SAKIZ'IN TÜRK HÂKİMİYETİ ALTINA ALINMASI
Şerafettin T U R A N
T ü r k denizcilik t a r i h i üzerindeki a r a ş t ı r m a l a r ı n yetersizliği m a l û m d u r . Denilebilir ki, d a h a yüzyıllarca evvel b u boşluğu gören K â -t i p Ç e l e b i ' n i n k a l e m e aldığı Tuhfe-tü'l-kibâr fi esfâri'l-bihâr'ı da ol-m a s a y d ı , Osol-manlı d o n a n ol-m a s ı n ı n X V I I . yüzyıl o r t a l a r ı n a k a d a r giriş-tiği seferler ve b u n l a r ı n s o n u n d a y a p ı l a n fetihler h a k k ı n d a özet halinde halinde olsa b a z ı bilgiler v e r e n bir el k i t a b ı n d a n bile m a h r u m b u l u n a c a k -t ı k . A n c a k , K â -t i p Ç e l e b i ' d e n b u y a n a yazılanlar genellikle o n u n verdiği bilgilerin sınırlarını p e k a ş a m a d ı ğ ı için, T ü r k d o n a n m a s ı n ı n
h a r e k â t ı ve deniz savaşlarının sıhhatli bir kronolojisi henüz y a p ı l a m a -m a k t a ve dolayısiyle Tuhfetü'l-kibâr y a z a r ı n ı n bazı y a n ı l -m a l a r ı da tek-r a tek-r edilegelmekteditek-r. Sakız adasının ne z a m a n ve ne şekilde zaptedil-diği mes'elesi de b u n l a r a r a s ı n d a gösterilebilir.
K â t i p Ç e l e b i , Szigedvar seferine ç ı k m a k üzere olan K a n u n î S ü l e y m a n ' ı n , K a p t a n - i d e r y a P i y a l e P a ş a ' y ı , b i r - k a ç y ı l d a n b e r i vergisini m u n t a z a m a n ö d e m e y e n ve Malta Şövalyeleri'ne y a r d ı m eden
Sakız adasının z a p t ı n a m e m u r ettiğini v e 973 b a h a r ı n d a (Mart-Nisan
1566) 70 k a d ı r g a ile İstanbul'dan h a r e k e t eden Osmanlı K a p t a n - ı der-y a s ı n ı n , a d a k a r ş ı s ı n d a k i Çeşme l i m a n ı n a d e m i r l e d i k t e n sonra, ken-disini ziyarete gelen Sakız idarecilerini t e v k i f ettirerek a d a y ı T ü r k h â k i m i y e t i a l t ı n a aldığını k a y d e t m e k t e d i r .1 Esfâr-i Bahriyye-i
Osma-niyye y a z a r ı M. Ş ü k r ü , b u k o n u d a K â t i p Ç e l e b i ' n i n verdiği
bil-gileri a y n e n t e k r a r l a m a k t a ,2 ilk defa o l a r a k Mühimme k a y ı t l a r ı n ı da k u l l a n a n I . H a k k ı U z u n ç a r ş ı l ı ise, Sakız'ın z a p t ı n a k a r a r verilmesinin sebepleri ve fetihten sonra a d a d a n nakledilen Sakızlılar h a k -k ı n d a yeni m a l û m a t v e r m e -k l e b e r a b e r , K â t i p Ç e l e b i ' y e u y g u n ola-r a k , Osmanlı d o n a n m a s ı n ı n Çeşme'de demiola-rlediğini ve Sakızlı idaola-reci-
idareci-1 Tuhfetü'l-kibâr, İstanbul, idareci-1329, s. 8idareci-1 v. d. 2 İstanbul, 1306, s. 490 v. d.
lerin buracla t e v k i f o l u n d u k l a r ı n ı s ö y l e m e k t e d i r .1 Biz de İslâm
Ansik-lopedisine y a z d ı ğ ı m ı z Piyale Paşa m a d d e s i n d e Sakız a d a s ı n ı n z a p t ı n ı
aşağı y u k a r ı a y n ı şekilde i z a h e t m i ş t i k .
S a dec e T ü r k k a y n a k l a r ı n a d a y a n ı l a r a k verilen b u bilgilerde, P i y a -l e P a ş a ' n ı n Sakız seferi t e f e r r u a t ı i-le a y d ı n -l a t ı -l a m a m a k t a , h a t t â a d a n ı n z a p t e d i l d i ğ i t a r i h bile t e s b i t o l u n a m a m a k t a idi. Sakız, T ü r k t o p r a k l a r ı n a k a t ı l d ı ğ ı s ı r a d a aslen Cenevizli olan Giustiniani âilesinin h â k i -m i y e t i a l t ı n d a b u l u n d u ğ u n a göre, b u k o n u d a i t a l y a n k a y n a k l a r ı n d a n f a y d a l a n m a k g e r e k i y o r d u . N i t e k i m i t a l y a k ü t ü p h a n e l e r i n d e k i çalış-m a l a r ı çalış-m ı z e s n a s ı n d a Sakız'ın T ü r k h â k i çalış-m i y e t i a l t ı n a a l ı n çalış-m a s ı h a k k ı n d a etraflı bilgi v e r e n k a y n a k v e a r a ş t ı r m a l a r a r a s t l a d ı k ve P i y a l e P a ş a k o m u t a s ı n d a k i d o n a n m a n ı n Çeşme'de değil de, d o ğ r u d a n s o ğ r u y a a d a n ı n d o ğ u t a r a f ı n d a k i Passaggio (Geçit) m e v k i i n e d e m i r l e m i ş o l d u ğ u n u tes-b i t e t t i k . Dolayısiyle, tes-b i z i m de K â t i p Ç e l e tes-b i ' y e i t i m a t e t t i ğ i m i z için d ü ş t ü ğ ü m ü z h a t a y ı d ü z e l t m e k , a y n i z a m a n d a A n a d o l u k ı y ı l a r ı n a a n c a k 7,5 m i l u z a k l ı k t a o l m a s ı n a r a ğ m e n , b ü t ü n Ege Adaları'nın z a p t ı n d a n s o n r a v e K a n u n î S ü l e y m a n d e v l i n i n son a y l a r ı n d a T ü r k t o p r a k l a r ı n a k a t ı l a n Sakız'da Ceneviz h â k i m i y e t i n i n d e v a m ı n ı s a ğ l ı y a n sebepleri ve n i h a y e t a d a n ı n i l h a k ı n a yol a ç a n olayları gereği gibi i z a h e d e b i l m e k için m e s ' e l e y i t o p l u c a ele a l m a k l ü z u m u n u d u y d u k .
I - S A K I Z ' D A C E N E V İ Z H Â K İ M İ Y E T İ N İ N Y E R L E Ş M E S İ : M A O N A
I V . H a ç l ı Seferi'ne k a t ı l a n L â t i n l e r i n , B i z a n s b a ş k e n t i n i z a p t e t t i k -t e n s o n r a İ m p a r a -t o r l u k ülkelerini a r a l a r ı n d a p a y l a ş -t ı k l a r ı E y l ü l 1204 a n l a ş m a s ı n a göre Sakız, İ s t a n b u l L â t i n İ m p a r a t o r l u ğ u n u n hissesine düş-m ü ş t ü . F a k a t a d a ü z e r i n d e k i L â t i n h â k i düş-m i y e t i çok s ü r düş-m e düş-m i ş ve İ z n i k İ m p a r a t o r u I I I . Y u a n n i s V a t a t s e s , 1247 de Sakız'ı tekrar Bizans t o p r a k l a r ı n a k a t m a ğ a muvaffak o l m u ş t u2.
M i h a i l P a l e o l o g o s ' a , L â t i n İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a son v e r i p b a ş k e n t i gene İstanbul'a n a k l e t m e k i m k â n ı n ı v e r e n 13 M a r t 1261 Ninfeo (Nif=
Kemalpaşa) a n d l a ş m a s ı ile B i z a n s ' t a Cenovalılar ü s t ü n d u r u m a
ge-ç e r k e n3, Ceneviz t e b a s m a Sakız'da d a b a z ı i m t i y a z l a r t a n ı n m ı ş t ı . 10
1 Osmanlı Tarihi, c. III. Bölüm. I. Ankara, 1951. s. 6 - 8
2 C a r l o ( K a r i ) H o p f , Storia dei Giustiniani di Genova, Tradotta da A l e s s a n d r o W o l f , Genova, 1882, s. 8
3 Andlaşmanın mâhiyeti ve bunun Lroanfe'deki İtalyan kolonileri bakımından taşıdığı önem için bk. G. H e y d - G . M ü l l e r , Le Colonie commerciali degli Italiani in Oriente nel Medio evo, I, Venezia - Torino, 1866 , s. 316 - 319.
S A K I Z ' I N T Ü R K H A K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 175
T e m m u z 1261 de v a r d a n a n l a ş m a y a göre, C e n o v a ' y a Sakız'da b i r K o n -solos b u l u n d u r m a h a k k ı veriliyor v e Cenovalı tacirlere a d a d a p a z a r y e r i , evler v e b i r kilise t a h s i s o l u n u y o r d u . Cenovalı Konsolos, a d a d a k i b ü t ü n C e n o v a t e b a a s ı ü z e r i n d e i d a r î v e k a z a î y e t k i l e r e s a h i p olacak-t ı ' . Şüphesiz k i b u n l a r , b i r olacak-t i c a r e olacak-t i m olacak-t i y a z ı ç e r ç e v e s i n d e olup, a d a d a h â k i m i y e t y e t k i s i m â h i y e t i n d e değildi. F a k a t Cenovalıların Sakız'a a y a k b a s m a l a r ı n ı n v e b i r m ü d d e t s o n r a b u r a y ı k e n d i h â k i m i y e t l e r i a l t ı n a a l m a l a r ı n ı n b a ş l a n g ı c ı n ı t e ş k i l e d i y o r d u .
Sakız, 1292 de Sicilyalı R u g g e r o d i L o r i a ' n m , 1303 t e de K a t a l a n
R u g g e r o d e F l o r ' u n h ü c u m l a r ı n a u ğ r a m ı ş v e a y n i yıl 30 y e l k e n l i d e n m ü t e ş e k k i l b i r T ü r k filosu d a a d a y a s a l d ı r a r a k p e k çok g a n i m e t almıştı. B i l h a s s a Aydınoğulları t e h d i d i n i n a r t m a s ı k a r ş ı s ı n d a i m p a r a t o r I I . A n d r o n i k o s (1282-1328), Sakız'ı müdafaa edebilecek kudretli birisini a r a m a ğ a b a ş l a m ı ş v e k e n d i s i de b i r o l u p - b i t t i y a r a t a r a k b u göreve t a l i p olan Yeni Foça h â k i m i B e n e d e t t o Z a c c a r i a ' y ı s e ç m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Aslen Cenovalı Zaccaria âilesinden olup, k a r d e ş i M a n u e l e ' n i n ö l ü m ü n d e n s o n r a 1288 d e n b e r i dirlik s u r e t i y l e Yeni Foça'yı elinde b u l u n d u r a n B e n e d e t t o , I I . A n d r o n i k o s ' t a n Sakız'ın i d a r e s i n i n k e n d i s i n e b ı r a k ı l m a s ı n ı v e y a a d a y a y e t e r i k a d a r m ü d a f a a k u v v e t i g ö n d e r i l m e s i n i i s t e m i ş , i m p a r a t o r u n t e r e d d ü t e t t i ğ i n i g ö r ü n c e de, 1304 de a d a y ı işgal e t m i ş t i , i ş t e b u o l u p - b i t t i ü z e r i n e I I . A n d r o n i k o s ,
Sakız'ı "10" yıl müddetle B e n e d e t t o ya dirlik olarak tevcih etmişti.
T e v c i h ş a r t l a r ı n a göre, a d a d a k i k a l e d e B i z a n s b a y r a ğ ı d a l g a l a n a c a k ve B e n e d e t t o B i z a n s h a z i n e s i n e h e r yıl geliri n i s b e t i n d e b i r m i k t a r p a r a v e r e c e k t i .2 Böylece Sakız'da Cenovalılara t a n ı n a n t i c a r î i m t i y a z l a r d a n 4 3 yıl s o n r a a d a b i r C e n o v a l ı m n t a s a r r u f u n a t e r k e d i l m i ş o l u y o r d u .
I I . A n d r o n i k o s , B e n e d e t t o Z a c c a r i a ' d a n s o n r a y e r i n e geçen oğlu I I . B e n e d e t t o ( P a l e o l o g o s ) z a m a n ı n d a (1307-1314)
Sakız'ın t e v c i h b e r a t ı n ı " 5 " yıl için y e n i l e m e k l ü z u m u n u d u y m u ş t u .
F a k a t I I . B e n e d e t t o ' n u n ö l ü m ü n d e n s o n r a yeğ enler i M a r t i n o ile I I I . B e n e d e t t o a r a s ı n d a a n l a ş m a z l ı k b a ş g ö s t e r i n c e , y e n i i m p a r a t o r I I I . A n d r o n i k o s (1328-1341), 1329 d a a d a y a b i r d o n a n m a s e v k e d e r e k M a r t i n o ' y u zincire v u r d u r t u p İstanbul' a g e t i r t m i ş v e B e n e d e t t o ' y u
1 C a r l o H o p f , Ayn. esr. 10 2 Ayn. esr. 16
da Sakız'a vali t â y i n e t m i ş t i .1 B u suretle Sakız 1329 d a t e k r a r i m p a -r a t o -r l u ğ a k a t d m ı ş o l u y o -r d u ki b u d u -r u m 1346 y a k a d a -r a n c a k 17 yıl d e v a m edebilecekti.
Cenova C u m h u r i y e t i , malî güçlükler y ü z ü n d e n Ege'ye bir d o n a n m a sevkedecek d u r u m d a olmadığı iç.iıı Levante'deki kolonilerini k e n d i âkı-betlerine t e r k e t m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı . O k a d a r ki Doc G i o v a n n i d e
M u r t a ' n ı n seçilmesini p r o t e s t o ederek Monaco'ya sığman ve Cenova'da i k t i d a r ı ele geçirmeğe h a z ı r l a n a n asilzâdelere k a r ş ı k o y a b i l m e k için bir d o n a n m a h a z ı r l a n m a s ı gerektiğinde, zengin a r m a t ö r l e r e b a ş v u r m a k m e c b u r i y e t i n i d u y m u ş t u . A r m a t ö r S i m o n e V i g n o s o ve 28 arkadaşı-nın k e n d i p a r a l a r ı ile teçhiz ettikleri d o n a n m a , Cenevizli mültecilerin
Province l i m a n l a r ı n a k a ç m a l a r ı üzerine, 1346 b a ş l a r ı n d a Monaco
önle-r i n d e n Ege'ye doğönle-ru yelken a ç m ı ş t ı .2 C e n o v a ' n m Levante'dekı en b ü y ü k r a k i b i Venedik, b u sırada Sakız'ı üs olarak k u l l a n m a k istediğinden,
S i m o n e V i g n o s o k o m u t a s ı n d a k i Ceneviz d o n a n m a s ı , b u n a fırsat v e r m e d e n 15 H a z i r a n 1346 da a d a önlerine gelmiş ve b u r a d a k i zayıf Bizans g a r n i z o n u n u n m u k a v e m e t i n i kolaylıkla k ı r a r a k a d a y ı z a p t e t -mişti. B u n u n l a da iktifa e t m e y e n S. V i g n o s o , Anadolu sahillerine yö-nelerek 1335 t e I I I . A n d r o n i k o s ' u n i m p a r a t o r l u ğ a k a t m ı ş olduğu
Eski ve Yeni Foça'yı da ele geçirmeğe muvaffak o l m u ş t u .3
Armatörlerle yapılmış olan a n l a ş m a y a göre Cenova h ü k ü m e t i n i n V i g n o s o ve a r k a d a ş l a r ı n ı n b u sefer için sarfettikleri p a r a y ı ödemesi gerekiyordu. F a k a t C u m h u r i y e t b u p a r a y ı ödiyemediği için, 26 Ş u b a t 1347 de a r m a t ö r l e r l e bir u z l a ş m a y o l u n a gitmeğe m e c b u r oldu. B u n a göre, Cenova t o p r a k l a r ı o l a r a k k a b u l edilen Sakız'da, Mahanenses
(Maona) adiyle a n ı l a n4 şirkete t a s a r r u f h a k k ı t a n ı n ı y o r d u . A d a d a k i idarî ve kazaî işler C u m h u r i y e t ' i n bir yıl için t â y i n edeceği bir P o d e s t a t a r a f ı n d a n y ü r ü t ü l e c e k , h e r t ü r l ü vergilerin t o p l a n m a s ı ise
Maono'-1 Ayn. esr. 2Maono'-1. Diğer taraftan III. A n d r o n i k o s , S a r u l ı a n B e y ile ittifak ederek Maono'-1335 te Foça'yı da Zaccarialar'a vekâleten idare etmekte olan Cattaneo'larm elinden almış ve buraya bir Bizans Megadukası tâyin etmişti ( C a m i l l o M a ı ı f r o n i , I Coloniszatori italiani duranıe il Medio evo e il Rinascimento, II, Roma, 1933 s. 51 vd.)
2 Ayn. esr. II. 43 v. d. 3 C a r l o H o p f , ayn. esr. 30
4 Maona kelimesinin menşei henüz kesinlikle tesbit edilmiş değildir. Kelimenin Cenova lehçesinde "birlik, ittifak" anlamına gelen mobba'dan veya grekçe "Moııas" dan türediği iddia edildiği gibi ( C a r l o , H o p f , ayn. esr. 66). arap menşeli olup "muâvenet, olağanüstü mükelle-fiyet hissesi ve ticaret şirketi " anlamlarına gelen Ma'ıınah'dan geldiği görüşü de müdafaa edilmektedir ( C a m i l l o M a n f r o n i , ayn. esr. II. 43).
S A K I ' N T Ü R K H A K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 177
y a âit olacaktı. C u m h u r i y e t , a r m a t ö r l e r i n masraflarını 20 yıl içinde ödediği t a k d i r d e Maona'nin Safcız'daki t a s a r r u f h a k k ı sona erecekti. Diğer t a r a f t a n , b u a n l a ş m a C e n o v a ' d a " h a l k i d a r e s i " işbaşında b u l u n -d u ğ u m ü -d -d e t ç e y ü r ü r l ü k t e olacak, C u m h u r i y e t r e j i m i -değiştiği t a k t i r -d e şirket her t ü r l ü t a b i i y y e t b a ğ l a r ı n d a n k u r t u l m u ş s a y ı l a c a k t ı .1
S i m o n e Y i g n o s o ' n u n k u r m u ş olduğu şirket, 1362 de " 1 2 " ü y e d e n m ü t e ş e k k i l o l a r a k Yeni Sakız Maonası (Maona Nuova di Scio) adiyle y e n i d e n t e ş k i l â t l a n d ı .2 Cenova h ü k ü m e t i de a r m a t ö r l e r e olan b o r c u n u bir t ü r l ü ödiyemediği için Maona'nin a d a üzerindeki t a s a r r u f h a k k ı -nı b o y u n a u z a t m a k t a n b a ş k a çare b u l a m a d ı .3 Diğer t a r a f t a n , Sakız'ı geri a l a m ı y a c a ğ ı n ı a n l a y a n i m p a r a t o r Y. Y u a n n i s , 8 H a z i r a n 1363 t a r i h l i bir fermanla, yılda " 5 0 0 " iperper vergi ö d e m e k şartiyle a d a y ı d a i m î o l a r a k Maona'ya tevcih edince4 S'afcız'daki Cenova h â k i m i y e t i Bizans t a r a f ı n d a n da t a n ı n m ı ş o l u y o r d u .
Maona'nin t a s a r r u f u n a terkedilen S a k ı z ' d a k i Cenova h â k i m i y e t i
1346 d a n 1566 y a k a d a r 220 yıl d e v a m edecekti. B u m ü d d e t içerisinde a d a bir ara F r a n s a Krallığına b a ğ l a n d ı ise de Fransız h â k i m i y e t i çok kısa s ü r d ü . Cenova, 1396 da F r a n s a ' y a t â b i d u r u m a d ü ş ü n c e , Ş u b a t 1347 anlaşması gereğince Maona, a n a - v a t a n a karşı olan t a b i i y y e t bağ-l a r ı n d a n k u r t u bağ-l m u ş o bağ-l u y o r d u . B u a n bağ-l a ş m a y a d a y a n a n Maona, Ceno-v a ' n ı n Fransız h â k i m i Mareşal B o u c i c a u t ' n u n göndermiş olduğu m e m u r l a r ı i ş b a ş ı n d a n u z a k l a ş t ı r a r a k 21 Aralık 1408 de Sakız'ın b a ğ ı m -sızlığını ilân e t t i . F a k a t b u bağımsızlık a n c a k 6 a y d e v a m edebildi.
B o u c i c a u t ' n u n sevkettiği d o n a n m a kanlı bir s a v a ş t a n sonra 30 H a -ziran 1409 da a d a y ı z a p t e d e r e k bağımsızlığa son v e r d i .5 B u n u n l a
be-1 C a r l o H o p f , ayn. esr. 3be-1. Her yıl Şubat ayında Cenova hükümeti, Ceııovalı olmak üzere 20 kişilik bir liste hazırlayıp Moana'ya veriyor, Moana bunlardan 4 ünü seçiyor, ııibayet hükü-met bu 4 kişiden birini Podesta tâyin ediyordu. 1558'e kadar bir yıl olarak devam eden podes-talık süresi bu tarihte '4' yıla çıkartılmıştı. Ada, 12 idarî bölgeye ayrılmış olup Governatori deni-len 12 idareci ile Sakız'da oturan Cenovalı tacirlerin 12 temsilcisinden meydana gedeni-len 24 üyelik bir meclis, idarî ve adlî işlerin yürütülmesinde Podesta'ya yardım ediyordu.
1413 teıı itibaren Yeni Foça Podesta ve Dizdar'ı (Castellano) ile Eski Foça Dizdarının seçi-mi de Sakız Podestası ve Podestalık meclisine bırakılmıştı (tafsilât için bk. ayn, esr. 64 v. d.)
2 C a m i l l o M a n f r o n i , ayn. esr. II. 48
3 1385, 1413, 1436 ve 1507 de yapılan uzatmalardan sonra 1528 de, ada yıllık 2 . 800 lire karşılığında daimî olarak Maona'ya tevcih olunmuştu ( C a r l o H o p f , ayn. esr. 45).
4 Ayn. esr. 38. 1440 da VIII. Y u a n n i s de bu tevcihi yenilemek lüzumunu duymuştu. 5 G. H e y d . - G. M ü l l e r , adı geçen esr. I, 440. krş. C a r l o H o p f , ayn. esr. 41.
r a b e r a y n i yıl s o n l a r ı n a d o ğ r u C e n o v a , F r a n s a h â k i m i y e t i n d e n sıy-r ı l m a ğ a muvaffak o l u n c a Sakız d a k u sıy-r t u l m u ş o l u y o sıy-r d u . I I - M A O N A - O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U M Ü N A S E B E T L E R İ : I I . A n d r o n i k o s ' u n Sakız'ı B e n e d e t t o Z a c c a r i a ' y a t e v c i h e t m e s i n d e , a d a y ı T ü r k l e r e k a r ş ı k o r u m a k a y g u s u h â k i m o l d u ğ u n a göre, Maona'ıım t a r i h i n d e en ö n e m l i m e s ' e l e n i n T ü r k l e r l e m ü n a s e b e t i n teş
-kil edeceği ş ü p h e s i z d i . K a l d ı ki Sakız'ı idaresi altında bulunduran
Giustiniani âilesinin, Eski Foça, Yeni Foça gibi Anadolu k a s a b a l a r ı ile Sisam, Icaria ve Istanköy gibi Anadolu sahillerine çok y a k ı n a d a l a r
ü z e r i n d e de h ü k ü m s ü r d ü ğ ü için, Anadolu'da siyasî birliği s a ğ l a m a k ve E g e ' d e n b a ş l a y a r a k Akdeniz'e a ç ı l m a k siyasetini g ü d e n O s m a n l ı l a r l a er-geç k a r ş ı l a ş m a s ı m u k a d d e r d i . A n c a k , d o ğ u d a k i t i c a r î m e n f a a t l e r i n i v e kolonilerini d ü ş ü n e n a n a - v a t a n C e n o v a ' n ı n , d a h a O r h a n G â z i z a m a n ı n d a b a ş l a y a n d o s t a n e m ü n a s e b e t l e r i d e v a m e t t i r m e k v e u z u n süre, O s m a n l ı p o l i t i k a s ı n a a y k ı r ı d ü ş m e y e n b i r B i z a n s s i y a s e t i g ü t m e k y o l u n d a sarfettiği g a y r e t l e r , Maona'ıım S a k ı z ' d a k i h â k i m i y e t i n i d e v a m e t t i r m e s i n e y a r d ı m e d i y o r d u . M e v c u d i y e t l e r i n i n , T ü r k l e r l e iyi g e ç i n m e ğ e bağlı o l d u ğ u n u t a k d i r e d e n Sakız idarecileri de, m ü m k ü n o l d u ğ u n i s b e t t e T ü r k l e r a l e y h i n d e k i i t t i f a k l a r a g i r m e m e k v e t e h l i k e n i n a r t t ı ğ ı z a m a n -l a r d a d a yı-l-lık b i r v e r g i ö d e m e ğ i k a b u -l e t m e k v e y a v e r g i m i k t a r ı n ı a r t ı r m a k s u r e t i y l e " b a r ı ş ı s a t ı n a l m a k " p o l i t i k a s ı g ü d ü y o r l a r d ı . O s m a n l ı d o n a n m a s ı d a h a Y ı l d ı r ı m B e y e z i d d e v r i n d e Sakız ö n l e r i n d e g ö r ü n m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . 1380 de Maona'nin i d a r e s i n d e b u l u -n a -n S i s a m ' ı z a p t e d e -n1 " 6 0 ' g e m i d e n m ü t e ş e k k i l b i r T ü r k d o n a n m a s ı
Sakız'a d a ç ı k a r t m a y a p a r a k şehri v e c i v a r köyleri v u r m u ş t u .2 1402 A n k a r a S a v a ş ı n d a n s o n r a , Maona'nin Anadolu'daki ü s s ü Foça b i r a r a
T i m u r ' a t â b i o l m u ş , çok g e ç m e d e n de b i r t a r a f t a n O s m a n l ı l a r ı n , diğer t a r a f t a n S a r u h a n - o ğ u l l a r ı ' n ı n t a z y i k i a l t ı n a d ü ş m ü ş t ü . B u y ü z d e n
Maona, ö n e m l i gelir s a ğ l ı y a n F o ç a ' d a k i h â k i m i y e t i n i s ü r d ü r m e k için
h e r iki T ü r k d e v l e t i n e de a y r ı a y r ı vergi ö d e m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı .3
1 C a r l o H o p f , ayn. esr. 41.
2 D u k a s , Bizans Tarihi, çev. VI. M i r m i r o ğ l u , istanbul, 1956. s. 28
3 S ü l e y m a n Ç e l e b i ' n i n 1403 te Bizans İmparatoru ile yaptığı anlaşmadan, Yeni Foça dolayısiyle Osmanlılara ve Saruhan-Oğullarına ödenen yıllık verginin '500" er duka olduğu anlaşılıyor (Anlaşma metni için bk. Diplomatarium Veneto-Levantinum, II. nr. 159. ss. 290-293)
S A K I ' N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 179
1412 deki yeni bir Osmanlı h ü c u m u , a n c a k Cenova'dan ve Rodos'tan gönderilen y a r d ı m c ı k u v v e t l e r sâyesinde p ü s k ü r t ü l m ü ş t ü .1 F a k a t Sakız idarecilerinin Osmanlı - V e n e d i k savaşı sırasında, 1415 t e Venedik ve
Rodos ile bir ittifak y a p ı p P i e t r o L o r e d a n o k o m u t a s ı n d a k i Venedik
d o n a n m a s ı n ı a d a y a k a b u l etmeleri kendilerine p a h a l ı y a m a l o l m u ş t u . Zirâ, O s m a n l ı - V e n e d i k h a r b i sona erince sıranın kendilerine geldiğini görerek İzmir'i k u ş a t m a k t a olan Ç e l e b i M e h m e d ' i n o r d u g â h ı n a el-çiler gönderip barış dilemek z o r u n d a kalmışlardı. Neticede, her yıl Osmanlı hazinesine 4 . 0 0 0 a l t u n ö d e m e k şartiyle arzuladıkları barışı elde etmişlerdi.2 A n l a ş m a y a göre, b u p a r a Sakızlılara Osmanlı ülkelerin-de t a n ı n a n t i c a r e t serbestisi karşılığında öülkelerin-denecekti a m m a aslında mik-t a r ı gimik-tmik-tikçe a r mik-t a r a k 1566 ya k a d a r d e v a m edecek olan daimî bir ver-giden b a ş k a bir şey değildi.
1418 barışı ile S a k ı z - O s m a n l ı m ü n a s e b e t l e r i n d e d o ğ a n d o s t a n e h a v a n ı n , I I . M u r a d z a m a n ı n d a d a h a da iyileştiği g ö r ü l m e k t e d i r . Maona'y a t â b i olan Y e n i F o ç a mültezimi G i o v a n n i A d o r n o i l e halefi P e r
-c i v a l l e P a l l a v i -c i n i ' n i n Şehzâde M u s t a f a ve C ü n e y d B e y ' e karşı I I . M u r a d ' a fiilî y a r d ı m d a b u l u n m a l a r ı3, Osmanlılarla Sakız a r a s ı n d a da bir y a k ı n l ı k d o ğ u r m u ş t u . O k a d a r ki 1431 de bir Venedik d o n a n m a s ı a d a y ı k u ş a t t ı ğ ı v a k i t , Cenova C u m h u r i y e t i , Maona'ya yar-dım etmesi için Osmanlı p a d i ş a h ı n a b a ş v u r m a k t a n ç e k i n m e m i ş t i .4
L â k i n , O s m a n h t a h t ı n a I I . M e h m e d ' i n geçişinden sonra
Sakız-Osmanlı m ü n a s e b e t l e r i n i n seyri değişmişti. B u n d a da, Sakız
idarecile-rinin z a m a n z a m a n Osmanlılar aleyhinde bazı hareketlere girişmeleri k a d a r , İstanbul'dan sonra evvelce B i z a n s ' a âit b u l u n a n yerleri, b u a r a d a
Ege Adaları'm da T ü r k idaresinde birleştirmek isteyen F â t i h M e h m e d '
in g ü t t ü ğ ü siyasetin etkileri o l m u ş t u . Maona'dan G i o v a n n i G u g -l i e -l m o L o n g o ' n u n İstanbu-l k u ş a t m a s ı n d a X I . K o n s t a n t i n o s ' u n
1 C a r l o H o p f , ayn. esr. 42
2 G. H e y d - G. M ü l l e r , ayn. esr. I, 441; krş. D u k a s , ayn. esr. 65. Buııa paralel olarak Yeni Foça'nın Osmanlılara ödeyeceği yıllık vergi de. 20.000 duka olarak tesbit olunmuştu (Car-l o H o p f ayn. esr. 46).
3 Tafsilat için bk. D u k a s , 97 - 118; G. H e y d - G. M ü l l e r ayn. esr. I, 442. v. d. Foça Cenevizlilerinin bu yardımlarına karşılık II. M u r a d , önce Foça'nın 1418 den beri Osmanlılara veregelraekte olduğu vergiyi 20.000 dukadan 9.000'e indirmiş ve Şehzâde M u s t a f a meselesini tamanıiyle hallettikten sonra da A d o r n o ' y a Yeni Foça'yı kaydı hayat şartiyle tevcih etmişti (C. H o p f , ayn. esr. 46)
y a n ı b a ş m d a y e r a l m a s ı , genç P â d i ş â h ı n , Sakız h a k k ı n d a k i t a s a v v u r l a r ı -nı k u v v e d e n fiile çıkarması için bir vesile teşkil etmişti. Tehlikeyi se-zen Maona da, a n a - v a t a n Cenova t a r a f ı n d a n terkedildiğini ve P a p a I I . P i u s ' u n haçlı p l â n ı n ı n gerçekleşemiyeceğini görünce, Çanakkale
Bo-ğazı c i v a r ı n d a k i a d a l a r ve şehirler h â k i m l e r i n i n izinden giderek I I .
M e h m e d nezdine elçiler gönderip barış dilemek z o r u n d a k a l m ı ş t ı . Müzakereler s o n u n d a , Maona'nin 1418 den beri Osmanlılara veregeldiği 4 . 0 0 0 dukalık yıllık verginin 6.000 d u k a ' y a çıkarılması şartiyle bir a n l a ş m a y a v a r ı l m ı ş t ı .1
Böyle olduğu h a l d e , a r a d a n bir yıl geçmeden H a m z a B e y ko-m u t a s ı n d a k i bir T ü r k d o n a n ko-m a s ı Sakız'a gelerek San Isidoro kilisesi ö n ü n d e demirlemişti. E s k i d e n Foça m ü l t e z i m i olup Osmanlı s a r a y ı n a sığınmış b u l u n a n F r a n c e s c o D r a p p e r i o ' n u n , Maona'dan 4 0 . 0 0 0 d u k a alacağı b u l u n d u ğ u n u iddia etmesi üzerine b u p a r a n ı n tahsiline k a r a r v e r e n F â t i h M e h m e d , 1455 b a h a r ı n d a 180 gemiden m ü t e ş e k k i l bir d o n a n m a y ı a d a üzerine s e v k e t m i ş t i . F a k a t " 2 0 " gemilik bir Cenova d o n a n m a s ı n ı n l i m a n d a b u l u n m a s ı n d a n cesaret a l a n Sakızlı-lar, D r a p p e r i o ' y a borçlu olmadıklarını söyleyerek istenilen p a r a y ı ödememişler, Cenova d o n a n m a s ı n ı n m e v c u d i y e t i ve k a l ' e n i n y e n i d e n t a h k i m edilmiş olması karşısında h e r h a n g i bir h a r e k e t e girişmenin yersiz olacağını a n l a y a n H a m z a B e y de, k a r a y a ç ı k a r t t ı ğ ı k u v v e t l e r l e et-rafı v u r d u r t m a ğ ı ve Osmanlı d o n a n m a s ı n d a b u l u n a n D r a p p e r i o ile müzakerelere m e m u r edilen Sakız ileri gelenlerinden iki kişiyi iade et-m e d e n Rodos'a doğru y e l k e n a ç et-m a ğ ı tercih etet-mişti. H a et-m z a B e y , d ö n ü ş t e de Sakız'a u ğ r a m ı ş t ı . A n c a k , D r a p p e r i o ' n u n alacağı mes'elesinin, gönderilecek elçiler vasıtasiyle İstanbul'da halledilmesi h u -s u -s u n d a Maona tem-silcileriyle bir m u t a b a k a t a vardığı için, b u -sefer a d a d a bir dost gibi k a r ş ı l a n m ı ş t ı .2 B u n u n l a b e r a b e r , b u sırada şehri gezmeye çıkan T ü r k askerleri ile Cenevizliler a r a s ı n d a çıkan bir arbe-dede, bir T ü r k gemisinin i z d i h a m y ü z ü n d e n b a t m a s ı , a n l a ş m a h a v a s ı n ı b o z m u ş ve 4 0 . 0 0 0 d u k a n ı n alınması i h t i m a l i n i o r t a d a n kaldırmıştı.
F â t i h M e h m e d , Sakız'da hiç bir şey elde e d e m i y e n H a m z a B e y ' i Gelibolu S a n c a k b e y l i ğ i n d e n v e K a p t a n l ı k t a n azlederek yerine Y u n u s
B e y ' i getirmiş ve F r a n c e s c o D r a p p e r i o ' y a da " G i t ! B u n d a n böyle b o r c u n d a n k u r t u l d u n . B e n , alacağımın iki mislini ve Türklerin k a n
-1 C a m i l l o M a n f r o n i , ayn. esr. II. 49
S A K I Z ' I N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 181 larıııın bedelini S a k ı z l ı l a r d a n a l a c a ğ ı m ! " d i y e h i t a p e t m e k s u r e t i y l e ,1 Maona'yı dize g e t i r m e k y o l u n d a k a r a r l ı o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i . N i t e k i m v a k i t k a y b e d i l m e d e n Gelibolu'da y e n i b i r d o n a n m a n ı n h a z ı r l ı ğ ı n a b a ş -l a n ı -l m ı ş t ı . Diğer t a r a f t a n , t e h l i k e n i n a r t t ı ğ ı n ı h i s s e d e n Maona d a a n a v a t a n -d a n y a r -d ı m i s t e m e k z o r u n -d a k a l m ı ş t ı . A l f o n s o -d ' A r a g o n a ile s a v a ş h a l i n d e b u l u n a n C e n o v a , a d a y a " 2 ' k a d ı r g a ile 800 a s k e r g ö n d e r i r k e n , h r ı s t i y a n l ı ğ m ileri k a r a r g â h l a r ı n d a n b i r i o l a n Sakız'm y a r d ı m ı n a koşul-m a s ı için P a p a I I I . C a l i x t u s ile i n g i l t e r e K r a l ı V I . H e n r y ' y e de m ü r a c a a t e t m i ş t i .2
B u n u n l a b e r a b e r t e h l i k e , u m u l m a d ı k b i r şekilde a t l a t ı l m ı ş t ı . 1455 s o n b a h a r ı n d a Y u n u s B e y k o m u t a s ı n d a Gelibolu'dan h a r e k e t e d e n " 2 0 " g e m i d e n i b a r e t k ü ç ü k T ü r k d o n a n m a s ı , Edremit Körfezi açıkların-d a f ı r t ı n a y a t u t u l m u ş , g e m i l e r açıkların-d e n " 5 " i b a t m ı ş " 2 " si açıkların-de k a r a y a v u r a r a k p a r ç a l a n m ı ş t ı . Geriye k a l a n gemilerle Midilli'ye s ı ğ ı n m a k z o r u n d a k a -l a n Y u n u s B e y , b u k u v v e t -l e Sakız ü z e r i n e y ü r ü m e n i n b i r s o n u ç s a ğ l ı y a m ı y a c a ğ ı n ı görerek Anadolu sahillerine y ö n e l m i ş v e hiç b i r m u -k a v e m e t l e -k a r ş ı l a ş m a d a n h e r i-ki Foça'yı ele g e ç i r m i ş t i .3 Eski v e Yeni
Foça'nın z a p t edilmesiyle Sakız, Anadolu'daki t o p r a k l a r ı n ı k a y b e t m i ş
o l u y o r d u . K a l d ı k i F â t i h M e h m e d , 1456 b a h a r ı n d a Sakız'a sevkedil-m e k üzere d a h a b ü y ü k b i r d o n a n sevkedil-m a n ı n h a z ı r l a n sevkedil-m a s ı n ı e sevkedil-m r e t sevkedil-m i ş t i . B u n u h a b e r a l a n Maona, İstanbul'a elçiler g ö n d e r e r e k i t a a t i n i a r z a ve istenilen ş a r t l a r ı k a b u l e h a z ı r o l d u ğ u n u b i l d i r m e ğ e m e c b u r o l m u ş t u . N e t i c e d e , yıllık v e r g i n i n 6.000 d u k a d a n 10 .000 d u k a y a çıkarılması ve
Sakız l i m a n ı n d a b a t a n O s m a n l ı k a d ı r g a s ı için de 30 .000 d u k a t a z m i n a t
ö d e m e k s u r e t i y l e y e n i b i r a n l a ş m a y a v a r ı l m ı ş t ı .4
A r t ı k a n a v a t a n Cenova'nin, T ü r k ilerleyişi k a r ş ı s ı n d a Sakız'ı müda-faa edecek d u r u m d a o l m a d ı ğ ı iyice anlaşılmıştı. Maona d a , T ü r k do-n a do-n m a s ı do-n ı do-n b i r b i r i do-n i t a k i p e d e do-n t e h d i t l e r i a l t ı do-n d a yıllık v e r g i m i k t a r ı do-n ı b o y u n a a r t ı r m a k , barışı p a r a g ü c ü y l e k o r u m a k y o l u n u t u t m u ş t u a m m a ,
Foça'nın elden ç ı k m a s ı n ı n v e o r t a l a m a o l a r a k y ı l d a 30 .000 d u k a gelir
1 D u k a s , ayn. esr. 202 2 C a r l o H o p f , ayn. esr. 52
3 D u k a s , ayn. esr. 204. Yeni Foça mültezimi P a r i d e G i u s t i n i a n i , şehrin ileri gelenle-riyle birlikte Y u n u s B e y ' i karşılayarak şehrin anahtarlarını teslim etmişti. Arkasından Eski-Foça'da 24 Aralık 1455 te kapılarını Türklere açmıştı (C. H o p f , 52).
s a ğ l a y a n sakız t i c a r e t i n i n1, Levante'de h ü k ü m süren s a v a ş tehlikesi y ü z ü n d e n gittikçe azalmasının, v a r i d a t ı n ı n b ü y ü k bir kısmını Osmanlı hazinesine y a t ı r m a k z o r u n d a k a l a n Sakız idarecilerini ergeç bir çıkmaza sürükleyeceği şüphesizdi. B u y ü z d e n d i r ki Maona, bir t a r a f t a n Os-manlılarla daimî bir barış a n d l a ş m a s ı y a p m a ğ a uğraşırken, diğer taraf-t a n da, güçlükle elde etaraf-ttaraf-tiği barış ş a r taraf-t l a r ı n d a n k u r taraf-t u l m a k , yıllık vergiyi ö d e m e m e k için b a h a n e l e r arıyor, fırsatlardan y a r a r l a n m a ğ a çalışıyor-du. Meselâ, 1456 a n l a ş m a s ı n d a n h e n ü z bir yıl geçmeden, 1457 de bir P a p a l ı k d o n a n m a s ı n ı n Ege Adaları civarında görünmesi, Sakız idare-cilerini Osmanlılara verilecek 10 .000 d u k a n ı n ö d e n m e m e s i h u s u s u n d a cesaretlendirmişken, Midilli'nin de T ü r k h â k i m i y e t i a l t ı n a geçmesi, P â d i ş â h nezdine alelacele bir elçi göndermeğe s e v k e t m i ş t i . A n c a k 1463 t e elçi G i o v a n n i A n t o n i o L o n g o ile İstanbul'da y a p ı l a n m ü z a k e -relerden bir sonuç a l ı n a m a m ı ş t ı .2 B u n u n h e m e n a k a b i n d e b a ş l a y a n ve 16 yıl süren OsmanlıVenedik h a r b i n d e ise, Venedik gibi k u v v e t l i bir m ü t -tefik b u l d u ğ u n a k a n i olan Maona, vergisini m u n t a z a m a n ödemediği gibi, P i e t r o M o c e n i g o k o m u t a s ı n d a k i Venedik d o n a n m a s ı n ı n Sakız'da üslenmesine m ü s a a d e e t m e k suretiyle Osmanlılara karşı cephe a l m a k t a n bile çekinmemişti.
B ü y ü k bir ittifak çemberiyle sarılmak istenen ve yalnız Venedik-lilere karşı değil, onların Balkanlar ve Anadolu'daki müttefikleri ile de s a v a ş m a k z o r u n d a k a l a n F â t i h M e h m e d , Sakız mes'elesini ikinci p l â n a a t m a k l a b e r a b e r , fırsat b u l d u k ç a o n u n l a ilgilenmekten geri k a l m a -mıştı. Pera'ya yerleşmiş bir Venedikli olan C a l i m a c o R o m a n o vasıtasiyle, a d a y a h â k i m o l m a k için 1469 da h a z ı r l a n a n k o m p l o m u -vaffak o l a m a m ı ş ,3 1472, 1473, 1475 ve 1477 yıllarında Osmanlı d o n a n -m a s ı Sakız önlerinde g ö r ü n -m ü ş s e de b u t e h d i t l e r d e n de u -m u l a n sonuç elde edilememişti.4 Venedik ile barış y a p ı l d ı k t a n sonra, s a v a ş süresince
1 Scio (Enciclopedia Ilahana, X X X I , 1936. s. 166 b)
2 C a r l o H o p f , G. A . L o n g o'nun barış için kabul ettiği şartların ve Osmanlılara tanıdığı imtiyazların Maona tarafından fazla görüldüğünü ve görüşmelerin bu yüzden kesildiğini söylü-yor ki (ayn. esr. 53), İVfoona'ya, elçisinin kabul ettiği şartları red imkân ve cesaretini veren hiç şüphesiz ki bu sırada Osmanlı - Venedik savaşının başlaması idi.
3 C. R o m a n o ' n u n , gizlice anlaşmış olduğu Sakız ileri gelenlerinden M a r o ' A n t o i n o ' y a yazdığı mektubun ele geçirilmesi üzerine komplo anlaşılmış, M. A n t o n i o v e a r k a d a ş l a r ı ketledilmişler, bunu haber alan F â t i h de adaya donanma şevki tasavvurundan vazgeçmişti ( D o m e n i c o M a l i p i e r o , Annali Veneti, I. Firenze, 1843, s. 47)
S A K I Z ' I N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 1 8 3
m ü t t e f i k h ı r i s t i y a n d o n a n m a s ı n ı l i m a n l a r ı n a k a b u l v e y a O s m a n l ı l a r ı n askerî hazırlıklarını Y e n e d i k ' e h a b e r v e r m e k s u r e t i y l e d ü ş m a n c a h a r e k e t -lerde b u l u n a n Sakız, t e k r a r y a l n ı z b a ş ı n a k a l m ı ş o l u y o r d u . N i t e k i m 1479 y ı l ı n d a b i r T ü r k filosu a d a y a i h r a ç y a p a r a k b a z ı yerleri v u r d u ğ u gibi, ertesi yıl, 1480 de Rodos Seferi'ne ç ı k a n M e s i h P a ş a k o m u t a s ı n d a k i d o n a n m a d a Sakız'ı yeniden tehdit etmişti. Sıranın kendi adalarına gel-diğini h i s s e d e n Maona, t e h l i k e y i s a v u ş t u r m a k için 10 .000 a l t u n filo-r i n ö d e m i ş t i , ' f a k a t b u defa Sakız'ı asıl kurtaran, Osmanlı donanması-n ı donanması-n o yıl Otradonanması-nto v e Rodos gibi iki b ü y ü k h a r e k â t a b i r d e donanması-n girişmiş olması v e o n u t a k i b e d e n y ı l d a da F â t i h M e h m e d ' i n vefatı idi.
Üstelik, F â t i h ' i n ö l ü m ü , G i u s t i n i a n i âilesinin v e Maona'mn Sakız' d a k i idaresini d a h a 85 yıl d e v a m e t t i r m e s i i m k â n ı n ı v e r m i ş t i . Gerçek-t e n , I I . M e h m e d ' i n y e r i n e geçen I I . B a y e z i d ' i n belirli b i r a d a l a r s i y a s e t i n i n olmayışı, Y a v u z S e l i m ' i n b a t ı işleriyle u ğ r a ş m a ğ a i m k â n b u l a m a y ı ş ı , K a n u n î S ü l e y m a n ' ı n , deniz seferleri b a k ı m ı n d a n çok h a r e k e t l i geçen u z u n s a l t a n a t y ı l l a r ı n d a ise, Sakız idarecilerinin bir " h a r a ç - g ü z â r " o l a r a k t a m a m i y l e O s m a n l ı l a r a t â b i b i r s i y a s e t g ü d ü p , T ü r k l e r a l e y h i n d e k i i t t i f a k l a r a g i r m e k t e n v e y a A v r u p a d o n a n m a l a r ı n ı k a b u l e t m e k t e n titizlikle k a ç ı n m a l a r ı , Sakız'daki Ceneviz h a k i m i y e t i n i n d e v a m ı n ı m ü m k ü n kılmıştı. B u u z u n yıllar b o y u n c a T ü r k d o n a n m a s ı n ı n a d a y ı sadece b i r defa, 1495 t e t e h d i t e t m e s i ,2 O s m a n l ı l a r ı n Sakız'daki Ceneviz h a k i m i y e t i n i a r t ı k b i r t e h l i k e s a y m a d ı k l a r ı n a delâlet e t m e k -t e d i r . Denilebilir ki, O s m a n l ı idarecileri Anadolu k ı y ı l a r ı n a çok y a k ı n o l m a s ı n a v e T ü r k h â k i m i y e t i n e geçen a d a l a r a r a s ı n d a yalnız b a ş ı n a k a l m a s ı n a r a ğ m e n , O s m a n l ı h a z i n e s i n e yıllık 1 0 . 0 0 0 d u k a v e r g i s i n i3 m u n t a z a m a n ödediği v e i m p a r a t o r l u k a l e y h i n e h e r h a n g i b i r t e ş e b b ü s e girişmediği m ü d d e t ç e S a k ı z ' d a k i Maona idaresini k e n d i t a b i i seyrine t e r k e t m e ğ i d a h a u y g u n b u l m u ş l a r d ı .
B u b e k l e m e s i y a s e t i n i n , u z u n v a d e l i de olsa b i r g ü n semere verece-ği şüphesizdi. F i l h a k i k a , b i r t a r a f t a n a d a ü z e r i n d e k i C e n o v a h i m a y e s i g i t t i k ç e zayıflıyor, diğer t a r a f t a n d a , t i c a r î faaliyetlerin a z a l m a s ı n ı n
1 Ayn. esr. 55 2 Göst. yer.
3 Herne kadar C a r l o H o p f , yıllık verginin 1564 de 14. 000 dukaya çıkarıldığını söylüyorsa da (ayn. esr. 57) krş. Scio, Enciclopedia Italiana) 9 CA 973 (2. X I I . 1565) tarihli bir Mühimme kaydında, " âdet üzre südde-i sâadetine her sene, irsâl olunan on bin altun" denildiğine göre (Mühimme V. nr. 603) Sakız haracının çoğaltılmadığı anlaşılıyor.
t a b i î bir s o n u c u olarak Maona, O s m a n b l a r a ödemekle mükellef olduğu vergiyi ö d e m e k t e güçlük ç e k i y o r d u . B u n a paralel o l a r a k , eski müref-feh günlerin geride k a l m a s ı , b o y u n a vergi v e r m e ğ e z o r l a n a n a d a hal-kını Maona'dan s o ğ u t m u ş ve a r t ı k " s ö m ü r ü c ü " gözü ile b a k ı l a n b u idarecilerden k u r t u l m a k için bazı teşebbüslere sürüklemişti. Meselâ Sakızlılar, 1548-1549 da a d a n ı n Floransa h â k i m i y e t i a l t ı n a alınması için D u k a C o s i m o d e i M e d i c i nezdinde t e ş e b b ü s t e b u l u n m u ş l a r , fakat, Osmanlılarla ihtilâfa d ü ş m e k t e n çekinen C o s i m o , b u teklifi k a b u l e t m e m i ş t i .1
N i h a y e t , D o ğ u ve O r t a Akdeniz bölgesinde T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü n ü n teessüsü v e Maona'nm a n a - v a t a n s i y a s e t i n d e n a y r ı a d e t â bağımsız bir politika g ü t m e s i karşısında Cenova C u m h u r i y e t i , İstanbul'daki elçisi
F r a n c e s c o d e F r a n c h i T o r t o r i n o ' y a gönderdiği 2 M a r t 1558 tarihli t a l i m a t l a , Sakız Maonası'nı a r t ı k Cenova t e b a s ı olarak k a b u l etmediğini bildirmiş, dolayısiyle a d a üzerindeki h ü k ü m r a n l ı ğ ı n d a n v a z geçtiğini açıklamıştı.2 B u , 1847 a n l a ş m a s ı n a göre a d a y ı k o r u m a vazifesini y ü k l e n m i ş b u l u n a n C u m l ı u r i y e t ' i n , i h t i m a l ki gerektiğinde b u v a -zifeyi yerine getiremiyeceğini görerek, S a k ı z ' d a k i v a t a n d a ş l a r ı n ı k e n d i kaderleri ile b a ş b a ş a b ı r a k m a s ı d e m e k t i .
Böylece a n a v a t a n t a r a f ı n d a n terkedilen Sakız idarecileri için, " h a r a ç - g ü z â r " ı b u l u n d u k l a r ı Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n u n isteklerini yerine getirmek ve Akdeniz'e açılan T ü r k d o n a n m a s ı n ı l i m a n l a r ı n d a misafir e t m e k t e n b a ş k a çıkar yol k a l m a m ı ş t ı . N i t e k i m Osmanlı d o n a n -m a s ı , Malta üzerine h a r e k e t e t -m e k için 1565 N i s a n ı n d a Ağrıboz'da t o p l a n ı r k e n , 150 yelkenliden m ü t e ş e k k i l bir filo Sakız'a gelmişti.3
I I I - A D A N I N T Ü R K T O P R A K L A R I N A K A T I L M A S I :
Osmanlılara t â b i bir politika t a k i p etmesine r a ğ m e n Maona için asıl m ü h i m olan, yıllık 10.000 d u k a vergiyi ö d e m e k t e gittikçe a r t a n bir m ü ş k ü l â t l a karşılaşması idi. 7 R a m a z a n 973 (28.III.1566) tarihli
1 Taf. için bk. D o r o n i , Ulsola di Scio offerta a Cosimo dei Medici, Rassegna Nazionale, 1912. ss. 41 - 53.
2 Bu talimatta, "İstanbul'a gelen Maona elçilerinin, Maona üzerinde Cenova hükümran-lığım inkâr etmelerine hayret edilmemesi ve bir skandala meydan verilmemesi" bildirilmekte idi ( C a r l o H o p f , ayn esr. 56; Krş. C. M a n f r o n i , ayn. esr. II. 41)
3 F . B r a u d e l , La Mediterranee el le monde Mediterraneen a l'epoque de Philippe II, Paris, 1966, II, 321
S A K I Z ' I N T Ü R K H Â K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 185
bir H ü k ü m d e , " S a k ı z keferesi, bir-kaç yıldan b e r û h a r a ç l a r ı n t a ' a l l u l i d ü b z i m m e t l e r i n d e o t u z b i n a l t u n m i k d a r ı b â k î o l u b " denildiğine göre1,
Maona'nin " 3 " y ı l d a n beri vergisini ödiyemediği anlaşılıyor. B u n d a n
b a ş k a , Sakız idarecilerinin Osmanlılar aleyhine bazı h a r e k e t l e r e te-şebbüs etmeleri v e y a g ö z y u m m a l a r ı , b a r d a ğ ı t a ş ı r a n son d a m l a olmuş ve Osmanlı devlet ricalini Sakız adası mes'elesinin kesin o l a r a k halledil-mesi yolunda, k a r a r a l m a ğ a sürüklemişti. N i t e k i m 1565 Malta Seferi'n d e , Sakız ahalisiSeferi'ndeSeferi'n bir kısmı y a r d ı m içiSeferi'n Malta'ya giderek O s m a Seferi'n lılara karşı St. Jean Şövalyeleri'nin y a n ı b a ş ı n d a y e r almışlardı.2 B u y e t -m i y o r -m u ş gibi, İstanbul'dan k a ç a n bazı h ı r i s t i y a n esirler iade edil-meyip a d a d a a l ı k o n u l m a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı . B u sırada h e m P o d e s t a , h e m de
Maona'nm b a ş k a n ı b u l u n a n Y i n c e n z o G i u s t i n i a n i , S o k u l l u
M e h m e d P a ş a ' y a ait bir esir için fidye-i n e c a t v e r m e ğ i k a b u l etmişse de, İstanbul'a gönderdiği u l a k p a r a y ı alıp kaçtığı için kölenin bedeli S a d r a z a m a u l a ş a m a m ı ş t ı .3 Maona'nin b u d ü ş m a n c a h a r e k e t l e r i n e bir m u kabele olarak, t i c a r e t için İstanbul'a gelen bazı Sakızhlar tevkif o l u n m u ş -l a r d ı ,4 a m m a b ü t ü n b u n l a r Maona h a k k ı n d a k i i t i m a d ı k ö k ü n d e n sars-mış ve o n u n Sakız üzerindeki h a k i m i y e t i n e son verilmesiyle sonuçlan-mıştır.
A n c a k b u r a d a önemle belirtilmesi gereken h u s u s , Sakız mes'elesinde ağırlık n o k t a s ı n ı n ö d e n m i y e n vergiler üzerinde d ü ğ ü m l e n d i -ğidir. Sakız beylerinin, " 3 " y ı l d a n beri vergilerini t a m olarak ödememe-leri karşısında 1565 Nisanı b a ş l a r ı n d a kendiödememe-lerine bir h ü k ü m yazı-l a r a k , b u gecikmenin sebepyazı-leri soruyazı-lmuş ve borçyazı-larını ödemeyazı-leri isten-m i ş t i .5 B u i h t a r karşısında Sakız Beyleri, a d a m l a r ı n d a n birini
İstan-bul'a göndererek vergilerine m a h s u b e n 156.356 akçeyi Osmanlı
hazinesine teslim etmişler, geriye k a l a n 413.644 akçe için de '40' g ü n v a -de dilemişlerdi.6 Kendilerine b u v a d e verilmiş, fakat süre dolup
ara-1 Kaptan-i Derya P i y a l e P a ş a ' y a gönderilen hüküm: Mühimme, V. s. 492, nr. ara-1329; 1. H. U z u n ç a r ş ı l ı , Osmanlı Tarihi, e. III. Ks. I, s. 6. n. 2
2 P i y a l e P a ş a ' y a yazılan 10 Şevval 973 (30. IV. 1566) tarihli Hüküm: ".. m u â v e n e t i ç ü n Malta'ya gönderdikleri kefereden bazı mevcut olduğu " (Mühimme V, s. 544. nr. 1490). Metin için bk. ek. IV.
3 C a r l o H o p f , ayn. esr. 57
4 İstanbul Muhafızı tâyin olunan İ s k e n d e r P a ş a ' y a yazılan 23 Şevval 973 (13. V. 1566) tarihli hüküm : Mühimme, V. s. 573, nr. 1585.Ek. VI
5 2 Ramazan 972 (3.IV. 1565) tarihli hüküm. Mühimme, VI, nr. 963
6 Mühimme, V, nr. 602. Üç yıllık vergi olan 30.000 Duka karşılığı 570.000 tuttuğuna göre, bu taıihte bir altunun 190 akçe olduğu anlaşılıyor.
d a n a y l a r geçtiği halde vergi b o r c u ö d e n m e m i ş t i . Osmanlı D i v a n - i H ü m â y û n u , verginin t a h s d i için 1565 sonlarında Dergâh-i âli çavuş-l a r ı n d a n H ü s e y i n ' i Sakız'a göndermeği u y g u n g ö r m ü ş ,1 ayrıca Mi-dilli S a n c a k b e y i n e de bir h ü k ü m y a z ı l a r a k Sakız Beylerinden p a r a n ı n alınmasına çalışması e m r o l u n m u ş t u . 2 Birikmiş vergi b o r c u n u t o p t a n ödeyecek d u r u m d a b u l u n m a y a n Maona, gerekli p a r a y ı t o p l a m a k için z a m a n a ihtiyacı o l d u ğ u n u ileri sürerek işi gene s ü r ü n c e m e y e sokm u ş t u .3 İ ş t e Sakız idarecilerinin b u t u t u sokm u karşısında H ü s e y i n Ç a v u ş ' -t a n u z u n m ü d d e -t h a b e r a l ı n a m a d ı ğ ı için verginin -tahsil edilip edilemediği-ni ö ğ r e n e m i y e n Osmanlı P â d i ş â h ı ve D i v a n - i H ü m â y û n u , 7 R a m a z a n 973 ( 2 8 . I I I . 1566) de K a p t a n - i D e r y â P i y a l e P a ş a ' y a , Sakız'a gi-dip, "beğleri ve Çavuşu g e t ü r d ü b ihzâr e y l e y ü b , d a h i şimdiye değin b â k i k a l a n h a r a ç k i m d e kalmışdır ve tahsil o l u n u b irsâl o l m a d u ğ u n a b â ' i s nedir, gözedüb, d a h i her k i m d e n lâzım gelürse tahsil eyleyüb hazîne-i â m i r e " ye göndermesini e m r e t m e k z o r u n l u l u ğ u n u d u y m u ş t u .4
Sakız Beylerinin, vergiyi t o p l a m a k için verilen bir aylık sürenin sona ermesinde, y e n i d e n 15 g ü n l ü k bir v a d e istemeleri karşısında
Sakız'-dan ayrılıp Sisam'a geçen H ü s e y i n Ç a v u ş , ora S a n c a k b e y i
vasıtasiy-le d u r u m u İstanbul'a arz ve verginin, " b u tarîkvasıtasiy-le cem'î m ü m k ü n olm a d u ğ u n " ilâve e t olm i ş t i . B u n u n üzerine P i y a l e P a ş a ' y a yeni bir h ü -k ü m gönderilere-k, " h a r a c d a n b â -k i -k a l a n ne m i -k d â r ise b î - -k u s û r tahsil i d ü b " H ü s e y i n Ç a v u ş ' l a İstanbul'a g ö n d e r m e d e n Sakız'dan ayrıl-m a ayrıl-m a s ı e ayrıl-m r o l u n ayrıl-m u ş t u .5
Böylece Osmanlı K a p t a n - ı D e r y a s ı n a verilen vazife, " 3 " y ı l d a n beri t a m olarak ö d e n m i y e n Sakız vergisinin her ne p a h a s ı n a olursa olsun t a m a m i y l e tahsil o l u n m a s ı n d a n i b a r e t gibi g ö r ü n m e k t e d i r . A n c a k b u h u s u s t a y a z ı l a n h ü k ü m l e r d e , a d a n ı n z a p t ve i m p a r a t o r l u ğ a ilhak edilmesi h a k k ı n d a hiç bir k a y d ı n b u l u n m a m a s ı n a r a ğ m e n , Sakız'ın işgâlinden sonra P i y a l e P a ş a ' n ı n gönderdiği arîzasına c e v a b e n y a -zılan 10 Şevvâl 973 (30.IV.1566) tarihli h ü k ü m d e , " m e k t u b g ö n d e r ü b , fermani şerifim üzre ' i n â y e t i H a k ile çün Sakız'ı hüsni tedârikle k a b
-1 Sakız Beylerine yazılan ve B a ş a D u r d u Çavuşla gönderilen 9 CA 973 (2. X I I . 1565) tarihli hüküm: Mühimme, V, nr. 602
2 Mühimme, V , nr. 603
3 P i y a l e P a ş a ' y a Hüküm: BA Mühimme V. 8. 510. nr. 1390 4 BA. Mühimme, V. s. 492. nr. 1329 (Metin için bk. Ek. I) 5 BA. Mühimme, V, s. 510. nr. 1390 (Metin : Ek. II)
S A K I Z ' I N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 187
za-i tasarrufa g e t ü r ü b . . . " denildiğine göre,1 kendisine, gerektiğinde
Sakız'ı z a p t etmesinin de emredilmiş olduğu a n l a ş ı l m a k t a d ı r .
E s a s e n P i y a l e P a ş a , bir yıl önceki Malta Seferi'nin başarısızlık-la s o n u ç l a n m a s ı n ı n d o ğ u r d u ğ u m o r a l ç ö k ü n t ü s ü n ü gidermek ve St.
Jean Şövalyeleri'nden i n t i k a m a l m a k üzere 1566 b a h a r ı n d a y e n i d e n Akdeniz'e açılmasına k a r a r verilen d o n a n m a n ı n2 bir kısmını alıp Sakız üzerine y ü r ü y e c e ğ i n e göre, vergi b o r c u n u ö d e m e k için b o y u n a v a d e isteyen Maona'nin p a r a y ı t e d a r i k etmesi için u z u n süre bekleyecek du-r u m d a değildi. Dolayısiyle, vedu-rgi bakiyesi dedu-rhal ödenmediği t a k t i du-r d e
Sakız adası z a p t ve Osmanlı devletinin alacağı zorla tahsil o l u n a c a k t ı .
P i y a l e P a ş a , 5 R a m a z a n 973 (26 Mart 1566) de İstanbul'dan 70 kadırga ile h a r e k e t e t m i ş t i . Gelibolu'dan sonra k a t ı l a n l a r l a birlikte gemi sayısı " 8 0 " e yükselen Osmanlı d o n a n m a s ı ,3 14 Nisan 1566 da
Sakız'ın d o ğ u s u n d a k i Passaggio m e v k i i n e demirlemişti. T ü r k K a p t a n - ı
D e r y â s ı n ı n , vergi b o r c u olan 413.644 akçenin tahsili için geldiği bi-lindiği halde, P o d e s t a ve Maona şefi Y i n c e n z o G i u s t i n i a n i , p a r a y ı teslim e t m e k şöyle d u r s u n , P a s k a l y a y o r t u s u n u b a h a n e ederek P i y a l e P a ş a ' y ı k a r ş ı l a m a ğ a bile g i t m e m i ş t i . Sadece şehir adına iki temsilci a m i r a l gemisine giderek, P o d e s t a n ı n y o r t u dolayısiyle şahsen gele-mediğini bildirmişler ve Osmanlı d o n a n m a s ı n ı n Sakız l i m a n ı n a girmesini dilemişlerdi.4 Şüphesiz ki b u d a v e t , " 3 " yıllık verginin t a m ö d e n m e mesinin bir s o n u c u o l a r a k şehrin k a p ı l a r ı n a d a y a n m ı ş olan T ü r k k u v -vetlerini a ğ ı r l a m a k suretiyle tehlikeyi a t l a t m a k için b a ş v u r u l m u ş zoraki bir h a r e k e t t e n i b a r e t t i . Sakızlı temsilcilere h ü s n ü k a b u l gösteren
P i y a l e P a ş a , onların şehre dönmelerine m ü s a a d e etmiş ve ertesi 15 Nisan 1566 g ü n ü , 3 k ı s m a ayrılan Osmanlı d o n a n m a s ı Sakız l i m a n ı n a girmeğe b a ş l a m ı ş t ı . B u sırada a d a d a k i bazı r u m l a r ı n ve Cenevizlilerin k a d ı r g a l a r a yol göstermeleri,5 tehlikeyi s a v u ş t u r m a g a y r e t i n d e n çok, a d a n ı n iktisadî d u r u m u n u n b o z u l m a s ı n d a n dolayı Maona'ya karşı
1 BA, Mühimme, V. s. 544. nr. 1490 (bk. Ek. IV)
2 Bu konuda Kanuni Süleyman Semineri kitabında basılmakta olan Rodos'un Zaptından Malta Muhasarasına adlı makalemizde yeteri kadar bilgi bulunmaktadır.
3 K â t i p Ç e l e b i , P i y a l e P a ş a ' n m İstanbul'dan 70 kadırga ile hareket ettiğini kayde-derken (Tuhfetü'l-kibar, 81) C a r l o H o p f , Sakız'a varan Osmanlı donanmasının 80 kadırgadan müteşekkil olduğunu söylüyor (ayn. esr. 58). Öyle sanıyoruz ki bu fark, Gelibolu'dan sonra bazı gemilerin, meselâ Midilli kadırgalarının donanmaya katılmasından ileri gelmektedir.
4 C a r l o H o p f , göst. yer. 5 C a r l o H o p f , ayn. esr. 58
d u y u l a n infialin ve T ü r k idaresine beslenen s e m p a t i n i n bir ifadesi olsa gerektir.
Sakız vergisinin tahsiline m e m u r edilmiş olan P i y a l e P a ş a ,
bekliyecek z a m a n ı olmadığı için son bir t e ş e b b ü s t e b u l u n a r a k , Napoli'ye h a r e k e t edeceğinden bahisle, P o d e s t a Y . Gi u s t i n i a n i ile Governatori denilen a d a n ı n 12 idarecisini h u z u r u n a d a v e t e t m i ş t i . H e n ü z gerekli p a r a y ı b u l a m a d ı k l a r ı anlaşılan "Sakız Beğleri", b u d a v e t e icabet edip e t m e m e k h u s u s u n d a u z u n m ü n a k a ş a l a r d a n sonra, i s t e m i y e istemiye a m i r a l gemisinin y o l u n u t u t m u ş l a r d ı . N â z i k â n e bir şekilde k a r ş ı l a n a n V i n c e n z o G i u s t i n i a n i ve idareciler, vergi borçlarını d a h a u z u n süre ödiyemiyeceklerini bildirmiş olacaklar ki, a k a b i n d e tevkif o l u n a r a k zincire v u r u l m u ş l a r d ı . B u sırada Serdar P i y a l e P a ş a ' n ı n emriyle h a -rekete geçen yeniçeriler de, h e m e n - h e m e n hiç bir m u k a v e m e t l e karşı-l a ş m a d a n şehri ve kakarşı-leyi z a p t e t m i ş karşı-l e r d i .1
Böylece, 220 y ı l d a n beri S a k ı z ' d a d e v a m edegelen Ceneviz ve Maona idaresi, yerini T ü r k h â k i m i y e t i n e b ı r a k m ı ş o l u y o r d u . B u , Akdeniz'de T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü n ü n yerleşmiş olmasının t a b i î bir s o n u c u idi ve a d a , silâh p a t l a t ı l m a s ı n a l ü z u m k a l m a d a n T ü r k t o p r a k l a r ı n a k a t ı l m ı ş t ı .
Sakız, a h i d n â m e l e r gereğince v e r m e k z o r u n d a b u l u n d u ğ u vergisini
ödi-yemediği, Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u d a , 3 yıl ertelediği a l a c a ğ ı n d a n fera-gat edip a d a üzerindeki y ü k s e k k o n t r o l h a k k ı n d a n vazgeçmeği devlet menfaatlerine aykırı b u l d u ğ u için t e k çıkar yol, Osmanlıların Sakız h a -racına m u â d i l bir geliri bizzat t a h s i l e t m e i m k â n ı n a k a v u ş m a l a r ı , y â n i
Sakız'ın kesinlikle T ü r k idaresi a l t ı n a a l ı n m a s ı n d a n i b a r e t k a l ı y o r d u
ve işte P i y a l e P a ş a da b u n u sağlamış o l u y o r d u .
Zafer alayı ile Sakız şehrine giren P i y a l e P a ş a , camie çevrilen kiliselerden b i r i n d e K a n u n î S ü l e y m a n a d ı n a h u t b e o k u t a r a k a d a -n ı -n T ü r k h â k i m i y e t i -n e geçtiği-ni resme-n ilâ-n etmişti. B u -n u t a k i b e -n , bir i h t i y a t t e d b i r i o l a r a k yerli h a l k ı n S a k ı z ' d a n ayrılmaları y a s a k l a n m ı ş ve Malta Şövalyeleri'ne y a r d ı m a gidenlerin t e s b i t i n e girişilmişti.
Sakız'ın T ü r k t o p r a k l a r ı n a katıldığı h a k k ı n d a K a p t a n - ı D e r y â ' n ı n
arîzası, son seferi h ü m â y û n u n a ç ı k m a k üzere olan K a n u n î S ü l e y -m a n ' a , İstanbul'dan h a r e k e t e t -m e d e n önce ulaş-mıştı. P â d i ş â h , " e y ü t e d a r i k o l u n m u ş " diye, a d a n ı n ele geçirilmesinden d u y d u ğ u m e m
-1 GSst. yer. Adanın zaptına " L İ l j 4.JI.J ( j - J İ L * İ İ J A I " (973 = -1566) tarih olmuştur.
S A K I Z ' I N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 189
n u n i y e t i belirtmişti. P i y a l e P a ş a ' n ı n arzı gereğince Sakız'ın bir S a n c a k halinde K a p t a n P a ş a (Cezâyir) E y a l e t i n e ilhakı u y g u n görülm ü ş ve Sancakbeğliği, 5 0 . 0 0 0 akçe t e r a k k i ile Kırşehir Beyi G a z a n -f e r B e y ' e t e v c i h o l u n m u ş t u1. A y n i z a m a n d a a d a y a bir k a d ı , h a t i b , i m a m ve m ü e z z i n t â y i n edildiği gibi, İstanbul'dan bir m i k t a r n ö b e t ç i yeniçeri gönderilmişti. B ü t ü n b u n l a r a paralel o l a r a k , a d a d a y a p ı l a c a k işler ve alınacak tedbirler h a k k ı n d a , Malta, Mesina ve Calabria t a r a f m -larına gönderilecek k u v v e t l e r e Serdar t â y i n o l u n a n P i y a l e P a ş a ' y a ,2 y e n i bir t a l i m a t yazılması da u y g u n g ö r ü l m ü ş t ü . 10 Şevval 973 (30 Ni-san 1566) t a r i h l i b u h ü k ü m d e d i k k a t i çeken başlıca n o k t a l a r d a n biri, Osmanlı D i v a n - ı h ü m â y û n u n u n , Sakız'ın " 3 " yıllık vergi b o r c u n u n a l ı n m a s ı n d a n vazgeçmediği v e b u n u n tahsili için çareler d ü ş ü n d ü ğ ü d ü r . F i l h a k i k a b a h i s k o n u s u h ü k ü m d e , Sakız F â t i h i P i y a l e P a ş a ' y a , a d a d a b u l u n a n " b e g l e r d e n ve begzâdelerden eğer naltdlerinden ve emlâk-lerinden, h a r a c d a n b â k i k a l a n o t u z b i n a l t u n u t a h s i l " etmesi emrol u n m a k t a y d ı . Gene b u h ü k ü m emrol e S e r d a r a , y e n i zaptediemrolen yeremrolerde t a t -b i k edilegelen usule u y g u n olarak, Sakız'ın " t a h r î r " edilmesi - bildirili-y o r d u . B u t a h r i r d e köbildirili-ylerin sabildirili-yısı, şehirdeki ev m i k t a r ı , a d a n ı n bildirili-yıllık geliri ve özellikle g ü m r ü k v a r i d a t ı ile sakız istihsali, köylülerden ve şehirde o t u r a n l a r d a n a l ı n a n vergilerle g ü m r ü k vergisi nisbeti t e s b i t o l u n a c a k t ı . M u k a t a a l a r z a p t o l u n a r a k "ber-vech-i n a k d " S a n c a k b e y i n e verilecekti. N i h a y e t K a p t a n P a ş a ' d a n , Malta'ya y a r d ı m a gitmiş olan-ların y a k a l a n ı p küreğe k o n u l m a s ı , Sakız beğleri ve beğzâdelerinin ise k a d ı n ve çocuklariyle birlikte K a v a l a k a p t a n ı H ü s e y i n B e y ' e teslim o l u n u p İstanbul'a gönderilmesi ve Serdarlık h i z m e t i n i yerine getirip ge-riye d ö n e r k e n de a d a n ı n muhafazası için Sakız'a " 2 " k a d ı r g a b ı r a k m a s ı i s t e n m e k t e idi.3
P i y a l e P a ş a , b u emir üzerine, b a ş t a P o d e s t a Y i n c e n z o G i u s -t i n i a n i o l m a k üzere Sakız'ın 12 idarecisini v e Maona ileri gelenlerini âileleriyle birlikte İstanbul'a s e v k e t m i ş t i .4 B a ş l a n g ı ç t a , Sakız beylerinin " h a r e m - i şerîfe l â y ı k o l a n " 10-15 y a ş l a r ı n d a k i çocuklarının s a r a y
hiz-1 P i y a l e P a ş a ' y a gönderilen hiz-10 şevval 973 (30. IV. hiz-1566) tarihli hüküm: BA. Mühimme V, s. 544. nr. 1490 (Metin için bk. Ek. IV).
2 P i y a l e P a ş a ' n ı n , 3 Ramazan (24. III. 1566) tarihli Serdarlık beratı: BA Mühimme, V. s. 484. nr. 1310 (Metin : Ek. III).
3 krş. Ek. IV.
4 İstanbul'a sevkedilen Sakızlıların sayılarının çokluğu yüzünden bunların '5' gemi ile gönderildikleri anlaşılıyor (C. H o p f , ayn. esr. 59)
m e t i n e alınmaları d ü ş ü n ü l m ü ş k e n ,1 s o n r a d a n y a ş h a d d i 12 ye indiril-miş ve b u d u r u m d a k i çocuklar dışındaki Sakızlıların Kırım'a nakle-dilmelerine k a r a r verilmişti. N i t e k i m a d a n ı n z a p t ı n d a n sonra P i y a l e
P a ş a ' y a gönderilen ilk h ü k m ü n h e m e n a r d ı n d a n y a z ı l a n gene 10 Şev-vâl 973 (30 Nisan 1566) tarihli ikinci h ü k ü m d e , " h a r e m - i m u h t e r e m e lâyık, ilerü gelecek" 10-12 y a ş l a r ı n d a k i erkek çocukların İbrahim Paşa
Sarayı'na teslim edilmesi ve diğer Sakızlıların gemilerde alıkonulup Kefe'ye gönderilmesi e m r o l u n m u ş t u .2 B u n u n l a b e r a b e r Sakız ileri gelenlerinin birkaç a y İstanbul'da k a l d ı k l a r ı3 ve a n c a k K a n u n i S ü l e y
-m a n ' ı n ö l ü -m ü n d e n sonra Kefe' ye nakledildikleri a n l a ş ı l -m a k t a d ı r . K a r i ( C a r l o ) H o p f ' u n , çağdaş Ceneviz belgelerine d a y a n a r a k ver-diği bilgiye göre, İstanbul'a gönderilen Sakızlıların E n d e r u n h i z m e t i için yetiştirilmek üzere ibrahim Paşa Sarayı'na verilen erkek çocukla-r ı n d a n b a ş k a , 12 y a ş ı n d a n k ü ç ü k diğeçocukla-r çocuklaçocukla-r da aileleçocukla-rinden alı-n a r a k Saalı-n Giovaalı-nalı-ni Battista m a alı-n a s t ı r ı alı-n a yerleştirilmişlerdi. Sakız'ı idareleri a l t ı n d a b u l u n d u r m u ş olan Giustiniani âilesinden olan 21 kişiden 3 ü i h t i d a ederek Osmanlı h i z m e t i n e girmişlerdi ki M o r l e m M u s t a f a adını alan G i a m b a t t i s t a F o r n e t o b u n l a r a r a s ı n d a idi.4 Geriye k a l a n Maona şefleri ve Sakızlılar ise 1566 E y l ü l ü n d e Kefe'ye gönderil-mişlerdi. B u n u n l a b e r a b e r Sakızlıların K ı r ı m ' d a k i i k a m e t l e r i a n c a k bir yıl s ü r m ü ş t ü . İstanbul'daki Fransız elçisi G r a n t e r i e d e G r a n d c h a m p ın t a v a s s u t u üzerine, 1567 E y l û l u sonlarında, önce Kefe'deki Sakız-lıların Galata'da o t u r m a l a r ı n a izin verilmiş,5 çok geçmeden de, a y n i yılın K a s ı m ı n d a , istiyenlerin Sakız'a v e y a Cenova' y a dönmelerine m ü s a a d e o l u n m u ş t u .6
1 BA, Mühimme V, nr. 1490 (Ek. IV)
2 BA, Mühimme, V. s. 559, nr. 1538 (Metin için bk. Ek. V)
3 Nitekim, K a n u n î ' n i n Szigetvar Seferi'ne çıkması dolayısiyle İstanbul muhafazasına tâyin olunan İ s k e n d e r Paşa'ya yazılan 23 Şevvâl 973 (13. V. 1566) tarihli hükümde, ticaret için İstanbul'da bulundukları sırada tevkif edilen Sakızlıların, "Sakız beğleri ve beğzâdeleri istanbul'a geldikde" yüzleştirilerek, beğlerden ve sipahilerden olmadıkları anlaşılırsa serbest bırakılmaları emrolunmaktadır ki (BA. Mühimme, V. s. 573, nr. 1585. Metin : Ek. VI) bundan, P i y a l e P a ş a ' ya verilen emrin tehir edilerek Sakız ileri gelenlerinin İstanbul'da alıkonuldukları anlaşılıyor.
4 Tafsilât: C a r l o H o p f , ayn. esr. 59 v. d.
5 Bu hususta II. S e l i m tarafından Fransa Kralına yazılan 18 Rebiülevvel 975 (22. I X . 1567) tarihli nâme-i hümâyûnda şöyle deniliyordu: ".. Ve sakız keferesinden Kefe cânibine sürülenler veyahut Galata'da sâkin olmaları bâbında istid'â inâyet idüb... ve Sakızlu hususunda vâki* olan istidâlarunuz hayyiz-i kabulde vâki' olub, gelüb Galata'da sâkin olmağiçün icâzet-i şerifem virilmişdir.." (BA . Mühimme, VII. s. 142)
6 Maona'ya mensup Sakızlılardan çoğu Cumhuriyet'ten eski alacaklarını tahsil etmek ümi-diyle Cenova'ya dönmüş, fakat hiç bir şey elde edememişlerdi. İçlerinden bir kısmı da eski yurt-ları olan Sakız'a dönüp Osmanlı tebaası olarak yaşamağı tercih etmişlerdi ( C a r l o H o p f , 6 0 )
S A K I ' N T Ü R K H K İ M İ Y E T İ A L T I N A A L I N M A S I 191 Sakız'ı silâh k u l l a n m a k s ı z m T ü r k t o p r a k l a r ı n a k a t m a ğ a muvaffak
olan K a p t a n - ı D e r y â P i y a l e P a ş a , a d a ileri gelenlerini istanbul'a s e v k e t t i k t e n sonra, Serdarlık b e r a t ı ile kendisine verilmiş olan vazi-feyi yerine g e t i r m e k üzere, 1566 H a z i r a n ı sonlarında Sakız'dan g ü n e y
italya sahillerine doğru h a r e k e t e t m i ş t i .1 A r t ı k Sakız adası, Cezayir y a h u t K a p t a n P a ş a E y a l e t i ' n e bağlı bir T ü r k Sancağı haline gelmişti. B u fetihle Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u , Anadolu sahillerine çok y a k ı n b u l u n a n ve z a m a n z a m a n k e n d i aleyhine h a r e k e t e geçen A v r u p a d o n a n -m a l a r ı n a y a t a k l ı k eden bir üssü ele geçir-miş ve Ege Adaları üzerindeki h â k i m i y e t i n i t a m a m l a m ı ş o l u y o r d u . Diğer t a r a f t a n , Sakız'ın z a p t ı ile, Bizans t o p r a k l a r ı üzerindeki son Cenova kolonisi de T ü r k h â k i m i y e t i altına d ü ş ü y o r d u . Cenova için Sakız'ın k a y b ı , a y n i z a m a n d a , O r t a ç a ğ l a sınırlanan i t a l y a n zenginliğinin a r t ı k cılızlaşmış olan k a y n a k l a r ı n d a n birinin d a h a sona erdiğine de delâlet e d i y o r d u .2 5 yıl sonra b u n u t a k i p edecek olan Kıbrıs'in fethi ise, b u sona erişi d a h a da belirli bir hale geti-recekti.
1 P i y a l e P a ş a ' y a gönderilen 2 Zilhicce 973 (20. VI. 1566) tarihli hükümde, "Sakız'da bulduğun mücrimleri alub küreğe koyasm" diye, Malta'ya yardıma giden Sakızlılar hakkında 10 Şevval 973 (30. IV. 1566) da verilmiş olan hüküm tekid olunmuştur (Mühimme, V. s. 696, nr. 1963). Osmanlı donanması 10 Temmuzda Korfu kanalında göründüğüne göre (F. B r a u d e l , aynı esr. II. 335) Sakız'dan Haziran sonlarında veya engeç Temmuz başında ayrılmış olmalıdır.
E K . I
Sakız vergisinin tahsili için Piyale Paşa'ya gönderilen h ü k ü m (BA, Mühimme V, s. 492, n r . 1329)
A J b j A î
d L J J J J I a J j j k ö «—>jOj>I J l j j j J - L J ^ a j i S j S L *
J L o j I ^j&r ö'j^} J*;-*2^- OJJLJJ! J J j l Jil» <_£JIji<L« j y j l
AL! AJı J U L « O 1 0 ) 1 J J ^ J L U J L J J ^ A ^ C ^ "1 5 J J * ® J AJI.>JLJ A J E L ı J U Î J I L ^ J L Ç J I J J Ş J ı _ J J JL ı Y L I K I (J-IJÜIJ J - U I L Î A-U ^ L Y I - J L Ü L ^ AJ JLFI5, ' J ; ^ ı J U Â > - l < — ' J - I J Y ^ { ^ S ^ T » J V ^ > 0 ^ ı I J J F J J J I I . P L J U J ı <_J'JJJL J ^ A ^ - J ( J l ^ j l I > j J Ü A+ıjjlS" i j J İ j i J j S " A J I İ I AJU O U j V [ 2 8 - 1 1 1 - 1 5 6 6 ] E K . II
Sakız vergisinin tahsili için Hüseyin Çavuş'un gönderilmesi (BA, Mühimme V, s. 510, n r . 1390)
AT S S - AJULİ A) l o r
Ü J S ' ^ I O Ö J I 9 - U J « - ^ J ^ J ı ^ U J J I < _ « O P j J L ^ J J J J ı ( J J P A I I ^ I » ( j ^ j ^ J ^ J P l i j l JS^JÎ « d i j j l s j j a O p j j Ü _ j l nJ^i-jJ.Jj\ J Î ^ U o j î L , A.S'^jijj.j A İ i U ^ < t L i j j S ' J u < J j j u l j j l J . Â c o M s ( J l . ^v*) 4..1 ^ I S E K . I I I
Piyale Paşa'nuı Serdarlık Beratı [BA, Mühimme V. s. 484 v d , n r . 1310)
j M j j l 1 İ b aJUJ
J O o j j v5 t i b j l J j J j b
aS^jJj\ j j A ^ j U J y (jlÇhjJTj jUjİP i l i j p a-S^iic- Ölîy j ^rJİ ^Mf
jj>-(jviljl jjla^» •îlj^-l ^ J (Jd^1^ J JJSJ.-4 o-b-İP
« u l j j i J U j J ^ â J » y i U J L * j f ^ L i d l ' A ^ j y J J ^ y ^ ^ J ' t j L 5 " l > - j l i f ^ ! _ j : j p u b p a - u L i - » ( j - ' j ^ J ^ d i a O j j İ J U - b j j t — » < _ A İ 2 * ; . 4 J I J*!I J P O ^ Ü ^ J S j l . u j J>tlj\ A Ü I J ^ o7l j j j ! j U - i O j l J L i j l i T j l C J ^ A ! ^ L ^ p j j ^ I j U j l j i ^ e j j ^
UU- ÇJ^J^* Ijpj jU-i (--PUS
1j, Ojlb
«•I^«Vlj-J>\ ü ^ j l j b j J ( i i * ^ i r . J ^ C r ^ 1 •
