Gebelik Sürecindeki Göz ‹çi Bas›nç De¤iflimleri
Changes in Intraocular Pressure During Pregnancy
Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence: Dr. Özgür Artunay, ‹stanbul Bilim Üniversitesi, Florence Nighthingale E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Göz Hastal›klar› Anabilim Dal›, ‹stanbul, Türkiye
Gsm: +90 532 223 38 98 E-posta: artunay@gmail.com Gelifl Tarihi/Received: 18.12.2009 Kabul Tarihi/Accepted: 08.03.2010 Özet
Amaç: Çal›flmam›zda, gebelerde oluflan göz içi bas›nç de¤iflimlerini ülkemiz verilerine göre tespit ederek gebelikteki göz içi bas›nç de¤iflimlerinin glokom tan› ve takibi üzerinde oluflabilecek muhtemel etkisinin vurgulanmas› amaçlanm›flt›r. Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya hastanemiz kad›n do¤um klini¤inde takip edilen 98 sa¤l›kl› gebenin 192 gözü (grup 1) ve ay-n› yafl grubunda 100 sa¤l›kl› kad›n hastaay-n›n 200 gözü (grup 2) dahil edildi. Grup 1’deki gebelerin hepsinin alt›nc› haftadan itibaren her üç hafta bir defa her iki gözlerinin göz içi bas›nç de¤erleri Goldmann aplanasyon tonometresiyle ölçüldü. Her trimesterde yap›lan üçer ölçümün ortalamas› trimester ortalamas› olarak kaydedildi. Grup 2’deki hastalar›n göz içi bas›nçla-r› grup 1’dekilerle efl zamanl› olarak ölçülüp kaydedildi. Her iki grupta daha önceden oftalmolojik bir problemi olan ve kro-nik hastal›¤› bulunan hastalar çal›flmadan ç›kar›ld›.
Sonuçlar: Grup 1 ve 2 deki ortalama keratometrik de¤erler, görme keskinli¤i ve refraktif kusur istatistiksel anlaml› de¤ildi ve takip süresince anlaml› de¤iflim izlenmedi (tüm de¤erler için p>0,05). Grup 1’in göz içi bas›nç trimester ortalamalar› s›-ras›yla 15,33±1,86; 13,82±1,17; 13,02±1,98 mmHg idi (1. 2. 3. trimester). Kontrol grubunda ölçülen göz içi bas›nç ortala-mas› 15,66±2,02 idi. Birinci, ikinci, üçüncü trimesterlerdeki göz içi bas›nç düflüflü sa¤l›kl› kontrol grubuyla karfl›laflt›r›ld›¤›n-da düflük bulunmufltur. Birinci trimester-kontrol, 2. trimester-kontrol, 3.trimester-kontrol ars›nkarfl›laflt›r›ld›¤›n-daki göz içi bas›nç fark› s›ra-s›yla 0,33±0,19 mmHg, (p>0,05), 1,84±0,12 mmHg (p<0,05) ve 2,64±0,28 mmHg (p<0,05) bulunmufltur.
Tart›flma: Çal›flmam›zda gebelerde göz içi bas›nc›n›n düfltü¤ünü, bu düflüflün en çok 2. ve 3. trimesterde belirgin oldu¤u-nu tespit ettik. Gebelik s›ras›nda tespit edilen veya öncesinde var olan glokomun takibinde bu fizyolojik düflüfl miktar› ve trimesterler aras›ndaki dalgalanma göz önüne alarak yap›lan göz içi bas›nç de¤erlendirmesinin gerekli oldu¤unu düflünmek-teyiz.(TOD Dergisi 2010; 40: 80-3)
Anahtar Kelimeler: Gebelik, glokom, göz içi bas›nc› Summary
Purpose: To investigate, using our national data, the changes in intraocular pressure (IOP) that occur in pregnant women and thereby, to determine the possible effect of pregnancy on the diagnosis and follow-up of glaucoma.
Material and Method: 192 eyes of 98 healthy pregnant women (pregnant group) and 200 eyes of 100 healthy age-matched females (control group) were included in the study. Complete ocular examinations were performed on each eye. IOP measurements were obtained with Goldmann applanation tonometer during pregnancy (first, second and third trimesters) for pregnant cases, and in similar time intervals for control subjects. For each trimester, the mean of three Goldmann IOP readings was recorded. IOP measurements were taken and recorded for each group simultaneously. The patients with previous ocular history and who had chronic disease were excluded from the study.
Results: The mean visual acuity, keratometry and refractive error of both control and pregnant groups did not change significantly during the study (all p values>0.05).The mean trimester IOPs were measured as 15.33±1.86, 13.82±1.17 and 13.02±1.98 mmHg, respectively. A significant decrease in IOP was observed in pregnant cases during the first, second and third trimesters compared with the healthy women. The difference between control and first, control and second, and control and third trimester groups were found to be 0.33±0.19 mmHg, (p>0.05), 1.84±0.12 mmHg (p<0.05) and 2.64±0.28 mmHg (p<0.05), respectively.
Discussion: IOP decreased in all trimesters of pregnancy and this decrease in IOP was observed to be significant during the second and the third trimester. The fluctuation and physiologic decrease in IOP should be considered in the monitor-ing of glaucoma detected durmonitor-ing pregnancy or already existmonitor-ing.(TOD Journal 2010; 40: 80-3)
Key Words: Glaucoma, intaocular pressure, pregnancy
Özgür Artunay, Alper fiengül, Erdal Yüzbafl›o¤lu, R›fat Rasier, Halil Bahçecio¤lu, Nilgün Güdücü*
‹stanbul Bilim Üniversitesi, Florence Nighthingale E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Göz Hastal›klar› Anabilim Dal›, ‹stanbul, Türkiye
*‹stanbul Bilim Üniversitesi, Florence Nighthingale E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, Kad›n Hastal›klar›-Do¤um Anabilim Dal›, ‹stanbul, Türkiye
Özgün Araflt›rma /
Original Article
Girifl
Glokom her yafl grubunda görülen ve kal›c› görme kayb› ile sonuçlanabilen ciddi fakat önlenebilir bir halk sa¤l›¤› sorunudur (1-3). Artm›fl göz içi bas›nc› (G‹B) has-tal›¤›n tan›mlanmas›nda en önemli risk faktörü olarak de-¤erlendirilir (3-6). Normal G‹B üç faktör taraf›ndan belirle-nir; bunlar: aköz sekresyon h›z›, d›fla ak›ma karfl› olan di-renç ve episkleral venöz bas›nçt›r (6). Bu faktörler genetik olarak önceden belirlendi¤i gibi hormonal ve çevresel faktörlerden de etkilenmektedir. G‹B, gündüz-gece, kar-bondioksit parsiyel bas›nc›, bafl pozisyonu, kan bas›nc› v.b gibi etkilere göre dalgalanma gösterdi¤i gibi diyabet, hipertansiyon ve gebelik gibi sistemik ve hormonal de¤i-flikliklere ba¤l› olarak da de¤iflim gösterir (6).
Glokom s›kl›¤› yaflla beraber artarken 40 yafl›ndan ön-ce s›kl›¤› göreön-celi olarak düflüktür (2,5). Gebelik ise ba-yanlarda genel olarak 2.-5. dekatlar aras› gerçekleflir. Ge-belikte glokom s›kl›¤›n› ve birlikteli¤ini gösteren kan›tlan-m›fl veriler olmamakla beraber gebe kal›nabilecek yafl grubu aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde özellikle primer aç›k aç›l› glokom (PAAG) s›kl›¤› genç ve orta yafl grubunda düflüktür. Bununla beraber art›k günümüzde kad›nlar da-ha geç yafllarda da do¤um yapabildikleri için PAAG aç›-s›ndan riskli gruba girebilmektedirler. Ayr›ca genç yafl grubunda görülen PAAG, daha yüksek G‹B de¤erleri ile seyreder ve tedaviye dirençli olmas›n›n yan›nda ilave sis-temik ve oküler bozukluklarla da beraberlik gösterebilir (2,4,5). Bu yüzden genç-orta yafl gebelikteki glokom te-davisinde daha yo¤un tedavi gerekebilir (7). Gebelikte antiglokomatöz ilaç kullan›m› ve medikasyon ise fetal toksisite, teratojenite aç›s›ndan çok dikkatli de¤erlendiril-melidir. Gereksiz ilaç kullan›m› fetüs için tehlikeli olurken, G‹B’nin gebelikte fizyolojik düflüflün yan›lt›c› etkisi ile da-ha önce tan›s› konmufl glokomun yetersiz tedavisi veya gebelik s›ras›nda ortaya ç›kan glokomun maskelenmesi sonucu annedeki glokomatöz optik hasar ilerleyebilir. Bu nedenlerle gebelik s›ras›nda ortaya ç›kan ya da öncesinde var olan glokomun takibi ve monitörizasyonu hem anne hem fetüs için son derece önemlidir. Glokom takibinde en önemli parametre olan G‹B’in gebelerdeki de¤iflimi ile çeflitli çal›flmalar yap›lm›flt›r. Birçok yazar gebelikte fizyo-lojik G‹B düflüflünü tarif etmifl ancak trimesterler aras›nda-ki dalgalanma ve hangi trimesterde daha fazla görüldü-¤üne dair ortak kan› oluflmam›flt›r (7-16). Bununla beraber bir toplumdaki gebelerin fizyolojik G‹B düflüfl miktar›n› ve trimesterler aras› de¤iflimini bilmenin o toplumdaki glo-komlu hastalar›n›n gebelik s›ras›ndaki takibi için önemli oldu¤unu düflünmekteyiz. Çal›flmam›zda gebelerdeki G‹B de¤iflimini ortaya koyarak gebeli¤in glokom hastalar›n›n tan› ve takibi üzerindeki muhtemel yan›lt›c› etkisine vur-gu yapmay› ve ülkemiz verilerine göre gebelerde G‹B’nin trimesterler aras› dalgalanmas›n› tespit etmeyi amaçlad›k.
Gereç ve Yöntem
Çal›flmaya hastanemiz kad›n do¤um klini¤inde takip edilen 98 sa¤l›kl› gebe hastan›n 192 gözü (grup 1) ve ayn› yafl grubunda 100 sa¤l›kl› kad›n hastan›n 200 gözü (grup 2) dahil edildi. Çal›flmaya dahil olma kriterlerine uyan ve çal›flmaya kat›lmay› kabul eden hasta grubumuzun ça-l›flmaya kat›lmadan önce bilgilendirilmifl onamlar› al›nd›. Çal›flma d›fl› b›rak›lma kriterleri; hipertansiyon ve diabet varl›¤›, çal›flma öncesinde glokom tan›s› alm›fl olmak, an-tiglokomatöz kullan›yor olmak, >6 D miyop olmak, >4 D hipermetrop olmak, G‹B ölçümünü etkileyecek oküler bir patolojiye sahip olmak, kronik oküler inflamatuvar hastal›¤› olmak, G‹B’yi etkileyebilen sistemik veya göz ilaçlar› kul-lanmak, gebelik esnas›nda herhangi bir komplikasyon ol-mas› (eklampsi, preeklampsi, plasental sorunlar vb) ve kontrol grubu için çal›flma süresince gebe kalmakt›. Grup 1’deki gebelerin hepsinin alt›nc› haftadan itibaren her üç hafta bir defa her iki gözlerinin G‹B’leri Goldmann apla-nasyon tonometresiyle ölçüldü ve ortalamas› al›nd›. Ölçüm yapan araflt›rmac› hastan›n hangi trimesterde oldu¤unu bil-miyordu. Her trimesterde yap›lan üçer ölçümün ortalama-s› trimester ortalamaortalama-s› olarak kaydedildi. Grup 2’deki has-talar›n G‹B’lar› menstrual sikluslar›n›n 2. çeyre¤inde ölçülüp kaydedildi. Her iki gruptan da çal›flma s›ras›nda G‹B’yi etki-leyebilecek sistemik veya oküler hastal›k geçirenler ile G‹B’yi etkileyebilecek ilaç kullan›lmak zorunda kal›nan has-talar çal›flmadan ç›kar›lm›flt›r. Veriler SPSS 10.0.1 paket program›na göre yap›lm›fl ve gruplar aras› fark karfl›laflt›r-malar› için parametrik varyans analizi, efllefltirilmifl t testi kullan›lm›flt›r. Anlaml›l›k derecesi için p<0,05 al›nm›flt›r.
Sonuçlar
Grup 1’deki hastalar›n yafl ortalamas› 23,4±4,4, grup 2’nin yafl ortalamas› 22,6±4,2 idi. Grup 1 ve 2’deki ortalama keratometrik de¤erler, görme keskinli¤i, kan ba-s›nc› ve refraktif kusur da¤›l›m› istatistiksel anlaml› de¤ildi ve takip süresince anlaml› de¤iflim izlenmedi (tüm de¤er-ler için p>0,05). Grup 1’in G‹B trimester ortalamalar› s›ra-s›yla 15,33±1,86; 13,82±1,17; 13,02±1,98 mmHg idi (1. 2. 3. trimester) (Grafik 1). Kontrol grubunda ölçülen G‹B ortalamas› 15,66±2,02 idi. Birinci, ikinci, üçüncü trimesterlerdeki G‹B düflüflü sa¤l›kl› kontrol grubuyla karfl›laflt›r›ld›¤›nda düflük bulunmufltur. Birinci trimester-kontrol, 2.trimester-trimester-kontrol, 3. trimester-kontrol ars›nda-ki G‹B fark› s›ras›yla 0,33±0,19 mmHg, (p>0,05), 1,84±0,12 mmHg (p<0,05) ve 2,64±0,28 mmHg (p<0,05) bulunmufltur (Grafik 2). Birinci ve 2. trimester aras› G‹B düflüfl fark› anlaml› bulunurken (1,51±0,15) (p<0,05), 2. ve 3. trimesterler aras› G‹B düflüflü fark› an-laml› bulunmam›flt›r (0,8±0,20) (p>0,05).
81 Artunay ve ark.Gebelik Sürecindeki Göz ‹çi Bas›nç De¤iflimleri
Tart›flma
Gebelikte G‹B’in azald›¤› ve bu azalman›n do¤um sonras› da bir süre devam etti¤i önceden beri bilinmekte-dir (11-22). Irklar ve toplumlar aras› G‹B de¤erleri ve glo-kom s›kl›¤› farkl›l›k gösterdi¤inden bir toplumdaki gebe-lerin fizyojik G‹B düflüfl miktar›n›n ve trimesterler aras› de-¤iflimini bilmek o toplumdaki gebe glokom hastalar›n›n takibi için önemlidir (1-6). Biz de çal›flmam›zda ülkemiz verilerine göre gebelerde G‹B bas›nç ortalamas›n›n olufl-turulmas›n› ve trimesterler aras› nas›l seyretti¤ini tespit etmeyi hedefledik. Bu yolla gebelikteki glokomun en uy-gun monitörizasyonu ile gereksiz veya yetersiz tedavi so-nucu anne veya fetüsde oluflabilecek zarar› en aza indiri-lebilece¤ini düflünmekteyiz.
Birçok yazar ve çal›flma gebelikte fizyolojik G‹B düflü-flünü tarif etmifltir (7-16). Brauner ve arkadafllar gebelik öncesi var olan glokomun gebelikle birlikte düzelebilece-¤i bildirilmifltir (23). Bununla yan›nda gebelik öncesi var olan glokom tedavisi için kullan›lacak ilaç say›s› ya azald›-¤› ya da hiç ilaç kullanmadan hedef G‹B de¤erlerine ulafl›-labildi¤i de ayn› çal›flmada gösterilmifltir. Di¤er bir taraftan glokom flüphesi ile takip edilen hastalarda gebelikte orta-ya ç›kan G‹B’deki fizyolojik azalma bu dönemde ortaorta-ya ç›-kan glokomun maskelenmesine ve tedavide gecikmeye yol açabilir. Ayr›ca postpartum dönemde de bir miktar de-vam eden bu düflüfl sonras› yükselen G‹B’nin iyi takibi oküler hipertansiyon veya glokom flüpheli hastalar için ol-dukça önemlidir. G‹B’deki fizyolojik azalma için birçok et-ken ve mekanizma oldu¤u öne sürülmüfltür (17-27). Te-orilerden en çok destek bulan› gebelikte meydana gelen hormonal de¤iflimlerin buna sebep oldu¤u ve özellikle ös-trojen, progesteron, relaksin ve β-human koryonik gona-dotropin hormonlar›n›n gebelik boyunca de¤iflen düzeyle-rinin G‹B de¤iflikliklere neden oldu¤udur (10,16-20,25,26). Gebelik boyunca hümör aköz oluflum h›z› de¤iflmezken hümör aközün d›fla ak›m kolayl›¤› art-maktad›r. Bu hormonlardan en önemlisi progesterondur. Paterson ve arkadafllar›n›n bildirdi¤ine göre menstrual sik-lusun ilk ve üçüncü çeyre¤inde G‹B’de düflüfl olur (28). ‹lk çeyrekteki östrojen piki ve üçüncü çeyrekteki östrojen ve progesteron piki hümör aközün d›fla ak›m›n› artt›r›r.
Hami-lelerde her iki hormon gebelik süresince yüksektir. Proges-teron gebeli¤in orta-geç dönemlerinde ligamentlerde ve kollajen dokuda gevflemeye sebep olur. Bu da korneosk-leral dokularda da gevflemeye ve d›fla ak›m art›fl›na sebep olarak G‹B’de anlaml› bir düflüfle sebep olur (10,25,26).
Gebelikte G‹B düflüflüne neden oldu¤u iddia edilen bir di¤er hormon relaksindir. Relaksin, 1926 y›l›nda Hisaw taraf›ndan tarif edilen ovaryan bir polipeptid hormondur. Relaksin yumuflak dokulardaki kollajenlerin aras›na s›v› geçifline sebep olur (10,20,28,29). Relaksin trabeküler a¤da yapt›¤› gevflemeyle hümör aközün d›fla ak›m›n› art-t›r›r. Fakat relaksinin etki edebilmesi için hastan›n östroje-nize olmas› gerekmektedir (10,28,29). Wilke ve arkadafl-lar›n›n bildirdi¤i üzere gebelikte episkleral ven bas›nç da düfler (27). Gebelikte oluflan metabolik asidoz da yine ay-n› flekilde G‹B’de bir düflüfle sebep olur (20,23,24).
Daha önce yap›lan çal›flmalarda birçok araflt›rmac› ge-belikte fizyolojik G‹B düflüflünü tarif etmifl ancak trimesterler aras›ndaki dalgalanma ve hangi trimesterde daha fazla gö-rüldü¤üne dair ortak kan› oluflmam›flt›r (7-16). Qureshi ve arkadafllar› gebelikteki G‹B düflüflünün ilk 2 trimesterden zi-yade belirgin olarak 3. trimesterde oldu¤unu iddia etmifller ve bu trimesterde G‹B dalgalanmas›n›n daha az oldu¤unu vurgulam›fllard›r (16). Pilas-Pomykalska ve arkadafllar› ile Kooner ve arkadafllar› ayr› ayr› yapt›klar› çal›flmalarda kendi toplumlar›nda gebelikte G‹B düflüflünün 1. ve 2. trimester-de fazla olmay›p en çok 3. trimestertrimester-de oldu¤unu bildirmifl-lerdir (17-19). Ülkemizden Akar ve arkadafllar› da ayn› flekil-de G‹B düflüflünün en çok 3. trimesterflekil-de oldu¤unu savun-mufllard›r (22). Yine ülkemizden Y›ld›r›m ve arkadafllar› kon-trol grubu kullanmad›klar› ve 30 gebe üzerinde yapt›klar› ça-l›flmalar›nda ise G‹B düflüflünün 1. trimesterde olmay›p 2.ve 3. trimesterde oldu¤unu iddia etmifllerdir (11). Trimesterler aras› G‹B da¤›l›m› ise s›ras›yla 1. trimesterde 13,55 mmHg, 2. trimesterde 11,56 mmHg ve 3. trimesterde 10,46 mmHg olarak bildirmifllerdir. Bizim çal›flmam›zda ise 98 ge-be hasta, ayn› yafl grubunda gege-be olamayan 100 sa¤l›kl› ka-d›n kontrol grubu ile G‹B de¤erleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›lm›fl ve gebelerdeki ortalama G‹B’nin normal ortalamadan ne ka-dar farkl› oldu¤u tespit edilmifltir. Çal›flmam›zda ülkemiz ve-rilerine göre gebelerde trimester G‹B ortalamalar›n›n s›ras›y-la 15,33±1,86; 13,82±1,17; 13,02±1,98 mmHg (1.-2.-3.
82
TOD Dergisi40; 2: 2010
Grafik 1. Göz içi bas›nc›n›n trimesterler aras› seyri
TR‹MESTERLER 3 2 1 18 16 14 14 12 10 8 6 4 2 0 GEBE KONTROL
Grafik 2. Trimesterlere göre kontrol grubu ile olan göz içi bas›nç farklar› TR‹MESTER-KONTROL 1. trimester-kontrol 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 GÖZ ‹Ç‹ BASINÇ FARKI (mmHg) GÖZ ‹Ç‹ BASINÇ (mmHg) 2. trimester-kontrol 3. trimester-kontrol
trimesterler) oldu¤unu tespit ettik. Di¤er yandan çal›flma-m›zda Y›ld›r›m ve arkadafllar›n›n buldu¤u de¤erlerden bir miktar daha yüksek ortalama de¤erler tespit edilmifltir. Bu-nun ölçüm tekni¤i aras›ndaki farklardan veya örneklem sa-y›s›ndan kaynaklanabilece¤ini düflünmekteyiz. Çal›flmam›z ülkemizden yap›lan gebelik ve G‹B de¤iflimini araflt›ran en çok örneklem say›s› içeren çal›flmad›r. Birinci trimester-kon-trol, 2. trimester-kontrimester-kon-trol, 3. trimester-kontrol ars›ndaki G‹B fark› s›ras›yla 0,33±0,19 mmHg, (p>0,05), 1,84±0,12 mmHg (p<0,05) ve 2,64±0,28 mmHg (p<0,05) bulunmufl-tur. Buna göre 1. trimesterde G‹B kontrol grubuna göre azalmakta fakat fark istatistiksel anlaml› gözükmemektedir. Biz bu G‹B’deki azalman›n anlaml› olmamas›n›n sebebi ola-rak östrojen, progesteron, relaksin ve β-human koryonik gonadotropin 1. trimesterde artmas›na ra¤men bu tri-mesterde kortizonun da artm›fl olmas›na ba¤l› oldu¤unu düflünmekteyiz. ‹kinci trimesterde ise tespit edilen ve kon-trol grubundan istatistiksel anlaml› G‹B düflüflünün bu dö-nemde kortizon sal›n›m›n›n azalmas› ile ba¤daflt›r›labilece-¤ini düflünmekteyiz. Bu durum 3. trimesterde de devam et-ti¤i için 2.ve 3. trimesterler aras› istatistiksel anlaml› olmasa da 3. trimesterde bir miktar daha G‹B düflüflü izlenmifltir. Di-¤er bir nedenin de, 3. trimesterdeki progesteron ve relaksi-nin bir miktar daha art›fl›n›n bu trimesterdeki d›fla ak›m ko-layl›¤›n› biraz daha artt›rarak G‹B’nin daha da düflmesine ne-den oldu¤u sonucuna varabiliriz.
Sonuç olarak ülkemiz verilerinin de¤erlendirildi¤i ve kontrol grubu da içeren çal›flmam›zda, gebelerde, di¤er ça-l›flmalarda da gösterildi¤i gibi G‹B’nin fizyolojik olarak düfl-tü¤ünü, bu düflüflün en çok 2. ve 3 trimesterde belirgin ol-du¤unu tespit ettik. Gebelik s›ras›nda tespit edilen veya öncesinde var olan glokomun takibinde bu fizyolojik düflüfl miktar› ve trimesterler aras›ndaki dalgalanma göz önüne alarak yap›lan G‹B de¤erlendirmesinin gerekli oldu¤unu düflünmekteyiz. Bu flekilde gebelikteki glokom tedavisinde gereksiz ilaç kullan›m›yla fetus üzerinde oluflabilecek zarar-l› etkilerin önüne geçilirken, annede yetersiz tedavi edilmifl veya tan›s› maskelenmifl glokom varl›¤› nedeniyle oluflan optik sinir hasar›n›n önüne geçilmifl olunur. Genifl serilerde yap›lacak olan çal›flmalar›n G‹B’deki dalgalanma miktar›n›n tespiti için yararl› olaca¤› inanc›nday›z.
Kaynaklar
1. Anderson DR. Glaucoma: the damage caused by pressure. XLVI Edward Jackson memorial lecture. Am J Ophthalmol. 1989;108:485-95. [Abstract]
2. Foster PJ, Buhrmann R, Quigley HA, Johnson GJ. The definition and classification of glaucoma in prevalence surveys. Br J Ophthalmol. 2002;86:238-42. [Abstract] / [Full Text] / [PDF] 3. Bathija R, Gupta N, Zangwill L, Weinreb RN. Changing
defini-tion of glaucoma. J Glaucoma. 1998;7:165-9. [Abstract] 4. Munoz B, West SK, Rubin GS, Schein OD, Quigley HA,
Bressler SB et al. Causes of blindness and visual impairment in a population of older Americans: The Salisbury Eye Evaluation Study. Arch Ophthalmol. 2000;118:819-25. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
5. Quigley HA. Proportion of those with open-angle glaucoma who become blind. Ophthalmology. 1999;106:2039-41.
[Abstract] / [Full Text] / [PDF]
6. Becker B, Friedenwald JS. Clinical aqueous outflow. Arch Ophthalmol. 1953;50:557-71. [PDF]
7. Sunness JS. The pregnant woman's eye. Surv Ophthalmol. 1988;32:219-38. [Abstract] / [PDF]
8. Imre J. Pregnancy and the eye: their endocrinological relations. XV Concilium. Ophthalmologicum Egypt. 1937;3:213-26.
[Abstract]
9. Phillips CI, Gore SM. Ocular hypotensive effect of late pregnancy with and without high blood pressure. Br J Ophthalmol. 1985;69:117-9. [Abstract] / [PDF]
10. Kass MA, Sears ML. Hormonal regulation of intraocular pressure. Surv Ophthalmol. 1977;22:153-76. [Abstract] / [PDF] 11. Y›ld›r›m Ö, Öz Ö, Arg›n M.A et al. Gebelik sürecinde oluflan
göz içi bas›nç de¤iflimleri. MN-Oftalmoloji 2003;10:138-41.
[Abstract]
12. Qureshi IA, Xi XR, Yaqob T. The ocular hypotensive effect of late pregnancy is higher in multigravidae than in primigravidae. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol. 2000;238:64-7. [Abstract] / [PDF] 13. Wertheim M, Broadway DC. Cyclodiode laser therapy to
control intraocular pressure during pregnancy. Br J Ophthalmol. 2002;86:1318-9. [Full Text] / [PDF]
14. Johnson SM, Maritnez M, Freedman S. Management of glaucoma in pregnancy and lactation. Surv Ophthalmol. 2001;45:449-54. [Abstract] / [Full Text] / [PDF]
15. Qureshi IA. Intraocular pressure and pregnancy: a comparison between normal and ocular hypertensive subjects. Arch Med Res. 1997;28:397-400. [Abstract]
16. Qureshi IA, Xi XR, Wu XD. Intraocular pressure trends in pregnancy and in the third trimester hypertensive patients. Acta Obstet Gynecol Scand. 1996;75:816-9. [Abstract] / [PDF] 17. Pilas-Pomykalska M, Luczak M, Czajkowski J, Woêniak P, Oszukowski P. Changes in intraocular pressure during pregnancy. Klin Oczna. 2004;106:238-9. [Abstract]
18. Kooner KS, Zimmerman TJ. Antiglaucoma therapy during pregnancy: part I. Ann Ophthalmol. 1988;20:166-9. [Abstract] 19. Kooner KS, Zimmerman TJ. Antiglaucoma therapy during
preg-nancy: part II. Ann Ophthalmol. 1988;20:208-11. [Abstract] 20. Maris PJ Jr, Mandal AK, Netland PA. Medical therapy of
pediatric glaucoma and glaucoma in pregnancy. Ophthalmol Clin North Am. 2005;18:461-8. [Abstract] / [Full Text] / [PDF] 21. Barbazetto IA, Pizzarello LD. Ocular changes during pregnancy.
Compr Ophthalmol Update 2007;8:155-67. [Abstract] 22. Akar Y, Yücel I, Akar ME, Zorlu G, Ari ES. Effect of pregnancy
on intraobserver and intertechnique agreement in intraocular pressure measurements. Ophthalmologica. 2005;219:36-42.
[Abstract] / [Full Text]
23. Brauner SC, Chen TC, Hutchinson BT, Chang MA, Pasquale LR, Grosskreutz CL. The course of glaucoma during pregnancy: a retrospective case series. Arch Ophthalmol. 2006;124:1089-94.
[Abstract] / [Full Text] / [PDF]
24. Samples JR, Meyer BS. Use of ophthalmic medications in pregnant and nursing women. Am J Ophthalmol. 1988;106:616-23. [Abstract]
25. Posthumus RG. The use and the possibilities of progesterone in the treatment of glaucoma. Ophthalmologica. 1952;124:17-25. [Abstract]
26. Ziai N, Ory SJ, Khan AR, Brubaker RF. β-human chorionic gonadotropin, progesterone, and aqueous dynamics during preg-nancy. Arch Ophthalmol. 1994;112:801-6. [Abstract] / [PDF] 27. Wilke K. Episcleral venous pressure and pregnancy. Acta
Ophthalmol Suppl. 1975;125:40-1. [Abstract]
28. Paterson GD, Miller SJ. Hormonal influence in simple glaucoma: a preliminary report. Br J Ophthalmol. 1963;47:129-37.
[Abstract] / [PDF]
29. Green K, Phillips CI, Cheeks L, Slagle T. Aqueous humor flow rate and intraocular pressure during and after pregnancy. Ophthalmic Res. 1988;20:353-7. [Abstract]
83 Artunay ve ark.Gebelik Sürecindeki Göz ‹çi Bas›nç De¤iflimleri
