KEMAL KARPAT, Studies on Turkish Politics and Society: Selected
Articles and Essays,
Leiden. Boston, 2004. 747 sayfa.
Prof. Karpat'~n Brill yay~nlar~~ aras~nda ç~kan bu son eseri, siyaset, edebiyat ve d~~~ ili~kiler ba~l~klar~~ alt~nda toplanm~~~ 25 makaleden olu~maktad~r. Makalelerin hemen tamam~~ 1923 son-ras~nda ve a~~rl~kl~~ olarak da 1950 y~l~ndan itibaren Türkiye Cumhuriyeti'nde ya~anan sosyo-eko-nomik ve politik de~i~im sürecini konu almaktad~r. Bu alan~n duayenleri aras~nda yer almas~, son on y~llarda büyük de~i~im geçiren Türkiye siyaseti ve kültür dünyas~~ hakk~ nda yazar~n tespit-lerinin ilgiyle okunmas~~ için ba~l~~ ba~~na yeterli bir sebep olsa gerektir. Nitekim yazar Türkiye'de bilimsel aç~dan analizi çok az yap~lm~~~ olan 1960 sonras~~ siyasi geli~ime dair çok ilginç baz~~ tespit-lerine giri~~ k~sm~nda de~inmektedir. Prof. Karpat'~n Türk siyasetinde meydana gelen ve ~ahsen ta~ran~n iktidar~~ kent elitlerinin elinden almas~~ ~eklinde özetleyebilece~im de~i~imi nas~l gördü~ünü okumak, onun sürekli okuyuculan için ku~kusuz büyük merak konusudur. Çünkü Prof. Karpat bugüne kadar yapm~~~ oldu~u ara~t~rmalarda her zaman Türkiye Cumhuriyetinin -siyasi rejim ve kaç~n~lmaz sosyo-ekonomik geli~im süreci d~~~nda- çok büyük ölçüde Osmanl~~ sis-teminin devam~~ oldu~unu ortaya koymu~, hatta bu "devaml~l~~~n" mesela Sovyetler ile Çarl~ k Rusya's~~ ile luyasland~~~nda çok daha derin oldu~unu vurgulam~~t~r. Onun bu tespiti bile ku-rulu~~ dönemi reformlann~~ Osmanh miras~ndan tamamen ayr~~ olarak de~erlendiren çevreler ta-raf~ndan kabul görrnezken, Ak Parti'nin (AKP) iktidara geli~ini "iman ve ak~l aras~nda etkile~ime ba~l~, ~slam ve modernle~me aras~nda tarihi bir uzla~ma" olarak de~erlendirmesi çok tart~~~lacakt~r. Kitab~n giri~~ bölümünde yapt~~~~ bu saptama bile, asl~nda eserin son dönem siyasi de~i~im sürecini anlamak için ne kadar elzem bir el kitab~~ oldu~u göstermektedir.
Prof. Karpat yine giri~~ k~sm~nda Türkiye'de meydana gelen son de~i~imin anla~~lmasm~n ancak olaylar~n tarihi ve kültürel geli~imin bilinmesiyle mümkün olaca~~n~~ belirtmektedir. Bu dü~ünce etraf~nda yazd~~~~ uzun giri~te, özetle bugünkü Türkiye'nin içinde bulundu~u sosyo-ekonomik ve siyasi tablonun 19. yüzy~l~n sonlan ve 20. yüzy~l~n ilk çeyre~ind e Osmanl~~ imparator-lu~u'nda çizilineye ba~lanan resmin yans~mas~~ oldu~unu vurgulamaktad~r.
Kitab~ n üç ana bölümünden ilki olan "Siyaset" k~sm~ n~n ilk yaz~s~~ "Türkiye 'de siyasal
geli~meler, 1950-1970" ba~l~~~n' ta~~maktad~r. Bu yaz~s~nda Prof. Karpat 14 May~s 1950 Genel
Seçimleri sonras~nda Türk siyasetinin önünde aç~lan yeni dönemi irdelemektedir. Yazar, bu ilk çok partili seçimi ba~l~~ ba~~na "tarihi bir siyasi olay" olarak gördü~ünü belirtmektedir. Ona göre bu seçimler sonras~nda Türkiye'de bat~~ tarz~~ klasik parlamenter demokratik sistem kurulmu~~ ve sosyal demokrasi fikri ba~ar~yla sosyal ya~ama enjekte edilmi~tir. 1960 askeri darbesi bile -baz~~ çevrelerin tek parti alt~nda mutlak bir rejim kurulmas~~ telkinlerine ra~men- yeni anayasal sis-temde geni~~ halk kitlelerini kucaklayan bir sosyo-politik düzen kurmu~tur. Orta s~n~f~ n ikti-dar~na zemin haz~rlayan bu yeni anayasal düzen ve bu düzen içerisinde siyasi partilerin topluma, devlete ve askeri kurumlara kar~~~ ald~klar~~ tav~r bu yaz~n~n ana konusunu te~kil etmektedir.
"1957 Türk Seçimleri"ba~l~~~n~~ ta~~yan kitab~n ikinci makalesinde, Prof. Karpat çok partili sisteme geçi~in bu dördüncü seçimini ve sonuçlar~ n~~ analiz etmektedir. Türkiye'de demokrasi-nin gelece~ini görmek, siyasi yelpazedeki ~eltillenmeyi anlamak ve siyasi sorunlar~~ tart~~mak için 1957 seçimlerini tarihi bir f~rsat olarak de~erlendiren Prof. Karpat, çok önemli baz~~ noktalara dikkat çelur~ektedir. Birincisi, Türk toplumu 1950% y~llarda çok köklü bir sosyal, ekonomik ve kültürel de~i~im içerisinde bulunmakta ve halk~n siyasete ilgisi artmaktad~r. Yazara göre bu du-
788 KITAP TANITMA
rum siyasetin k~s~r bir elit çevrenin ilgi alan~ndan ç~karmas~yla sürecek ve yeni partile~melere or-tam haz~rlayacakur. ~kincisi, toplum art~k sosyal ve ekonomik sorunlara kar~~~ kay~ts~z de~ildir ve geçmi~in siyasi devrimleri ilgi oda~~~ olmaktan ç~km~~t~r. Üçüncüsü, siyasi partiler katmerle~en ekonomik sorunlara çözüm önerecek ideolojik donan~ma sahip de~illerdir. Dördüncü, çok par-tili hayat toplumun siyasi kültürünü de~i~tirmektedir. Kitap ta yer alan "~ç Siyaset" ba~l~kl~~ maka-lede bu çerçevede ilgiyle okunmaktad~r. 1960 sonras~nda ço~ulcu demokrasi, demokratikle~me süreci, Demokrat Parti (DP) yönetimi ve 27 May~s askeri darbesi, 1960 ~htilali s~ras~nda ço~ulcu anayasal düzen, ço~ulcu düzende parti politikalan, koalisyonlar, 12 Eylül darbesi ve iç siyaset gibi konular~n irdelendi~i bu makale, demokratik sürecin anla~~lmas~~ için önemli tespitler yapmak-tad~r. Bu makalede dikkati çeken en ilginç tespiderden birisi özel te~ebbüs ve sermayenin politik süreçteki etkinli~inin artaca~~~ öngörüsüdür, ki süreç Prof. Karpat'~~ hakl~~ ç~ karm~~t~r. Bu ba~lamda 1960 darbesinin etkilerinin de~erlendirildi~i "Türkiye'de Ordu ve Siyaset, 1960-1964:
ihtilalin Sosyo-Kültürel Analizi" ba~l~kl~~ makalede dikkatle okunmal~d~r. 'Türkiye'de Son Siyasi Geli~meler ve Sosyal Temelleri", "Türk Siyasi Sisteminin Olu~umu ve Modernite, Laiklik ve Islam'~n De~i~en Anlam~, 1876-1945"ile 12 Eylül askeri darbesinin irdelendi~i "Demokrasi Bask~~ Alt~nda: ~deoloji, particilik ve 3. Askeri Müdahale" ve "Askeri Müdahaleler: 1980 öncesi ve son-ras~nda Türkiye 'de Asker-Sivil ili~kileri" bu bölümdeki di~er önemli yaz~lar arasmdad~r. Siyaset
bölümündeki makaleler aras~nda "Türk Solu" ve "Sosyalizm ve Türkiye ~~çi Partisi" makaleleri özellikle dikkat çekicidir. Prof. Karpat bu makalelerinde ideolojik hiçbir ön yarg~s~~ olmadan bir siyaset bilimci ve tarihçi gözüyle Türkiye'ae sol hareketi analiz etmektedir. Prof. Karpat'm Türkiye'de sosyalizmin ba~lang~çta 1960 darbesi sonras~nda olu~an yeni sosyal düzen içerisinde birey ile toplum aras~nda ili~kileri düzenlemek ve sosyal sorumluluk duygusu a~~lamak çabalar~yla gerçekle~ti~ini belirtmesi çok tart~~~lacakt~r. Yine Karpat'a göre Türkiye'de sosyalizm daha çok Bat~daki alumlardan etkilenmi~, halk~n harekete kat~l~m~~ ancak çok sonra göz önüne al~nm~~t~r. Prof. Karpat, Türkiye i~çi Partisi (T~P) örne~inde oldu~u gibi Türkiye'de sosyalizmin devlet güdümünde ekonomik ya~am~n rasyonel bir ~ekilde düzenlenmesiyle h~zl~~ bir modernle~meyi hedefledi~ini, fakat hareketin sadece Üniversite hocalar~~ ve ayd~lar aras~nda ses getirdi~ini sa-vunmakta, halka mal edilemedi~ini öne sürmektedir.
Kitab~ n ikinci bölümü "Edebiyat" ba~l~~~ n' ta~~maktad~r ve burada be~~ makale yer almak-tad~r. Bu k~s~mdaki yaz~lar~n salt edebiyat yaz~lar~~ oldu~unu dü~ünmek yanh~ur, çünkü buradaki be~~ makalede Cumhuriyet dönemi siyasetinin edebi eserlere yans~mas~~ ve ayd~nlar aras~nda uyand~rd~~~~ tart~~ma iklimi ile edebiyat~n siyaseti doktrinlerin yay~lmas~ndaki rolü incelenmekte-dir. Örne~in "Halkevlerfnin Türkiye'de ileti~imin Geli~mesindeki Etkisi" ba~l~kl~~ makalesinde Prof. Karpat, devletinin resmi ideolojisi olan milliyetçilik ve laiklik gibi ilkelerin geni~~ halk kitlele-rine anlaulmas~na ortam sa~lamak için kurulan Halkevlerini incelemektedir. Yazara göre bu ko-nunun çal~~~ lmas~, Türkiye Cumhuriyeti'nin gerçekle~tirdi~i reformlar~n halk kitlelerine ula~t~nlma ve benimsetilme sürecini anlamak için ~artt~r. Dolay~s~yla yazar kültürel ve siyasi olmak üzere iki amac~~ oldu~unu belirtti~i halk evlerinin, milli kültür ve milliyetçi Türk kimli~in olu~mas~ nda çok önemli bir görev üstlendi~ini ileri sürmektedir. Halkevlerinin çal~~ma yöntemleri, yay~n faaliyetleri ve resmi ideolojiyi yaymada kulland~~~~ araçlar~~ anlamak bak~m~ndan bu makalenin okunmas~nda çok büyük yarar vard~r.
Bu k~s~mdaki ikinci makalede ise yazar, halkevlerinin halka a~~lamak istedi~i resmi ideoloji-nin yans~malann~, Ömer Seyfeddin'in çal~~malar~ndan örnekle ele almaktad~r. Gerçekten Ömer Seyfeddin Osmanh Imparatorlu~unun son dönemlerinde ba~layan bat~~ dü~üncesinin Cumhu-riyet döneminde devlet politikas~~ olarak halka anlat~lmas~n~n sonuçlar~n~~ ve dü~ünce iklimin dönü~ümü s~ras~ nda kar~~la~~lan problemleri en iyi tahlil eden edebiyatçdar~m~zdan birisidir. Bu aç~dan "Ömer Seyfeddin cr Türk Dü~üncesinin Dönü~ümii" adl~~ bu makale, Cumhuriyet ide-
KITAP TANITMA 789 olojisinin Idtlelere benimsetilmesinde bir yazar~n rolünün ne olabilece~i sorusuna yan~t arayanlar için önemli tespitler sunmaktad~r. "Bir Milletin Yarat~hnasmda Dil: Ulus-Devleede Türkçe" ba~hlth makalesinde ise yazar, ulus-devlet sürecinde devletin Türk milliyetçi kimli~ini olu~turmak için dili, yani Türkçe'yi siyasi bir araca dönü~türmesini incelemektedir. Gerçekten de Türkiye Cumhuriyeti, kurulduktan sonra toplumu sahip oldu~u ümmet yerine millet bilinci ile donat-mak için milli tarih ve milli dil üzerinde durmu~tur. Böylece Prof. Karpat'~n ifadesiyle Türkiye Cumhuriyeti döneminde Türkçe milli kimli~in en önemli unsuru olarak politik bir nitelik ka-zanm~~t~r. Bu yüzden yazara göre, Cumhuriyet dönemindeki sosyo-kültürel ve siyasi dü~üncedeki dönü~ümü analiz edebilmek için dil reformu iyi incelenmelidir. Nitekim Prof. Karpat yapt~~~~ analizler sonucunda Türkçe'nin gerçekten de yap~lan anla~t~rmalarla Türk kimli~inin ve kültürel dönü~ilmünün bir simgesi olarak ortaya ç~kt~~~n~, ba~ar~yla geli~tirildi~ini ve bu sayede Cumhuriyet neslinin önceki dönemlerle luyaslanamayacak ölçüde okur-yazarl~~ra kavu~tu~-unu belirtmektedir. "Ça~da~~ Türk Edebiyat~" ba~l~~~n' ta~~yan makalesi ise sa~lanan yüksek okur-ya-zarhk sayesinde Türk kültür tarihinin nas~l dönü~üm ya~ad~~~n~~ örneklemeye çal~~maktad~r.
Eserin üçüncü bölümünde yer alan 10 makale ise Türkiye'nin d~~~ politikas~n~~ incelemek-tedir. 'Türk D~~~ Politikas~: Ba~lang~ç için Baz~~ Tespitler" ba~h~~m ta~~yan makalesinde Prof. Kar-pat, Türk d~~~ politikas~n~n iki yönlü oldu~u tespitini yapmaktad~r. Ona göre Türk d~~~ politi-kas~n~n birinci hedefi Sovyetler Birli~i'nin yarlmac~l~~ma kar~~~ ülkenin ba~~ms~zl~~~n~~ korumak ve güvenli~ini sa~lamakt~r. ~kinci hedefi ise ülkenin ça~da~, laik ve milliyetçi rejimini muhafaza etmektir. Burada yazar önemli bir saptama yaparak, her ne kadar Cumhuriyetçi liderler Türkiye'nin yeni bir devlet oldu~unu iddia etseler de, asl~nda Osmanl~'mn kültürel, siyasi ve top-lumsal bak~mdan mirasç~s~~ oldu~unu belirtir. Bu mirasm Türkiye'nin Amerika, Avrupa, Kafkasya ve Balkanlarda olumlu veya olumsuz olarak izledi~i siyaset üzerinde etkili oldu~unu ileri sürer. Bu yüzden onun "Balkanlardaki Müslüman Az~nl~k" adh makalesi, Osmanh miras~n~n Türk d~~~ politikas~n~~ hangi boyutta etkiledi~ini göstermesi bak~m~ndan dikkatle okunmal~d~r. Bu makale aç~kça ortaya koymaktad~r ki Balkanlardaki Müslüman az~nl~k Osmanl~~ miras~d~r ve onlara yap~lan muameleye kar~~~ Türkiye Cumhuriyetinin izledi~i siyaset Osmanl~~ miras~na kay~ts~z kala-mad~~~mn göstergesidir. Ayn~~ tespitler 'Bulgaristan Türkleri: Müslüman bir az~nl~~~n ulusal-dini
ya~am mücadelesi" adl~~ makale için de geçerlidir. Çünkü Bulgaristan Türklerinin Problemleri
1980'li y~llar~n sonlar~nda Türk d~~~ politikas~n~n merkezine oturmu~tur. Balkan Müslümanlar~~ ise az~nl~k statüsüne 19. yüzy~lda kavu~tuklan ve en eski annhIcLar aras~nda yer almalar~na ra~men, ya~ad~klar~~ devletlerin asimilasyon amaçl~~ bask~lar~ndan kurtulamam~~lard~r. ("Balkan
Miislümanlarm~n Medeni Haklar~") Türkiye ile ba~lar~= kuvvetli olmas~~ da Türk d~~~ i~lerini
bölgeye ilgi göstermeye sevk etmi~tir, u~ramalan mümkün olmam~~ur. Kafkasya'da da farkl~~ de~ildir. Nitekim "Eski Sovyet Cumhuriyetleri'nin Dünya Sistemine Girmesinde Türkiye ve ~ran'~n Rolü': bashkh makale, Türkiye'nin tarihi hinterland~nm modern d~~~ politikas~n~~ da ne ölçüde yönlendirdi~ini ortaya koymaktad~r. Bu bölümde farkl~~ konusu ile dikkat çeken ba~ka bir makale ise "Amerika'da Türlder"dir. Amerika'ya ilk göçIerden itibaren Türklerin Yeni Dünyadaki serüveni bu makalede ilk kez bu kadar detayl~~ ele almmakta ve göçmen kayulan ~~~~~nda Türklerin Amerika ve Kanada'daki nüfus durumlar~~ verilmektedir. Türk göçlerinin sebepleri ve sosyolojik tahlili hakk~ndaki lusunlar ise makaleye ayr~~ bir önem kazand~rmaktad~r.
Bu bölümdeki di~er iki makale ise önceldlerden farkl~~ olarak Türk d~~~ politikas~~ ile ilgili de~ildir. "Kazak Milliyetçili~inin Kükenleri: Etnik Yap~, islam ve Vatan?" adl~~ makale, di~er Türki Cumhuriyetlerine göre daha milliyetçi bir özellik ta~~yan Kazakistan'~n farkl~~ tarihi, kültürel ve sosyolojik geçmi~ini derinlemesine incelemektedir. Sonuçta yazar, Kazaklarm milliyetçi kimlikle-rinin güçlü etnik yap~lar~~ ile ba~lanuh oldu~unu ileri sürmektedir. "Orta Asya Devletlekimlikle-rinin D~~~
790 KITAP TANITMA
huriyetlerin Sovyet rejimi içerisinde ve ba~~ms~zl~k sonras~nda d~~~ politika öncelikleri incelemek-tedir. Yapm~~~ oldu~u analizler sonucunda Prof. Karpat, Orta Asya ülkelerinin milli ve ba~~ms~z bir d~~~ politika olu~turmalar~~ için yapmas~~ gerekenleri, Çarl~k Rusya's~~ ve Sovyetler Birli~i güdümünden kurtulma, kendileriyle benzer veya ayn~~ tarih, din, dil kökeni olan ba~ta Türkiye ve ~ ran gibi ülkelerle paktlar olu~ turma ve siville~me olarak s~ralamaktad~r.
Görüldü~ü gibi zengin içeri~iyle bu eser bütün tarih, sosyoloji, sosyal psikoloji, siyaset bilimci ve uluslar aras~~ ili~kiler ö~rencileri için e~siz bir kaynakt~r.
