tasarıma göre bir ada

dönüş-mesi11_{şiir dilinde de gösterilenin arka plan}

zihin tasarımlarıyla ilgisini ve dolayısıyla da bir yönüyle gize/bilinmezliğe, bir yönüyle de sanatkâra/şaire mahsus kapalılığa işaret etmektedir. Wittgenstain’ın resimsel dil teo-riğini anımsatan böyle bir dilsel imkânın An-day şiiri merkezindeki karşılığı, şiir diline ta-şınan imgenin spekülatif bir kapalılıkla an-lamı geri plana itmesi ve hazır bir okuyucu-dan beklenti içinde olmasıdır.

Sonuç olarak Mitat Durmuş’un Melih Cevdet Anday’ın Şiir (Ç)Evreni şairin Türk şii-rindeki yerinin sağlıklı analiz edilebilmesi için önemli bir boşluğu doldurmuştur. Özellik-le şairin manzumeÖzellik-lerindeki muhteva ve form özelliklerinin dilbilimsel

çözümleme-sinin yanı sıra tematik okumalar bölümün-de Anday şiiri üzerine yapılmış felsefî sorgu-lamalar, şairin şiir evrenin sınırlarında yol-culuğa çıkmak isteyecek okuyucu için bir reh-ber konumundadır. Bunun yanı sıra söz ko-nusu monografiyle Anday şiirinin anlam kat-manlarını ayrıştırılmış, onun şiir anlayışı yet-kin bir perspektiften ele alınmış, çok önlü okumalar ışığında çoğaltılabilir bir fikir et-kinliğine dönüştürülmüştür.

Adem Polat

1 _{Mitat Durmuş, Melih Cevdet Anday’ın Şiir}

(Ç)Ev-reni, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2011,

ss. 127. 2 _{Age., s.135.} 3 _{Age., s. 156.} 4 _{Aynı yerde} 5 _{Age., s. 178.} 6 _{Age., s. 192.} 7 _{Age., s. 193.} 8 _{Age., s. 213.} 9 _{Age., s. 227.} 10 _{Age., s. 229.} 11 _{Age., 233.}