vardır. Bu dil’ere ve îs lâ m ta rih i ile İslâm î bilgilere vukufu Ue tan ın m ış olup m u h te lif h âd iseler vesile siyle söylenm iş b ir h ay ıı b ey ti ve m s ra ı bulunan e sai vadide ve o r ta değerde bir şaird ir.
AH M ED M U H TAR E F E N D İ, TU KŞUCU ZADE (1822-1874) — A bdülâziz devri Ş ey h ü lislâm ların dan, Ş eyh ü lislâm ların d a 112 ncis.dir. S afranbolu- dan îs ta n b u la ge e re k A yasofyada b ir tu rşu cu d ü k k â n ın a sah p olan, d a h a so n ra tu rşu c u la rc a k â h y a seçilen İb ra h im A ğ a ism inde birinin oğlu olup Is- ta n b u ld a doğm uş, b ab a sı kendisine dük k ân ın d a çı ra k lık e ttird iğ i s ıra d a — ve riv a y e te g ö re gizlice__ cam i ve m edrese derslerine devam a başlam ış, dev rin m e şh u r ulem asın d an F ilibeli H aliİ E fendiden ic az et a ld ık ta n so n ra p e k p a rla k şekilde R uus im tih a n ı vererek k ısa za m a n d a ta n ın m a ğ a m u v a ffak o m uş ve b ir R am azan, P a d işa h h u zu ru n d a verilen b ir d ers sıra sın d a ta lâ k a ti, fik irlerin in k uvveti ve bilgisinin genişliğiyle S u lta n A ziz in d ik k a t ve te veccühünü celbederek sü ra tle ilerlem iş, İstan b u l p ay esin i haiz olduğu b ir s ıra d a ve 1872 de Ahmed M u h ta r Molla Beyin yerine M eşihati ih raz etm işti. Ş eyh ü lislâm lar n Rum eli ve A nadolu K az ask e r e: ara sın d a n seçilm eleri usulden bulunduğu cihetle o n la rı a ş a r a k Ş eyhülislâm yap ılm ası da hoşnutsuz luk y a ra tıp dedikoduya sebebiyet v erm iştir. Kale' ki, A hm ed M u h ta r Efendi, ilmi, d ira y e t ve d ü rü st lüğü sayesinde m a k am ın ı bih ak k in d o ld u rm ıja c a deği di. K endisini tez v a k itte m esleğinin en yükse’ m a k a m ın a e riştire n h ü k ü m d a ra k a rşı ta b a sb u sa d tenezzül e tm ıy e re k h a t t â k ısa bir m üddet sonra azi de m ak am ın ın şerefini k o ru m a k hu su su n d ak i itiıı sm dan ileri gelm iş, A bdülâziz’in annesi P ertev n iy a’ V alde S u ltan ta ra fın d a n yollanm ış bir s a ra y adam nın, b ir kahvecibaşının k ü s ta h ç a konuşm ası üzerim herife haddini h u şu n etle bildirm esi üzerine Valdr S ultan ın S ad ıraz am H üseyin A vni P a şa y a şik â y e t azlini m ucip olm uş, key fiy ete de b ir b ahane b u lm a1 icap ettiğ in d e n E fendinin b ir gün hususî kayığın binm eden, Ş irk e t v a p u ru y la Ü sk ü d a ra geçm esi, b su re tle de Şeyhü İslâm lık m akam ının şerefini koru m a tta k i ihm ali i eri sürülm üş. H ü n k â r im am ı H ay ru lla h E fendi de helefi o lm uştur.
A hm ed M u h ta r Efendi, azlinden b ir senesonra, m ünzevî b ir halde y asa rk e n k ısa bir h a s ta lık neti- ces nde ve henüz genç denecek b ir y a ş ta ölm üştür, ik in c i M e şru tiy ette A dliye N azırl ğı edip B üyük M illet M eclisine de iş tira k eden ve (K o cataş) so y a dını a la n N ecm eddin Mol a, bu z a tın o ğ u lla n n d an d ır. A H M FD M U H TA R MOLLA BEY (1807-1882) — A bdülâziz ve II. A bdüllıam id devirlerinde b irer kere M eşihati ih raz etm iş olup Ş ey h ülislâm ların 111 inci sidir. (M olla) ve (B ey) şeklinde zikredilm esi, ule m anın zadegan sın ıfın a m ensnpluğundan ileri gelir. B abası M ekke p âyeli M ahm ud Bey, onun bab ası ise S ad rıesb ak K oca Y usuf P aşa d ır. A nnesi H eybetul'ab H an ım ise I. A bdülham id’in Şehzadeliğinde dünyaya gelip gizlice b ü y ü tü lm ü ş ve (S u ltan ) unvanına maz- h a r edilm evip (Â h ire tlik H an m ) diye anılm ış bu lunan D ü rrü se h v a r’m k 'zıd ır. A hm ed M u h ta r M olla d a b u su retle I. A bdülham id'in to ru n u n u n çocuğu o lm a k ta d ır. Ş eyhülislâm hğı ih raz edişinde kendisini bu m a k a m a g e tirm iş P a d işa h la rın yak ın hısım lığı m ü e ssir olm uş b ulunsa g e re k tir. Kendisi îsta n b u ld a doğm uş, bab a k o n ağ ın d a hu su sî hocalard an ders alıp yetişm iş, D ivanı H üm ayun K alem ine g ird ik te n b ir m ü d d et so n ra ilm iye m esleğine in tisa p la berab er u zun seneler T akvim i Va.kayi m usahhihliği gibi m â nâsız ve ilm iye m esleğivle a lâ k a sız bir İşte bulun m uş, rü tb ece usu lü dahilinde te rfile 1868 de A n a dolu K az ask e rliğ in e erişm iş. 3 871 de Meclisi T etk i- k a tı Ş e r’iye â z ası iken M ahm ud N edim P aşan ın
S a d a re ti ih raz ın d an b ir k aç gün so n ra ve H asaıı F ehm i E fendi y erin e Şeyhülislâm ta y in edilerek bir seneyi m ütecav iz b ir m üddet bu m a k a m d a b u lu n d u k ta n so n ra azledilm iş, yerine T u rşucuzade A h m ed M u h ta r E fendi g elm iştir. 1878 de, II. Abdül- ham id devri başların d a, K a ra H alil E fendi yerine ikinci defa o la ra k M eşihati ih raz la yedi ay sonra azil su retiy le m a k am ım Ü rvanîzade A hm ed E s a t E fendiye te rk e tti ve öm rünün bakiyesini m nzuliyetle g eçirip Ü sk ü d ard ak i k o nağında öldü.
A b d u rrah m an Ş eref E fendinin b ir yazısında (ilim ve şiire in tisab etm iş, hoşsohbet ve m ükrim ) diye ta r if e ttiğ i A hm ed M u h ta r Beyin ilm i ve siyasi b ir ehem m iyete sahip bulunduğu söylenem ez. II. A bdülham id’in son za m a n ların d a M a arif N azırlığı eden H âşim P a şa , bu z a tın oğludur.
AHM ED .MUHTAR PAŞA, GAZİ, KATTRCI- OĞLU (1839- 1919) _ O sm anlı ta rih in in son dev resindeki en m ühim ve m eşhur k u m an d an lard an biri olup .'Sadrazam ların dan 207 ncisidir. B ursada doğm uş ve îs ta n b u ld a ö l m ü ştü r. B u rsalı K atırc ı- oğlu H acı H alil A ğ a isim li ve o r ta halli bir T ürkün oğludur. (Gazi) unvanı kendisine 93 h a r binde A nadolu cephesi kum andanı bulunduğu sı ra d a k i hizm etlerinden dolayı h ü k ü m e tin teklifi ve P ad işah ın iradesiyle verilm iştir.
12 y a ş ıa d a iken B u r sa A skerî idadisine g irip 1856 d a îsta n b u ld a H a r ta "•e M ektebine n a k le t miş, 1861 Je de tahsilini i cmal edip E rk â n ıh a rb i - ye Y üzbaşılığıy a ordu hizm etine başlam ış, S e r d a rı lii.viem u m e r P aşa kum an d asın d a H ersek ve K a ra d a ğ te n k il h a re k etin d e bulunan kuv v etlere d a hil olup iki sene o ta r a f la r d a bulunm uş, bir m u h a rebede de y ara lan m ış, 1862 de K olağalığa te rf i edi lip îs ta n b u la celp ile H arbiye M ektebinde h o calığa ta y in olunm uş, 1864 de de K ozan dağı ıs ah ın a m e m u r edilen ku v v etin E rk â n ıh a rp R eisliğine B inba şılık la ta y in edilerek iki y ıla yak ın b ir zam an o t a r a f ta kalm ış, 1866 d a d a o sıra d a S u ltan A ziz’in henüz 10 y aşın d a olan ilk oğlu Y usuf iz z e ttin E fe n dinin m uallim liğiyle îs ta n b u la celbedi ip P ad işah ın A v ru p a y a ic ra e ttiğ i se y a h a tte de talebesiyle b ir lik te m aiy etin d e b u lunm uştur. Y usuf İz z e ttin E fe n dinin hocası sıfatiy le P a d işa h a y ak laşabilm esini ik balinin başlan g ıcı sa y m a k m ü n asip tir. 1869 da K a r a d a ğ H ududu A razi T esb it K om isyonunun B ilinci K om iseri sıfa tiy le Işk o d ra ve H ersek ta ra fla rın a gidecek, b ir m ü d d et so n ra rü tb e si M iralay ığ a te rfi edilip ilâveten D ârı Ş û ra y ı A skerî âz alığ ın a tayin edilecek, 1870 de h a s ta lığ ın ı ileri sü rü p K om iserlik te n is tifa ile îs ta n b u la dönecektir.
B undan az zam an sonra, isyanla H udcyde k a le sine hücum eden A sîr E m îri M ehm ed bin A iz’in t e dibi için R edif P a ş a k u m a n d asın d a şevki k a r a r la şa n fırk a n ın p işd a rı o la ra k , te rtip edilen beş ta b u ru n k u m an d asiy le yola çıkarılm ış ve kendisine
95
G azi Ahıııed M u h ta r P a ş a Sivil K ıyafetle
m ek tep ten çıkışından a n c ak 9 yıl k a d a r bir zam an geçm.iŞKen ve hem iz 31 yaşın d a olduğu sıra la rd a M u'uvaıut tevcih ed i.erek P a şa yapıım ışcır. H a y a tı nın a r tık O sm anlI ta rih in e dahil s a fh a la rın a da bu aynı ta r ih b aşiangı çteşkil etm iştir.
A hm ed M u h ta r H aşa m u h a sa ra a ltın d a bulunan H udeydeyi k u r ta r d ık ta n so n ra asKerıyie m emıeKet içinde i.erliy erek lâ fz an O sm aniı İm p a ra to rlu ğ u n a tâ b i bulunan A sîr’in m erkezini de ele geçirecek, E m îr’i m aiy etiy le b e ra b e r esir edip I s ta n n u la yol- lıy a ra k A sır k ıta s a ld a O sm aniı idaresin i k u rac ak , bu hizm etine m ü k â fa te n 18i 2 de de F e rik liğ e y ü k se ltilece k tir. Bu s ır a d a R edif P a ş a d a a rk a d a n g e lerek Y em en cihetinde h a r e k â t v u k u a gelm iş, bu P a ş a h a s ta la n ıp îs ta n b u la döndüğünden yerine S ul ta n A ziz devrinin p ek sü ra tle ilerlem iş genç P a ş a la rın d an b ir b aşk ası, A hm ed E s a t P aşa , ta y ın olun muş, f a k a t h are k e tin d e n önce S erask e rliğ e ta y m edilm ekle m erkezden yeni bir vali ve k um andan y ollanm asına a r tık görülm em iş, z a te n vaziyete h â kim bu u n an ve fiilen yeni vilây eti id are e tm ek te bulunan A hm ed M u h ta r P a ş a M üşirliğe te rfi edi lerek Y em en V alisi ve Yedinci O rdu M üşiri nasbe- d ilm iştir. H enüz 33 y aşın d a iken Miişir, yâni M a reşal o lm uştur.
1872 de Y em en k ıta sın ın en büyük kısm ında h ü k ü m e t te ş k i.â tı vücuda getirecek, S a n 'a ’yı v ilâ y et m erkezi y a p a c a k tır. 1873 de N a fia N ez aretin e tay in edilerek îs ta n b u la d av e t edilir. Â lî P a şa n n 1871 de ölüm tindenberi S a d a re t m akam ında m ütem adiyen tebeddüller v u k u a gelip d u rd u ğ u n a göre, otuz üç yaşının içinde M üşirliğe yükselen yeni N azırın
key-Gazi A hm ed M u h ta r P a ş a m ü şir üniform ası İle
96
fiy eti y ak ın S a d a re tin b ir b asam a ğ ı sayıp o k a n a a t içinde yola çıkm ış olduğuna h ü k m e tm e k yerindedir: N ih ay e t 1913 de S a d a re ti kendine bildirilince ağzından çık tığ ı a n la tıla n «K ırk seneden so n ra bu gün m üyesserm iş!» sözleri de bunun deli ini teşkil et-miyor değildir. K ader, A hm ed M u h ta r P aşay ı V ü k elâ lık ta d a b ırak m ıy acak , bir m üddet so n ra
Gi-Gazi A hm ed M u h ta r P a şa 93 h a rb i sırasında rid Vali ve K um an d an lığ ın a ta y in edilip gitm eden ik in c i O rdu M üşirliğine tay in le Ş um nuya gidecek, 1874 de de D ördüncü O rdu M üşirliği inzim am iyle E rz u ru m V alisi o la ca k tır. B ir sene so n ra îsta n b u la celbedilerek isyan halinde bu unan Bosna, H ersek ve K a ra d a ğ h avalisindeki k u vvetlerin kum an d asın a m em ur edilecek, b ir yılı aşa n b ir m üddet so n ra Gi- rid Vali ve K um andanlığına te k r a r ta y in edilip f a k a t o ra d a pek k ıs a b ir m ü d d et k alab ilerek sü ra tle îsta n b u la d â v e t ed ilecek tir: D ördüncü O rdu M üşir liğiyle A nadolu H arp O rdusu B aşk u m an d an ığına d ah a G iride giderken d âv e t edilm iş bulunuyor,
Os-m anii İOs-m p a ra to rlu ğ u da ta rih in in on buhranlı bir devresine giriyordu.
A hm ed M u h ta r P aşan ın H ersek ta ra fla rın d a âsilerle ça rp ıştığ ı sırad a S ultan A ziz’le S ultan Mu- ra d biribirlerini ta k ib e n h a l’edilm işlerdi ve O sm an'ı ta h tın ı a r tık üçüncü bir P ad işah , H. A bdülham id, işgal ediyordu. B alkan S lâvlarını him aye eden Ç a r lık R usyasiyle y a k ın d a h arb in b aşlam ası da pek m uhtem el gö rü n m ek te idi. İsta n b u ld a h a rb i ne y a pıp yapın önlem ek fikrinde bu lu n an larla ondan p e r va etm iy en ’er a ra sın d a m ücadele kızışm ış bir halde idi, A hm ed M u h ta r P a şa d a celbedilen K a ra d a ğ m u ra h h a sla rın a b ir m ik ta r ara zi terk e d ile re k harbin önlenm esini istih d af eden kom isyona m u rah h a s t a yin edilm işti. K endisinin reyi, fed a k ârlık yapılıp h arb in önlenm esi zem ininde bulu n m ak la beraber, Rum dönm esi S âd ıraz am E dhem P a şa ile bir takım ricalin v a tan p e rv e ra n e g aley a n lar iz h ar ederek Sul ta n H am id’e de söz geçirm eleri A hm ed M u h ta r P a şa ile onun gibi düşünenleri m ağlûp edecek, g ö rü ş me kesilecek, ve a r tık R u sy a ile h a rp m u h a k k a k göründüğünden P a ş a hem en yola çık a ra k 1877 N i sanında E rz u ru m a m u v a sa la t edecek, ask erî h a re k â ta b aşlan a ca k tı. P aşan ın Istan b u ld an ayrılm adan evvel P adişahın, S ad raz am vesairenin h u zu rların d a te k lif ve kabul e ttird iğ i h a r e k â t plânı, büyük bir ih tiy a t ve h e r ta r a f t a m ü d a fa ad a k a lın a ra k donan ma v asıta siy le K aradenizin m ütem adiyen ta ra n m a s ı su retinde idi. A hm ed M u h ta r P a ş a k u m a n d an lı ğı esnasında Ge dikli za ferin i ve d a h a b ir kaç m u v a ffa k iy e t tem in etm iş, sayıca çok ü stü n bir düşm an k a rşısın d a büyük bir m e ta n e t ve m a h a re tle h a rp ede rek Meclisi V ükelâ ta ra fın d a n takdim edilen m a z b a ta ge reğince de kendisine Gazi unvanı tevcih edilm iştir. T an z im a t devrindenberi gelm iş k u m a n d an la rın en m ühim lerinden biri, belki en m ühim ve bilgilisi ol m ak p iy e sin i bu kum andanlık esnasında ih raz e t m iştir. Bu itib a rla , da, S u lta n H am id’in "-bazı mü- z a k e r a tta bulu n u lm ak / bahanesiyle kum andayı k en di derecesinden çok aşağ ı bir adam olan K u rt İs mail P a şa y a te rk ile İsta n b u la ge m eğe onu m ec bu r edişi elb ette ki b ir h a tâ teşkil etm iş ve k ey fi yetin bu sıra d a P ad işah ın ziyadesiyle vehim içinde olup bazı sebeplerle Gazi Ahm ed M u h ta r P aşanın M idhat P aşa ta ra fta r lığ ın a hükm edişinden ileri g el diği söylenm iştir. K aldı ki, bu şüphe kısm en olsun zail olm akla, P a şa Is ta n b u 'a gelir gelm ez a r tık te h d it a ltın a girm iş bulunan İstan b u lu n m u h a fa za sı n am ın a Ç a ta lca d a k u ru la n H a t M üdafaa K um an d an lığ ın a ta y in ediliyor, f a k a t m ü d a fa a işindeki n o k ta in a z a rı P adişahınkine uym adığından istifa ve - istifa sı kabul edilip E rk â n ıh a rb iy e Reisliğine, az sonra ilâvei m em uriyetle Tophanei  m ire M üşirli ğine tay in edilip bir kere dah a V ükelâ H eyetine g i riyordu. F a k a t bu ikinci g iriş de öm ürsüz o’acak ve
Gazi A hm ed M u h ta r P aşa , R eislik uhdesinde k a l m ak üzere isyan halinde bulunan Giride y o llan a caktı.
G iridde isyana k an dökm eden son verm ek m u v a ffak iy e tin i gösterecek, H an y a k u rbunda H aiepa m evkiinde y a p tığ ı a n la şm a ile ve H ıristiy a n a h a li ye bazı im tiy a z la r verilm esini k ab u l ederek asayişi tem in edecek, bundan sonra da Y u n an istan a E p ir cihetinden terkedilecek ara zin in ta y in i için P revc zede toplan an kom isyonda bir m üddet b aşm u ra h h as sıfa tiy le b u lu n d u k ta n sonra E rk â n ıh a rb iy e R eisliği hep uhdesinde k alm ak üzere— 1879 da yeni teşkil edilen M a n a stır V ilâyeti V aliliğine ta y in edilecekti. Bu sıra d a o havalide âsây iş fevkalâde bozulm uş ol duğu gibi A rn a v u tla rla m eskûn bazı to p ra k la rın b ilh a ssa K ara d a ğ a verilm esi z a ru re ti k arşısın d a ba.ş- lıyan h a re k e t de bazı A rn a v u t m illiyetperverleri a ra sın d a m u h ta riy e t id d ia la rın a dökülm üş b u lu n m a k ta idi. V aziyet bu m erkezde iken Gazi Ahmed M u h ta r P aşan ın vâki ta lep üzerine verdiği rap o rd a Rum elinde fa rk lı b ir id are k u ru lm a sın ı ta v siy e ede rek bu sıra la rd a da m u h te lif yerlerden kendisinin Valii U m um iliğini istiyen te lg r a f la r alınm ası, P a şa nın Rum eli H idivligine göz d ik tiğ i ta rz ın d a te fsir edilip evvelâ E rk â n ıh a rb iy e Reisliğinden, az sonra d a vali ve k u m a n d a n h k ta n azliyle İstan b u la dâvet ediliyor ve m u v a k k a t h iz m etler m ü stesn a 1885 e k a d a r bir işde k ullanılm ayıp m u a tta l bir halde b ıra k ıld ık tan sonra bu ta rih te M ısır F ev k alâd e K om iser liğiyle K ah irey e yollanıyordu: 1908 T em m uz in k ılâ bına k a d a r —A v ru p ay a se y a h a t için gitm esine ses ç ık arılm a m a k la b era b er_ İsta n b u la gelm esine P a dişah ta ra fın d a n m üsaade edilm iyecektir. M ısırın İngiliz askerinden tah liy esi im k ân ların ı İn g ilte re F ev k alâd e K om iseriyle m ü zakere etm ek üzere v e rilen bu vazife —T eftişi A skerî K om isyonu âzalığı ve Y averi E k re m lik sıfa tla rın ı d a haiz olan— G a zi A hm ed M u h ta r P a şa için ta m m aaşla —ve m u n ta z a m a n tediye edilen fevkalâde y ü k se k b ir m a a ş la— bir te k a ü tlü k te n b aşk a b ir şey değildi. Gazi A hm ed M u h ta r P a şa d a kendisini uzun y ıllar m u a t ta l bir halde bırak m ış olan S u ltan H am id’e k arşı beslediği kini kendisinin h a l’ine t a r a f t a r b u lu n a n la ra k a tılışı ve k a tılış ta k i şevkiyle isb a t edecekti.
10 T em m uz inkılâbını Gazi A hm ed M u h ta r P a şanın v ü cu tça pek zinde, f a k a t fik re n ve dim ağan z a a f içinde id râk etm iş olduğunu kabul etm ek lâ zım dır. İnkılâp tan az sonra M ısır F evkalâde K om i serliğini bırak m ad an İsta n b u la gelecek, gelişi H a r biye N ezaretin e ta y in edilen Recep P aşanın ölüm ü ne te sad ü f e ttiğ i halde kendisine H arbiye N ezareti v erilm iyerek sadece teşkile edilen M ihamı U m uru H arbiye heyeti âz alığ ın a ta y in olunacak, Meclisi M ebuscan açılm ak üzere iken A yan âzalığına. M ec lisler toplanınca da  yan Reis V ekâletine ta y in edi lecekti. S u ltan A bdülham id’in h a l’inin M ecliste k a ra rla ş m a sı sırasın d a bu P ad işa h a a le y h ta r bir t a vır alıp V eliahdi b ia t için H arbiye N ez aretin e g e tirm e ğ e m em ur edilerek bir k aç gün unvansız bir M abeyin M üşiri d u ru m u n a g ird ik te n ve yeni P a d i şahın cülûsunu tebliğ eden heyetlerden birine reis o la ra k A v ru p a y a gidip g eldikten sonra, A yanda Reis V ekilliği m ü te ak ip iç tin ıa la rd a te cd it edilm ek le beraber, sönük bir durum da k alacak , 1911 de İta ly a n m T ra b lu sg a rb a tecavüziyle  yan Reisi ve eski S ad razam S a it P aşa bir kere la h a S a d a re te getirilin ce onun yerine  yan R eisliğine tay in olu n acak ve İ ttih a t ve T erak k in in devam e ttird iğ i
97
- k » > /»//■ y*.’ 1 • ¿ ¿ ¿ - t / V*-.- ' > i ' J - ’ s » “ X • • *. .. J O İ İ \ r ' ' ' • ‘- tA - 1~. U ■ t _»' _>■?■ >, A - (• £ — - ■ s- J • u u l - • A f X, f , , . w • _ J - 1 " • ^ ’ • •* ’ '’- * - * >*> - .a' - ' t ‘ t ' z i Z - ' ' ~ - X - ) t " . .; *)• . . - > t v <JJ ‘u / 5 '*» (■. Â -M s . r ’ >/ „ U ^ Ç X .l ’ J ' S V V *..» ' ■ v --' U* tA V -*.»>_ ’Gazi Ahmed M u h ta r P aşanın el yazısı
T ra b lu sg a rp harb i h a k k ın d a cinnet ve cin ay e t t â birlerin i kullanıp sulh tavsiyesinde bulunm ası da k e n lis.n e a r tık m u h alif b ir hüv iy et verm eğe bağ lıyacaktı.
S a it P a şa n n bir is tifa ile te ce d d ü t edip cem an dokuz ay ı tecavüz eden S a d a re ti esnasında A yan R eisliğini m u h a fa z a eden G azi A hm ed M u h ta r P aşa, o rd u d a a r ta n m em nuniyetsizlik, S ad razam ın eksik b ir kaç N az ır ve bilh assa b ir H arb iy e N a z ın b u l m a k h ususunda u ğ rad ığ ı m ü şk ü lâ t ve bilhassa A r n a v u tlu k ta k i g aleyan sebebiyle İstifa y a m ecbur k alm ası üzerine —ve K ıbrıslı K âm il P a ş a pek çok ların ca ta b iî nam zed g ö ründüğü halde__ 1913 T em m uzunda n ih a y e t S a d a re t m a k am ın a getiriliy o rd u . Bazı rical ve P ad işa h ın yak ın ları, K âm il P aşan ın İ ttih a tç ıla r a k a rş ı şiddetli bir in tik a m p o litik ası t a kip edeceğinden çekinerek ve Gazi A hm ed M u h ta r P aşa n ın ordu ve A rn a v u tla r ara sın d a k i eski şö h re tinin de teskin edici b ir te siri olacağına em niyetle, ittih a t ve T erak k i b ask ısı olm adan ilk defa S a d ra zam seçecek ol; n V' M ehm ed i bu in tih a b a sev (e t m iştiler. 3 ay ve b ir h a f ta devam etm iş olan S a d ra zam lığı esnaşında K üm elinin en büyük kısm ı elden çıkıp İm p a ra to rlu k pek elim b ir m ağlûbiyete uğrı- yacağ ı için, Gazi A hm ed M u h ta r P aşa n ın S a d a re tini m es’um ve h e r halde m u v a ffak ıy etsiz s a y m ak z a ru rîd ir.
B ununla beraber, ilk günlerinde sam im î b ir ser vinç ve üm id y a ra tm ış olduğunu da ta sd ik ve te s lim etm ek icap eder. Ç ünkü İttih a tç ıla rın iş b aşın dan a t t k ’arı bazı m üh m rical, üç eski S adıraznm , yâni K âm il, F e r it ve H üsevin H ilm i P a ş a la rla S ul tan H-’nTd devrinde 17 yılı aşkın b ir zam an Ş ey hülislâm lık etm iş olan M ehm ed Cem aleddin Efendi yeni K abineye dahil bulun u y o rlard ı ve dahil o luşları da m a tb u a tla um um î e fk â rc a kendisine B üyük Ka b ne unvanının veri m eşini tem m edecekti .Ne çare ki, «Büyük Kabine» de is tik ra r tem in edilem yerek b a ş ta yeni D ahiliye N az ırı ve eski S ad ırazam F erid P aşa m n k i olm ak üzere is tifa la r birbirini velyî ede cek, ve İ ta ly a ile sulh ve A rn a v u tlu k ta k i sükûnu tem in hu su su n d a -oldukça m u v a ffa k iy e t g ö ste ıe n h ü k ü m e t R um elinde ıs la h a t talebiyle o rta y a çıkan B alk an d ev letleri-le u y u şm a yo u n a gidem iy.erek ve h arp ta r a f ta r lığ n a k alk ışa n İ ttih a t ve T e ra k k i M ensuplarının faa liy etlerin e k a rşı z a a f g ö ste re rek m ü h ’m m ik ta rd a ku v v eti te rh is g afle tin i irtik â p e ttik te n so n ra d a bu g a fle ti B alk an devletlerinin h ep siyle b 'rd e n h arb i k ab u l etm ek su retiy le te tv iç ede cekti. Gazi A hm ed M u h ta r P a s a eski bir a sk e r sı- fa tiy le h arb in an cak m eş’um olabileceğini ta k d ir ede jiıpce'' d u ru m d a olduğu ve h rb e ır a m ız c m -ş bulunduğu halde z a a f g ö ste rip ’ân ın a m âni olm ayışı ve h ç değilse istifa e d !p gıtm eylşi, â h ir öm rün le ve m a k a m h ırsiy le işlenm iş pek büyük h a tâ sıd ır. H arp pek vabuk >e ilimizde in k işafla b ütün Rum eli bir ka,ç h a f ta iç nde kaybed ild ik ten so n ra a r tık zihnen pek ziyade zay ıflam ış olan S ad razam ın h arb i idam e e ttirm e k gibi sulhu elde etm eğe de m u k te d ir o'a- m ıyacağı Ş eyhülislâm la K âm il P a ş a ve Ayım R iy a setin e geçen F erid P a ş a ta ra fın d a n P ad işa h a a n la tıla ra k S u ltan V. M ehm ed te lk in a ltın d a bırak ılm ış ve u ğ rad ığ ı istisk a l k a rşıs ın d a Gazi A hm ed M u h ta r P a şa d a istem iye istem iye — ifadesinin p erişanlığı d a d ik k a te lâ y ık — b ir istifa n m e takd im iy le S ad a reti, K abinesine Ş û ray ı D evlet R eisi o la ra k a ’m ış bulunduğu K âm il P a şa y a te rk e tm e k zoru n d a k a l ın ştır.
Gazi A hm ed M u h ta r P a şa n ın bundan so n rak i H ay atı, ayan lığ ı m u h a fa za etm ek le b era b er ‘ "m am en sönük geçm iş ve K âm il P a şa n ın isk a tiy le 0 8
İ ttih a tç ıla r ın ik tid a ra gelişlerinden bir m üddet son r a z u h u r eden C ihan H arb in e iştira k im izd e n evvel ve iştira k im izd e n so n ra ask erî vazıy et ve m eseleieı h ak k ın d a hiç b ir şa h siy e t ve m a k a m bu eski büyük kum andanın fik ir ve m ü ta lâ a sın ı sorup istem eğe tenezzül etm em iş, kendisinin de cihan ta rih in in bu m üh m olay a rın a k a rşı â d e ta tam am en lâk ay ıt, m ilyon sahibi b ir insan olm asına —sevgili oğlu ve K abinesinin B ahriye N az ırı M ahm ud M u h ta r P a ş a nın da M ısır H idivi İsm ail P a ş a dam adı o lm a k s u retiy le m ü stak il ve m ühim bir se rv e te sah p b u lu n m a sın a rağm en— o r ta h alli b ir adam ın da tenezzül etm iyeceği ta s a r r u f g ay re tle rin in b ü tü n düşüncesin: te şk il etm iş bulunduğu h ik ây e olunm uştur.
B irinci Cihan H arb in in nih ay etin i ve m ü ta re k e yi id râ k eden G azi A hm ed M u h ta r P aşa , 1919 da b ir m ü d d et h a s ta y a ttık ta n so n ra F eneryolundaki köşkünde ölm üş ve cenazesi ih tifa J â t ile İstanbul« nakledilip F a tih cam ii h a z ir e s n e göm ülm üştür.
Gazi A hm ed M u h ta r P aşa, m üteıen n in bir a s k e r olduğu gibi İslâ m dini, riy aziy e ve astronom i sa h a la rın d a bilgi sahibiydi. K u r’a n h a k k ın d a biı eseri ve ta k v im m eseleieı i h ak k ın d a bir kaç risalesi v ard ır. En m ühim eseıi, ta b iîd ir ki h a tır a tı oluıdu. B u nlardan an c ak R u sy a h a rb i kum an d an lığ ın a t a allû k eden (S e rg ü z eşti H ay a tım ın Cildi S anisi) u n vanlı cild in tiş a r etm iş o up bir cildi evvelle cildi saniyi ta k ip eden k ısım la r bulunup bulunm adığı m eçhuldür. P aşa n ın kalem i, kılıç k a d a r k u d re t ve m u v a ffak iy etle k u llandığı d a söylenem ez.
A HM ED M UHTAR PAŞA, RA.M AZANOĞI.İ (R am az an o ğ u lla rı’n a bkn.)
AHM ED M U H TA R P A Ş A (1861-1936) - L -ta n b u ld a bulunan ve m em leketim izdeki yeTân^ As k e rî M üzeyi teşk il eden m üzenin ta n zim ve ısla h ın d a büyük em eği geçm iş, a s k e r iğe ve asüeiıi-v t a rihim ize a it bazı eserler de yazm ış bir z a ttır. K olağası H aşa n Efendi
ism inde birinin oğlu olup H a r b i y e M ektebinden Topçu E rk â n ıh a rp Yüz- başılığiyle çıkm ış, uzun seneler H arbiye ve Mü- hendishanede hocalık e t miş, bir a ra lık devletçe alın ac ak silâh ların t e t k i ki vazifesiyle A vrupay; yollanm ış ve F erik liğ e y ü k selm iştir. İkinci Meş ru tiy e ti m ü te ak ip (Aya t- in p iri (sesindeki A s k erî M üzeye m ü d ü r olup b u rasın ı pir depo h alin den h a k ik î bir m üze v a ziyetine g etirm iş, Y eni çeri k ıy a fe th an e sin i de bu m üzede tan zim e t m iştir. (K ülliy atı fenni
eslih a), (S erî A teşli S a h ra T o p la n ) gibi ask erlik fennine a i t eserleri yan ın d a e sk i O sm anlı h a rp le rine ve a sk e rlik ta rih im iz e a it o la ra k —o r ta d e ğ e r de— b ir k aç k ita b ı vard ır.
A hm ed M u h ta r P aşa , son a sırd a k i İsta n b u l h a y a tı h a k k ın d a g ay e tle değerli yazı ve te tk ik le ri bu lunan ve kendisinden (A lus) m addesinde bah sed i len S erm ed M u h tarım bahşişidir.
A H M ED N A tM BEY, BA BANZADE (B aban la ra bkn.) .
A hm ed M u h ta r P a şa
