Bir tefsir problemi olarak cehennemin ebediliği sorunu

Tam metin

(1)T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEFSİR BİLİM DALI. BİR TEFSİR PROBLEMİ OLARAK CEHENNEMİN EBEDİLİĞİ SORUNU. YÜKSEK LİSANS TEZİ. Danışman Prof. Dr. Sait ŞİMŞEK. Hazırlayan Cahit KARAALP. Konya - 2007.

(2) İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... I KISALTMALAR...................................................................................................... IV ÖNSÖZ .......................................................................................................................V GİRİŞ...........................................................................................................................1 a)Araştırma Konusunun Seçilmesi.............................................................................1 b) Araştırma Konusunun Amacı ................................................................................1 c) Konu Hakkındaki Kaynaklar .................................................................................1 d) Araştırmada Takip Edilen Yöntem ........................................................................2 e) Araştırmanın Muhtevası ........................................................................................3 f) Araştırmanın Önemi...............................................................................................4 BİRİNCİ BÖLÜM CEHENNEM KELİMESİNİN ANLAMI, DİĞER DİNLERDEKİ YERİ, CEHENNEMİN ÖZELLİKLERİ VE CEHENNEMDEKİ AZAP TÜRLERİ 1. CEHENNEM KELİMESİNİN KÖKENİ VE ANLAMI........................................5 2. CEHENNEM İNANCININ DİĞER DİNLERDEKİ YERİ ...................................6 3. KUR’ÂN-I KERİM’DE CEHENNEMLE BAĞLANTILI KULLANILAN İSİMLER .....................................................................................................................8 4. KUR’ÂN-I KERİM’E GÖRE CEHENNEME GİRMEYE SEBEBİYET VEREN AMELLER ................................................................................................................13 5. KUR’ÂN-I KERİM’E GÖRE CEHENNEM AZABI VE AZAP TÜRLERİ ......21 5.1. Azap Kelimesinin Lugavî ve Istılahî Anlamı.....................................................21 5.2. Cehennem Azabı ve Azap Türleri ....................................................................21 6.KUR’ÂN-I KERİM GÖRE CEHENNEMİN EVSAFI VE CEHENNEMLİKLERİN DURUMLARI ................................................................28 7. CEHENNEMDE KALIŞI İFADE EDEN “ÂHKÂB” ,“EBED” VE“HULD”KAVRAMLARININ ETİMOLOJİK TAHLİLİ VE KUR’ÂN’DAKİ KULLANIMLARI.....................................................................................................33 7.1. Âhkâb Kavramının Tahlili ................................................................................33 7.2. Ebed Kavramının Tahlili...................................................................................33 7.3. Huld Kavramının Tahlili...................................................................................35. I.

(3) İKİNCİ BÖLÜM CEHENNEM HAYATININ EBEDİLİĞİ SORUNSALI VE DEĞERLENDİRMESİ 1. CEHENNEM HAYATININ EBEDİLİĞİ SORUNSALI VE TARİHİ SÜRECİ ......................................................................................................41 2. CEHENNEM HAYATININ EBEDİLİĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER.................48 2.1. Cehennemin Ebediliği Konusundaki Görüşler Ve Delilleri................................48 2.1.1. Cehennemin Ebediliği Konusundaki Görüşler ............................................48 2.1.2.Cehennemin Ebediliğini Kabul Edenlerin Delilleri......................................49 2.1.3.Cehennemin Ebediliğini Kabul Etmeyenlerin Delilleri ................................58 2.2. Azabın Ebedîliği Konusundaki Görüşler Ve Delilleri........................................74 2.2.1.Azabın Ebediliği Konusunda Görüşler ........................................................74 2.2.2.Azabın Ebediliği Konusunda Görüşlerin Delilleri........................................75 2.3. Cehennemliklerin Ebedîliği Konusundaki Görüşler Ve Delilleri .......................83 2.3.1. Cehennemliklerin Ebedîliği Konusundaki Görüşler....................................83 2.3.2. Cehennemliklerin Ebedîliği Konusundaki Görüşlerin Delilleri ...................84 3. CEHENNEM HAYATININ EBEDİLİĞİ KONUSUNDAKİ GÖRÜŞ VE DELİLLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................................94 3.1. İcma’ ................................................................................................................94 3.2. İlahî Adalet.......................................................................................................95 3.3. Ebed ve Huld Kavramları..................................................................................97 3.4. İstisna İle İlgili Müfessirlerin Görüşleri ............................................................99 3.5. “Âhkâb” Ayetinin Değerlendirilmesi ..............................................................105 3.6. Yer ve Göğün Devamı ....................................................................................108 3.7. İlahi Rahmetin Genişliği ve Gazabı Geçmesi ..................................................110 3.8. İlahî Hikmete Uygunluk..................................................................................111 3.9. Ceza ve Mükâfat Dengesi ...............................................................................112 3.10. Allah’ın Affediciliği .....................................................................................113 3.11. Büyük Günah İşleyenin Durumu...................................................................115 3.12. Konuyla İlgili Hadisler ve Rivayetler ............................................................116. II.

(4) 3.13. Vaad ve Vaid ................................................................................................121 3.14. Allah’ın Cenneti Haram Kılması...................................................................123 3.15. Azaba Uyum Sağlama...................................................................................126 3.16. Dinlerin Birliği .............................................................................................129 EK. CEHENNEMİN EBEDİ OLMADIĞI FİKRİNİN İBN TEYMİYYE VE İBNU KAYYİMİ’L-CEVZİYYE’YE NİSBETİ ..................................................................131 EK.1.Cehennemin Ebedi Olmadığı Fikrinin İbn Teymiye’ye Nisbeti ve Tartışılması .................................................................131 EK.2.Cehennemin Ebedi Olmadığı Fikrinin İbnu’l-Kayyim’a Nisbeti ve Tartışılması ..............................................................................................................................136 SONUÇ ....................................................................................................................140 BİBLİYOGRAFYA.................................................................................................142. III.

(5) KISALTMALAR (as). Aleyhisselam. (cc). Celle Celâluluh. (ra). Radıyallahu anh. (sav). Sallallahu aleyhi ve selem. age.. Adı geçen eser. agm.. Adı geçen makale. ag.md.. Adı geçen madde. a.mlf. Aynı müellif. b.. Bin,İbn. bkz.. Bakınız. bs.. Baskı. byy.. Baskı yeri yok. c.. Cilt. DİA. Diyanet İslam Ansiklopedisi. DÜİF. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. H.. Hicri. İA.. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. M.. Miladi. nşr.. Neşreden. OMÜİF. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Ö.. Ölüm. s.. Sayfa. thk.. Tahkik. tr.. Tercüme. ts.. Tarihsiz. UİFD. Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi. vd.. Ve diğerleri. vd.. Ve devamı. vs.. Vesaire. IV.

(6) ÖNSÖZ İnsan yokluğu kabul etmeyen sonsuzluğu arzulayan bir yapıya sahiptir. Bu yapı gereğidir ki doğumlarda neşe, ölümlerde keder hâkimdir. Ebedi yaşama arzusu, insanoğlunun ilk, temel ve eskimeyen en önemli arzularından biridir. Bu arzu sebebi ile insanlığın ilk atası Hz.Adem, insanlığı kulluk zemininden uzaklaştırmayı ahdeden şeytanın aldatması karşısında Rabbin emrini unutmuş ve bunun sonucunda rahatlık bahçesinden meşakkat dünyasına sürgün edilmiştir. Hz.Adem’in sürgünü ile insanlığa karşı ilk zaferini kazanan şeytan, ölüm korkusu ve ebedi kalma arzusunu hep silah olarak kullanmıştır Allah; şeytanın insanlığın en büyük düşmanı olduğunu bildirerek, bizleri ölümle son bulacak olan dünya hayatına aldanmamamız konusunda uyarmıştır. Dünya hayatının bir gün son bulacağını beyan etmiş ve dünya hayatında işlenen iyilik ve kötülüklerin karşılığının ebedi olan ahiret hayatında verileceğini, kimseye zulmedilmeyeceğini; iyiliklerin kat kat, kötülüklerinse misliyle veya af’la karşılık bulacağını bildirerek insanoğlunun ebedilik arzusuna cevap vermiştir. İnsanoğlu kendisini ilgilendiren ve kendisi için muamma olan konulara hep ilgi duymuştur. Geçmiş ve gelecekte insanoğlunun ilgi duyduğu önemli konular arasındadır. Gayb kapsamına giren bu konularla ilgili vahyin verdiği bilgiler dışında sahih bilgi bulunmamaktdır. Vahyin gayb alanına giren bazı konularda söz söylememesi veya kapalı bir dil kullanması bu konularda bir çok tartışmanın yapılmasına neden olmuştur. İnsanoğlunun geleceğini ilgilendiren cennet ve cehennem konusunda da vahyin kapalı dilinden kaynaklanan sebeble birçok tartışmanın yapıldığını görmekteyiz. Cehennemin ebediliği meselesi de bugüne kadar tartışıla gelen gaybi meselelerden biridir. Cehennemin ebediliği tartışması bugüne kadar hep kelam problemi olarak ele alınmış ve tartışılmıştır. Konu ile ilgili yapılan tartışmalara baktığımızda konunun bazı ayetler etrafında dönüp dolaştığını ve bu ayetlerin yorumunda bir takım sıkıntıların yaşandığını gördük. Tartışmanın ana mihverini ayetler oluşturduğu halde tefsir alanında konuyla ilgili müstakil bir çalışmanın yapılmamış olduğunu görmemiz bizi böyle bir araştırma yapmaya sevketti.. V.

(7) Elimizden gelen gayreti sarfettiğimiz halde hedeflediğimiz çalışmayı ortaya koyduğumuzu söylemeyemeyiz. Çalışmamızda gözümüzden kaçan hatalarımız mutlaka olmuştur. Çalışmak bizden tevfik Allah’tandır. Tez. çalışmam esnasında. yardımlarını. esirgemeyen,. ilminden. ve. tecrübesinden her zaman faydalandığım, konunun seçilmesi ve araştırılması konusunda bize öncülük eden, bizi cesaretlendiren değerli danışman hocam Prof. Dr. M. Sait ŞİMŞEK Bey’e ve çalışmamı okuyup değerli tenkitleri ile çalışmamın olgunlaşmasını sağlayan Prof. Dr. Yusuf IŞICIK, Prof. Dr. İsmet ERSÖZ ve özellikle Doç. Dr. Fethi Ahmet POLAT hocalarıma teşekkürü borç bilirim. Ayrıca yüksek lisans derslerine devam etmemde ve tez araştırmalarım ile ilgili Konya’ya gidiş gelişlerimde bana kolaylık sağlayan değerli müftümüz M. Lütfi KETENCİ hocama özellikle teşekkür ederim. Cahit KARAALP Konya-2007. VI.

(8) GİRİŞ a)Araştırma Konusunun Seçilmesi “Bir Tefsir Problemi Olarak Cehennemin Ebediliği Sorunu” konusunu seçerken bizi konuyu araştırmaya sevkeden temel etken, cehennemin ebediliği sorunsalının ayetlere dayandırılarak tartışılmaya açılmış olmasıdır. Konumuzun tartışmaya açıldığı dönemin hicri birinci asra dayanması konuyu nezdimizde önemli. kılmıştır.. Ayrıca. konumuzla. ilgili. ayetlerin. yorumunda. tefsir. kitaplarımızda birbirinden farklı ve birbirine zıt bir çok görüşün olması bizde konuya ilgi uyandırmıştır. İtikat konusu olarak görülmüş ve kelam tartışması olarak sürdürülen böylesi önemli bir konunun Tefsir dalında müstakil olarak çalışılmamış olması da konunun araştırılmasına sevkeden ikinci bir etken olmuştur. Konuyu seçmeden önce danışman hocamızında görüşü ve desteği alınarak konunun araştırılmasına karar verdik ve araştırmaya koyulduk. b) Araştırma Konusunun Amacı Konuyla ilgili yaptığımız araştırmada konunun hep itikadi bağlamda değerlendirildiğini ve genel kabule ters düşen görüşlerin tekfirle karşılandığını gördük. Konuyu araştırmada konu ile ilgili ayetlerin Tefsir disiplini açısından değerlendirilmesini ve konunun itikadi boyutun dışına taşınarak mezhep ideolojisi dışında tartışmaya açılmasını hedefledik. Ayrıca konu ile ilgili ayetlerin tefsirinde yaşanan sıkıntıları Tefsir disiplinine bağlı kalarak gidermeyi amaçladık. Konuyu tartışanların delillerini bir bir değerlendirdikten sonra genel kabul görmüş cehennemin ebedi olduğu görüşünün doğru olup olmadığını yeniden ve yeni bir bakış açısıyla tartışmaya açmayı hedefledik. c)Konu Hakkındaki Kaynaklar Çalışmamızda ilk dönem rivayet ve dirayet tefsirlerine ağırlık verdik. Ayrıca son dönem tefsirlerini de ihmal etmemeye çalıştık. Çalışmamız tefsir alanında yapıldığı için ağırlıklı olarak tefsirlerden faydalandık. Cehennemin ebediliği tartışmasının diğer İslami disiplinlerle olan ilgisini göz önünde. 1.

(9) bulundurarak dinler tarihi, mezhepler tarihi, kelam, hadis ve tasavvuf alanlarında yazılmış eserlere müracaat ettik. Konu ile ilgili müstakil çalışmaların hiç yok denecek kadar az olması konuyu araştırmamızda bizi zor durumda bıraktığını söyleyebiliriz. İsmi cehennemin ebediliği tartışması ile özdeşleşen İbn Teymiyye’nin “er-Redd alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr” risalesi ile İbnu’lKayyim’in “ Şifau’l-Âlil”, “Hâdi’l-Ervâh” ve “es’Sevâiku’l-Mürsele” isimli eserlerini ve bu iki ismin görüşlerine reddiye babında kaleme alınmış Takiyyüddin Ali b. Abdilkâfi es-Sübkî’nin “el-İ’tibâr bi Bekâi’l-Cenneti ve’nNâr”isimli eseri ile Muhammed b. İsmail es-San’anî’nin “Ref’u’l-Estâr li İbtâli Edilleti’l-Kâilîne bi Fenâi’n-Nâr” isimli eserlerini konumuzn temel kaynakları arasına aldık. Son dönemde cehennemin ebediliği meselesini Farklı bir bakış açısıyla tartışmaya açan Musa Carullah Bigiyef’in “İlahi Rahmet ve Uluhiyet, Evrensel Kurtuluş”isimli eseri ile bu konuda Carullah’a eleştiri yönelten Mustafa Sabri Efendinin “Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi (Musa Carullah Bigiyef’e Reddiye)” isimli eseri çalışmamızın önemli kaynakları arasındadır. Konuya azabın ebediliği boyutunda yaklaşım sergileyen İbn Arabî’nin “Futuhâtu’l-Mekkiyye” ve “Fusûsu’l-. Hikem” isimli eserleri de önemli kaynaklarımız arasındadır. d)Araştırmada Takip Edilen Yöntem Önce konu ile ilgili elde ettiğimiz bilgileri fişledik ve sonrada bu bilgileri kendimize özgü bir tasnife tabi tuttuk. Konuyu tarihi sürecinde incelemeye ve tarih boyunca nasıl bir seyir izlediğini göstermeye çalıştık. Tefsir dalında yapıldığı için çalışmamızı ağırlıklı olarak tefsirler ekseninde çalıştık. Araştırmamızda ilk dönem eserlere ve ilk elden kaynaklara dayanmaya çalıştık. Konuyu araştırırken cehennem hayatının ebediliği tartışmasının farklı şekillerde tartışıldığını görmemiz bizi de konuyu, cehennem hayatının ebediliği genel başlığı altında cehennem, cehennemlikler ve azabın ebediliği alt başlıklarında tartışmamıza sevketmiştir. Bu tasnif tamamıyla kendimize aittir.. 2.

(10) Cehennemin, cehennemliklerin ve cehenem azabının ebediliği başlıkları altında leh ve aleyhte görüş beyan edenlerin delillerini sunarken objektif olmaya, onların ağzından ve kendimiz o delilleri ileri sürüyormuş gibi aktarmaya çalıştık. Delillerin değerlendirilmesi bölümünde ise her iki tarafın delillerini bir arada değerlendirmeye ve her iki tarafın delillerini sıralarken mezhebi duygulardan sıyrılmaya çalıştık. Delilleri değerlendirirken her iki tarafın isabet etmediği yerlerde kendi kanaatimizi ortaya koyduk. Konuyla ilgili isabetli delilleri. kabullenerek. sunduk.. Konuyu. dağıtmadan. genel. bir. şekilde. değerlendirmeye çalıştık. Konu ile bağlantılı olup konumuzu amacı dışına çıkaracak konuları sadece değinip geçtik. İbn Arabi ve Musa Carullahın eserlerinden naklettiğimiz görüşlere geniş yer ayırdık. Çünkü bu iki isim konuya farklı zaviyelerden bakmışlar ve konuyu farklı mecralara çekmişlerdir. Ayet meallerini mevcut meallerden yaralanarak yazdık. Mealler arasında en çok Süleyman Ateş’in “Kur’ân’ı- Kerim ve Yüce Meâli”nden yararlandık. Konunun pratik olması açısından genel kabul görmüş kısaltmalara başvurduk. e)Araştırmanın Muhtevası Çalışmamız bir giriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş kısmında konunun seçilme sebebini, çalışmanın amacını, konu hakkındaki kaynakları, araştırmada takip edilen yöntemleri, araştırmanın muhtevasını ve çalışmamızın önemini işledik. Birinci bölümde konuya alt yapı oluşturacağına inandığımız cehennem kelimesinin kökeni, cehennemin isimleri, cehennem inancının diğer dinlerdeki yeri, cehennem azabının niteliği, cehenneme girmeye sebebiyet veren tutumları, cehennemin evsafı, cehennemliklerin durumları ve cehennemin süresi ile bağlantılı olan ebed, huld ve Âhkâb kavramlarının etimolojik tahlili gibi konuları işledik. İkinci bölümde ise cehennem hayatının ebediliği tartışmasının tarihini, cehennem hayatının ebediliği hakkındaki görüşleri, cehennemin ebediliğini savunanların delillerini; cehennemin, cehennem azabının ve cehennemliklerin ebedi olmadığını söyleyenlerin delillerini, her iki kanadın delillerinin. 3.

(11) tartışılmasını ve cehennemin ebedi olmadığı görüşünün İbn Teymiye ve İbnu’lKayyim’ e nisbetinin tartışılmasını işledik. Sonuç kısmında ise ulaştığımız neticeleri zikredip görüşümüzü ortaya koymaya çalıştık. f)Araştırmanın Önemi Araştırmamız gayb alanına taalluk ettiği için konu hakkında sadece sahih ve sarih naslara dayanılarak sonuca varılabilir. Hassas bir konu olduğu için de söylenebilecek her bir sözün önemi büyüktür. Cehennemin ebedi olduğu yönündeki genel kanaate aksi bir kanaatin ileri sürülmüş olması konumuzun önemini arttırmaktadır. Çalişmamız, bildiğimiz kadarıyla Türkiye’de Tefsir alanında yapılmış ilk çalışmadır. Bu yönüyle çalışmamız önem arzetmektedir.. 4.

(12) BİRİNCİ BÖLÜM 1. CEHENNEM KELİMESİNİN KÖKENİ VE ANLAMI Cehennem. kelimesi. Kur’ân-ı. Kerim’in. yetmiş. yedi. ayetinde1. geçmektedir. Bu ayetlerin elli ikisi Mekkî, yirmi beşi Medenî sureler içinde yer almaktadır. Cehennem bu ayetlerin tümünde herhangi bir sözlük anlamı taşımaktan ziyade, azabı hak edenlerin iskân mahalli olarak tasvir edilmiştir.2 Kur’ân’da inanmadıkları halde inanmış görüntüsü veren münafıkların, inkâr ve nankörlükte direten kâfirlerin, hak yoldan sapan fasıkların, zulmeden zalimlerin ve günaha batmış günahkârların uhrevî barınağı3 olarak gösterilen “cehennem” kelimesinin etimolojik kökeni tartışma konusudur.4 İslam âlimleri “cehennem” kelimesinin kökeni konusunda birbirinden farklı görüşler ileri sürmüşlerdir Bu görüşleri şöyle özetleyebiliriz: a)“Cehennem” kelimesi bir kişinin lakabı olan ‫ م‬adından alınmıştır.5 b)“Cehennem” Allah’ın ahirette azapta bulunacağı ateşin ismidir. Arapçaya başka bir dilden gelmiştir. Özel isim ve yabancı bir kelime olduğundan dolayı da gayr-ı munsarıftır. 6 c)“Cehennem” Arapça bir kelime olup. “derin kuyu” anlamına. gelmektedir. Derinliğinin fazlalığı sebebi ile ahiretteki ateşe cehennem denilmiştir.7 d)“Cehennem” kelimesinin aslı, İbranice’de ‫( آ ه م‬ki Hinnûm) veya ‫آ‬ ‫( هم‬Ki Hinnâm), Süryanice’de ‫( آ‬Kihinnâ) ve Yunanca’da ise ‫( آ‬Kiinna)dır.8 1. Abdulbakî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire, 2001, s. 226227. 2 Seyyid, Yakub Bekr, Nusus fi Fıkhi’l-Luğati’l-Arabiyye, Beyrut, 1970, II/93; Râzi, Muhammed b. Ebû Bekr b. Abdulkâdir, Muhtaru’s-Sıhah, Kahire, 2000, s. 75; a. mlf. Tefsiru Ğaribi’l-Kur’âni’l-Azîm, thk: Hüseyin Elmalı, Ankara, 1997, s. 438. 3 Kur’ân, 5/68; 4/140; 6/29; 78/27; 48/6; 40/70; 7/40; 4/168; 11/113; 21/29; 26/90-91 vs. 4 İbn Manzûr, Cemaluddin b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, Beyrut, ts., XII/112;Harman, Ömer Faruk; Cehennem, DİA, İst., 1993, VII/225; Nevevi,Muhyiddin ebu Zekeriya,Sahihu Müslim bi Şerhi'nNevevi,Kahire ,2001, I/400 5 İbn Dureyd, Muhammed b. Hasan Ezdî, Cemheratu’l-Luğa, Beyrut, 1345, III/404. 6 Seyyid, Nusus fi Fıkhi’l-Luğati’l-Arabiyye, II/93. 7 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, XII/112.. 5.

(13) e)“Cehennem” kelimesi Farsça’dan Arapça’ya girmiştir.9 f)“Cehennem” kelimesi Kudüs’ün güneyinde bulunan “Ge-hinnum” isimli vadiden gelmiştir.10 Ahd-i Atik’te “Ge-Hinnum”, “Ge ben Hinnom” ve “Ge bene Hinnom” şeklinde kullanılmıştır.11 2. CEHENNEM İNANCININ DİĞER DİNLERDEKİ YERİ Ölümden sonraki hayatla ilgili inançlar, semavî ve beşerî dinlerin bütününde bulunmaktadır.12Cehennem inancı da İslamdaki kadar net olmasa da beşeri ve semavi dinlerin hepsinde mevcuttur. Yahudiliğin kutsal kitabı Eski Ahit’te cehennem, ateş çukuru, karanlık bir yerdir. Orada suçlulara demir zincirler vardır. Cehennemin ismi “Ge-Hinnom” vadisinden alınmıştır. Bu vadi ise lanetlenmiştir.13 Çünkü kültsel din mensupları burada insan adaklar kurban etmekteydiler.14 Yaremya’da burasının ölülerin, kokuşmuşluğun yeri olacağı belirtilirken İşaya’da ise burasının Allah’a karşı gelenlerin cesetlerinin atılacağı yer olarak anlatılmaktadır.15 Eski Ahit’te kişinin öldükten sonra gideceği karanlık bir diyardan bahsedilir. Bu yer Şeol’dur. Burası yerin derinliklerinde bulunmaktadır. Oraya girenlerin çıkması mümkün değildir. Orası umutsuzluk ve yok oluş yeridir. Oraya zengin, fakir; kral, köylü; büyük, küçük; efendi, köle herkes girer, orada kimse hatırlanmaz.16 Görüldüğü gibi Eski Ahit’te cehennem net tasvir edilmemiştir 17. 8. Şibay, Halim Sabit, “Cehennem”, İA., İst., 1993, III/45. Rağıb el-İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, Beyrut, 2001, s. 109; Suyûtî, Celâluddin, el-Itkan fi Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 2002, I/433. 10 Paçacı, Mehmet, Kur’ân’da ve Kitab-ı Mukaddes’te Ahiret İnancı, İst., 1994, s. 149. 11 Eski Ahit, Yeşû, 15/8; 18/16; II. Tarihler, 28/3; 33/6; Yaremya, 7/31-32; II. Kıralar, 23/10. 12 Makdisî, Ebu Zeyd Ahmed b. Selh el-Belhî, el-Bed’ ve’t-Tarih, Paris, 1989, I/197-201. 13 II. Kıralar, 23/10; II. Tarihler, 28/3; 33/6; Yaremya, 7/31, 19/2. 14 Paçacı, Kur’ân’da ve Kitab-ı Mukaddes’te Ahiret İnancı, s. 149. 15 İşaya, 66/24; Yaremya, 2/32; 19/6. 16 Eyub, 10/21-22; II/8; 26/5; 10/21; 21/32-33; 26/6; 24/20; Tesniye, 23/22; Mezmurlar, 86/13; 88/7; Hazekiel, 2/18-32. 17 Harman, Cehennem, VII/225 . 9. 6.

(14) Hristiyanlığın kutsal kitabı Yeni Ahit’te cehennem inancı, Eski Ahit’e nazaran daha açıktır. Yeni Ahit’te cehennem bir ateş mekânı olarak anlatılır.18 Cehennem sönmeyen bir ateştir, insanların atıldığı bir çukurdur.19 Orası günahkârların ruh ve bedenlerinin yok edildikleri yerdir.20 Günahkârlar ebedi ateşte cezalandırılacaklar, orası şeytan ve yardımcıları için hazırlanmıştır, sanki bir hapishanedir.21 Orada ağlama, sızlanma, diş gıcırtısı ve korkunç azaplar vardır.22 Mecusilik’te İslam dinindeki gibi olmasa da sırat köprüsü, cennet ve cehennem inancı bulunmaktadır.23Mecusiliğe göre inanmayan kişinin ruhu Sinvat Köprüsünden geçemeyip cehennemin derinliklerine düşer. Bu aşağı aleme “yalancının evi” anlamında “drüzodemâna” veya “yalancının çukuru” anlamında “drüzötmân” denilmektedir. Karanlık, ıstırap ve gürültü ile dolu olan bu yer altı dünyasında kötülerin gıdası pislikten ibarettir.24 Budizm’de yedi cehennem inancı vardır. Bu cehennemler yeryüzünün altındadır ve kötü davranışlarda bulunanlar burada uzun süre çok çeşitli işkencelere maruz kalırlar. İnsanların parçalanması, alevli silahlarla kesilmesi, ezilme, asılma, yakılma başlıca ceza çeşitleridir. Budizm’deki cehennem telakkisinde ne alevler söner, ne de acılar diner.25 Hinduizm’de “Naraloka” adı verilen cehennem bu dünyada herhangi bir dinî kuralı ihlal eden kişiye ahirette buna denk bir cezanın uygulandığı acılarla dolu yerdir. Hinduizm’de cehennem bir nevi arınma yeridir. Kişi burada cezasını çektikten sonra arınmış olarak yeryüzüne döner.26. 18. Matta, 5/22; 18/9. Markos, 5/43; Matta, 5/29; Markos, 9/45, 47; Luka, 12/5. 20 Matta, 10/28. 21 Matta, 18/8; 25/41; 5/15-26. 22 Matta, 8/12; 13/42; 50/22; 22/13; Luka, 8/28. 23 Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş, Konya, 2000, s. 56. 24 Harman, Cehennem, VII/225. 25 Harman, Cehennem, VII/225 . 26 Harman, Cehennem, VII/225 . 19. 7.

(15) 3.. KUR’ÂN-I. KERİM’DE. CEHENNEMLE. BAĞLANTILI. KULLANILAN İSİMLER Kur’ân-ı Kerim, cehennemle bağlantılı olarak birçok isim kullanmaktadır. Bu isimlerin cehennemin isimlerini, tabakalarını veya cehennemdeki azap türlerini ifade ettiği konusunda farklı görüşler bulunmaktadır.27 1. Lezâ:“Halis ateş”28, “içinde duman bulunmayan saf ateşin alevi” anlamına gelen bu kelimenin cehennemin bir ismi olduğu ifade edilmiştir.29 Bu kelime Kur’ân’da şöyle kullanılmıştır: “Hayır! O dumansız bir ateştir, derileri kavurur, soyar.”30 2. Hutame:(َُ )“Kırmak, un ufak etmek, yakıp yıkmak” anlamındadır. ( َْ‫) ه‬vb. fiiller gibidir.31Bu fiil Kur’ân’da “Süleyman ve ordusu farkında olmadan sizi çiğnemesin( )”32 şeklinde kullanılmıştır. Kur’ân’da cehennemle bağlantılı olarak kullanılan bu kelime cehennemin bütününe ait bir isim olabileceği gibi belli bir kısmını ifade etmek üzere de kullanılmış olabilir.33 Önüne çıkan her şeyi kıran, derileri yiyip, kemikleri kıran34 anlamındaki(َ)kelimesi cehennemle bağlantılı olarak şu ayette kullanılmıştır: “Hayır, andolsun ki o,yakıp yıkan ateşe (َُ ) atılacaktır. Yakıp yıkan ateşin (َُ ) ne olduğunu bilir misin? Allah’ın tutuşturulmuş ateşidir.”35 3. Sair:(َْ )Ateşin alevlenmesi, kızışması anlamındadır.36Kur’ân’da biri fiil şeklinde olmak üzere on yedi ayette37 geçer. Kur’ân’da çoğunlukla. 27. Topaloğlu, Bekir, Cehennem, DİA, İst., 1993, VII/227; Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, et-Tezkira fi Ahvâli’l-Mevta ve Umûri’l-Âhira, Beyrut, 1990, s. 448. 28 İsfehânî,, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 454. 29 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 454. 30 Meâric, 70/15-16. 31 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 130. 32 Neml, 18. 33 Topaloğlu, Cehennem, VII/227 . 34 Razî, Ebu Bekr, a.g.e., s. 440. 35 Hümeze, 104/4-6. 36 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 238; Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, s. 172. 37 Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 430.. 8.

(16) cehenneme isim olarak kullanılmıştır. İki ayette ise şeytan ve cinlere verilen dünya azabını ifade eder.38 “…(O gün) halkın bir bölüğü cennettedir ve bir bölüğü de kızışmış bir ateşte( )”39 “Allah kafirlere lanet etmiş ve onlar için kızışmış bir ateş( ) hazırlamıştır.”40 “Gerçek şu ki, şeytan sizin düşmanınızdır, öyleyse siz de onu düşman edinin. O kendi grubunu, ancak kızışmış ateşin( ) halkından olmaya çağırır.”41 4. Haviye:“Yukarıdan aşağıya düşmek” anlamındaki (‫ )ه ى‬kökünden isimdir. Haviye’nin cehennemin bir ismi olduğu ifade edilmiştir.42Kur’ân-ı Kerim’de sadece şu ayet-i kerimede geçmektedir: “İşte onun anası (yeri, yurdu), uçurumdur(‫)هوى‬. Nedir o (uçurum) bilir misin? O kızgın bir ateştir.”43 5. Sekar: Kök itibariyle “yakma” anlamını içeren (#) kelimesi cehenneme özel isim olmuştur.44Kur’ân-ı Kerim’de sadece dört yerde geçmektedir.45 “Onu yakıcı ateşe(#) sokacağım. Sen bilir misin yakıcı ateş(#) nedir? O (içine atılanı) yer, bitirir, (yine de) bırakmaz. (Eski haline çevirip bu işi tekrar eder) Sürekli deriler kavurur (beşere delicesine susamıştır.)”46 6. Cahîm:“Alevli ateş, çok şiddetli yanan ateş, aşırı sıcak yer”47anlamına gelir. Cahim ( ) kelimesinin; tutuşması, yakması şiddetli olan her ateş için 38. Sebe, 34/12; Mülk, 67/11. Şurâ, 42/7. 40 Ahzâb, 33/64. 41 Fâtır, 35/6. 42 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 524; Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, s. 375. 43 Kâria, 101/9-11. 44 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 240; Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, s. 174; Râzî, Tefsiru Garîbi’lKur’ân, s. 215. 45 Kamer, 54/48; Müddessir, 74/26-29, 42. 46 Müddessir, 74/26. 39. 9.

(17) kullanıldığı48 ifade edilmiştir. Kur’ân’da yirmi altı ayette49 geçen bu isim 25 ayette cehennem yerine kullanılır. Sadece Sâffât Süresi 97.ayette Hz İbrahim’in atıldığı dünya ateşi için kullanılmıştır. Cahim’in cehennemin isimlerinden bir isim olduğu söylenmiştir.50 “Sonra onların dönecekleri yer elbette şiddetli yanan ateştir ( ).”51 “Tutun onu, şiddetli yanan ateşin ( )) ortasına sürükleyin.”52 “Gören kimseler için şiddetli yanan ateş ( ) ortaya çıkarılmıştır.”53 7. Harîk: ($) “Yakıcı, yangın” veya “ateş” manasını ifade etmekte54 ve Kur’ân’da beş ayette “azâbu’l-harîk” terkibi içinde yer almaktadır.55 Cehennemin bir ismi olduğu ifade edilmiştir.56 Zemahşerî (ö. 538/1143), “İnanan erkeklere ve inanan kadınlara(sırf inançlarından dolayı) eziyet edip de sonra Tövbe etmeyenlere kesinlikle cehennem azabı vardır. Ve de yangın($) azabı onlar içindir.”57 ayetinin tefsirinde “Harîk”in cehennemden ayrı ve daha yakıcı olduğunu ifade etmiştir.58 Bazı müfessirler de “Ashâb-ı Uhdûd”un mü’minleri inançlarından vazgeçirmek için yaktıkları ve içine mü’minleri attıkları ateşin kendilerini çepeçevre sarıp yaktığını ve ilgili ayette belirtilen “Harîk” azabı ile bu durumun kastedildiğini söylemişlerdir..59Bizce bu görüş ayetin bütünlüğünden uzaktır. Müfessirlerin büyük çoğunluğu bu ayette geçen “harîk” azabının, dünyada mü’minlere işkence eden kâfirlerin küfür azaplarına ek olarak ahirette. 47. Müddessir, 74/26-29. İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 95. 49 Abdulbakî, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 201. 50 Râzî, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, s. 437. 51 Saffat, 37/68. 52 Duhan, 44/47. 53 Naziat, 79/36. 54 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 121; Râzî, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, s. 346. 55 Al-i İmran, 3/181; Enfâl, 8/50; Hâc, 22/9, 22; Burûc, 85/10. 56 Kurtûbî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Kahire, 2002, XX/244. 57 Burûc, 85/10. 58 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzil, Beyrut, 1995, IV/519. 59 Zemahşerî, a.g.e., IV/519; Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Beyrut, 2000, s. 1336; Maverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’l-Uyûn, Beyrut, trs., VI/242. 48. 10.

(18) verileceğini, bu ek azabın ise işkencelerinin karşılığı olacağını belirtmişlerdir.60 Kanaatimizce,”Azâbu’l-Harik” tabiri ile müfessirlerimizin yapmış oldukları yorumlar isabetli değildir. Cehennemde farklı azap türleri bulunduğu için özellikle “azâbu’l-harîk” tabirinin kullanıldığını düşünmekteyiz. “Allah: ‘Allah fakirdir, biz zenginiz’ diyenlerin sözünü işitti. Onların dediklerini ve haksız yere peygamberleri öldürmelerini yazacağız ve: ‘Yangın ($) azabını tadın’ diyeceğiz.”61 8. Hamîm:( )”Çok sıcak su, kaynar su”62 anlamında olup, Kur’ân-ı Kerim’de cehennemle bağlantılı olarak on dört ayette geçer.63 Cehennemde görülecek. azap. türlerinden. bir. tanesi. olup. Kur’ân’da. kaynar. suyun. cehennemliklere içirileceği içilmesi ile bağırsakların parçalanacağı ve kaynar suyun cehennemliklerin başlarından aşağıya döküleceği ifade edilir.64 “Kaynar suya( ) atılacaklar ve sonra da ateşte yakılacaklardır.”65 “Onlar, cehennemle kaynar su( ) arasında dolaşıp dururlar.”66 9. Yahmum:Hamîm ile aynı kökten türeyen (‫ ) م‬kelimesi Kur’ân’da sadece bir ayette geçmektedir.Yahmumun Cehennemin dumanı, kapkara duman67ve siyah ateş68 olduğu ifade edilmiştir. Bu isim daha çok cehennemdeki azap çeşidini ifade etmektedir. Cehennemin ismi olduğu da söylenmiştir..69 “Bir kavurucu rüzgar ve kaynar su. Kapkara dumandan(‫ ) م‬bir gölge altında, ki ne serin ne ferahlatıcı.”70 60. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XX/244; Beyzâvî, Nasiruddin Abdullah b. Ömer, Envâru’tTenzil ve Esraru’t-Te’vil, Beyrut, 2003, II/585; Firûzâbâdî, Mecduddin Muhammed b. Ya’kûb, Tenvîru’lMikbâs fi Tefsiri İbn Abbas, Beyrut, 2002, s. 590; İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmaduddin İsmail b. Şihabuddîn Ömer, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, Kahire, 1993, IV/497. 61 Âl-i İmran, 3/181. 62 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 136-137; Râzî, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, s. 443. 63 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 269. 64 En’âm, 6/70; Hâc, 22/19; Muhammed, 47/15. 65 Ğâfir, 40/72. 66 Rahmân, 55/44. 67 Râzî, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, s. 443. 68 Maverdî, en-Nüket ve’l-Uyûn, V/456. 69 Fahreddin er-Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefâtihu’l-Ğayb (Tefsiri Kebir),(çev:Suat Yıldırım vd.) Ankara, 1995 .XXI/209-211. 70 Vakıa, 56/41-44.. 11.

(19) 10. Semûm:(‫“ ) م‬Sıcak rüzgar, kavurucu rüzgar” anlamına gelmektedir. Semûm’dan maksadın “ateş” olduğu ve kıl altındaki deliklere nüfuz ettiği için ateşe semûm denildiği de belirtilmiştir. Semûm kelimesinin cehennemin ismi veya bir tabakası olduğu ifade edilmiştir.71 Kur’ân-ı Kerim’de cehennemle bağlantılı olarak iki ayette geçen semûm kelimesinin cehennemdeki bir azap türünü ifade ettiğini söylemekte mümkündür. Semûm kelimesinin bir yerden başka bir yere hareket eden kokuşmuş bir havayı ifade ettiği, zehir anlamına gelen es-semûm kelimesinden geldiği de gelen görüşler arasındadır.72 “Allah bize lutfetti ve bizi kavurucu rüzgardan(‫ ) م‬korudu.”73 “Kavurucu rüzgar (‫ ) م‬ve kaynar su.”74 11. Nâr:(‫“)ا&ر‬Gözle algılanan alevli ateş” manasındadır.75 Kur’ân-ı Kerim’de cehennemle bağlantılı olarak 101 yerde geçmekte76 ve cehennem kelimesinden daha çok kullanılmaktadır. Birçok ayette cehennem yerine77 kullanılmakta ise de bazı ayetlerde ( ‫“ )ﻥر‬cehennem ateşi”78 terkibiyle kullanılmaktadır. “Nar” kelimesinin cehenneme isim olduğu ifade edilebilir ise de cehennemdeki en büyük azabı ifade ettiği de söylenebilir. Kur’ân’da “Nar”; yakıtı insanlar ve taşlar olan, alev saçan, kızışmış, tutuşturulmuş, gönüllere işleyen, Allah’ın en büyük ateşi79 şeklinde vasfedilmiştir. “O Allah düşmanlarının cezası ateştir.(‫)ا&ر‬Ayetlerimizi inkar etmenin cezası olarak onlara orada(cehennemde) sürekli kalma yurdu vardır.”80 “Allah’a ve Rasûlüne isyan edenler için cehennem ateşi ( ‫ )ﻥر‬vardır. Sürekli içinde kalacaklardır.”81 71. Râzî, Muhammed b. Ebu Bekr, Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, s. 452; Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XVII/62; Zemahşerî, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzil, IV/402; Beyzâvî, Tenzil ve Esraru’t-Te’vil, II/435. 72 Fahreddin er-Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXI/209. 73 Tûr, 52/27. 74 Vakıa, 56/32. 75 İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 510-511. 76 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 815-817. 77 Nisa, 4/14; Fussilet, 41/28; Hadid, 57/15 vs. 78 Tövbe, 9/68, 81; Fâtır, 35/36; Cin, 72/73; Beyine, 98/6. 79 Bakara, 2/24; Âl-i İmran, 3/131; Mesed, 111/3, Leyl, 92/14; Ğaşiye, 88/4; Hümeze, 104/6; A’la, 87/12. 80 Fussilet, 41/28.. 12.

(20) İslam âlimleri, cehennemin yedi kapısı olduğunu bildiren ayetten82 mülhem bir varsayıma istinaden ahiret hayatındaki cehennem azabının yedi tabakası olduğunu düşünmüşlerdir. Genellikle zühd ve rekaik kitaplarında rastlanan ve hakkında hiçbir sahih hadis bulunmayan yedili tasniflerden birine göre cehennemdeki azap tabakaları en hafiften şiddetliye doğru cehennem, lezâ, hutame, saîr, sakar, cahîm ve haviye şeklinde sıralanmıştır. 83 Cehennemle alakalı bu yedili tasnife,sahih bir dayanağının olmaması gerekçesi ile katılmamaktayız.. Cehennemin yedi, cennetin sekiz kapılı 84olması cehenneme gideceklerin cennete gideceklerden daha az olacağı85yorumlarına sebeb olmuştur. Kanaatimizce cehennem genel bir isimdir.86 Cehennemle ilgili ayetlerde geçen isim ve sıfatların büyük çoğunluğu ateş, ateşin yakıcılığı87 ve azap çeşitlerini ifade etmektedir. 88 4.. KUR’ÂN-I. KERİM’E. GÖRE. CEHENNEME. GİRMEYE. SEBEBİYET VEREN AMELLER Allah; her kişinin yaptıkları ile rehin olduğunu rehin olduğunu89,yapılan en küçük iyilik ve kötülüğün değerlendirmeye tabi tutulacağını90,herkesin amellerinin karşılığını bulacağını91,iyiliğin katlanarak92,kötülüğün misliyle karşılık göreceğini93,hiçbir kula zulmedilmeyeceğini94 belirterek cehenneme girmenin bir takım ameller sonucu olduğunu haber vermiştir. Kur’ân-ı Kerim’e göre cehenneme girmeye sebebiyet veren tutum ve davranışlar şunlardır:. 81. Cin, 72/23. Hicr, 15/44. 83 Kurtubî, Tezkira, s. 444-449; İbn Kesir, Ebu’l-Fida İmaduddin İsmail b. Şihabuddin Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihaye (Ölüm Ötesi Tarihi), çev: Mehmet Keskin, İst., 2001, s. 350-351. 84 İbn Mace Taharet,57,60. 85 Ateş,Süleyman,Cennet Tekelcisi mi? ,İslami Araştırmalar, Ocak 1990, IV/36 86 Halîmî, Ebu Abdillah Hüseyin b. Hasen, el-Minhâc fi Şuabi’l-İman, nşr. H. Muhammed Fûde, Beyrut, 1979, I/472. 87 Öztürk, Mustafa, Kur’ân’ı Kendi Tarihinde Okumak, Ankara, 2004, s. 234. 88 Öztürk, Kur’ân’ı Kendi Tarihinde Okumak,s. 234. 89 Müddessir, 74/38. 90 Zilzal, 99/7-8. 91 Nahl, 16/11. 92 Tövbe, 9/121; 4/40. 93 En’am, 6/160. 94 Nisa, 4/40. 82. 13.

(21) 1- Küfür ve münafıklık “Allah,iki yüzlü (münafık) erkek ve kadınlara, inkarcılara sürekli kalacakları cehennem ateşini hazırlamıştır.”95 “O, size kitap’ta “Allan’ın ayetlerinin inkar edildiğini ve alaya alındığını işittiğinizde, başka bir söze geçmedikçe onlarla bir arada oturmayın, yoksa siz de onlar gibi olursunuz” diye indirdi. Doğrusu Allah münafıkları ve kafirlerin hepsini cehennemde toplayacaktır.”96 2- Ahiret gününe inanmamak “Dediler ki: “Dünya hayatımızdan başka bir hayat yoktur. Biz diriltilecek değiliz… İnkar ettiğinizden dolayı tadın azapı.”97 “Çünkü onlar hesap görüleceğini ummuyorlardı…”98 3- Allah’tan başka ilah edinmek, putlara tapmak, ortak koşmak “Onlar Allah’ı bırakıp tanrıçalara taparlar…”99 “Allah, kendisine ortak koşulmasını elbette bağışlamaz, bundan başkasını dilediğine bağışlar…”100 “İnananlara yardım etmez diye Allah’a kötü zanda bulunan münafık erkek ve kadınlara, puta tapan erkek ve kadınlara Allah azap etsin, kötü sanıları kendi başlarına gelsin! Allah onlara gazap etmiş, onları lanetlemiş ve cehennemi kendilerine hazırlamıştır.”101. 95. Tövbe, 5/68; Bkz. 9/73; 58/8; 4/145; 17/8; 29/14; 39/32. Nisa, 4/140; Bkz. 3/196-197; 66/9; 18/100, 102; 35/36. 97 En’am, 6/25; Bkz. 45/34; 52/13-14. 98 Nebe, 78/27; Bkz. 32/14; 19/66; 7/45. 99 Nisa, 4/117-119; Bkz. 25/68; 29/25. 100 Nisa, 4/116; Bkz. 37/35. 101 Fetih, 48/16. 96. 14.

(22) 4- Allah’ın dinini, elçilerini ve ayetleri reddetmek onlarla alay edip büyüklenmek “İnkar ettikleri, ayetlerimi ve elçilerimi eğlence yerine koydukları için onların cezası cehennemdir.”102 “Kitabı ve elçilerimizi gönderdiğimiz mesajı yalanlayanlar yakında bileceklerdir.”103 “Doğrusu ayetlerimizi yalan sayıp, onlara karşı büyüklük taslayanlara, göğün kapıları açılmaz, deve iğnenin deliğinden geçmedikçe cennete de giremezler. Suçluları böyle cezalandırırız.”104 5- Şeytana uymak, ona tapmak, onu dost edinmek “Allah,‘yerilmiş ve kovulmuşsun oradan defol, andolsun ki insanlardan sana kim uyarsa, hepinizi cehenneme dolduracağım’ dedi.”105 “…Allah’ın lanet ettiği azgın şeytana taparlar. Allah’ı bırakıp şeytanı dost edinen şüphesiz açıktan açığa kayba uğramıştır…İşte onların varacağı yer cehennemdir.”106 6- Zulmetmek ve zulmedenlere taraf olmak “İnkar edenleri ve zalimleri Allah şüphesiz bağışlamaz, onları içinde temelli ve ebediyen kalacakları cehennem yolundan başka bir yola eriştirmez. Bu Allah’a kolaydır.”107 “Sakın zulmedenlere dayanmayın, sonra size ateş dokunur. Sizin Allah’tan başka dostlarınız yoktur. Sonra size yardım edilmez.”108. 102. Kehf, 18/106; Bkz. 77/34; 45/9-10. Mü’min, 40/70; Bkz. 41/28; 45/7-8. 104 A’raf, 7/40; Bkz. 23/105. 105 A’raf, 7/40. 106 Nisa, 4/117-121. 107 Nisa, 4/168-169; Bkz. 19/72. 108 Hud, 11/113; Bkz. 2/151; 34/42. 103. 15.

(23) 7- Allah’a ve Rasulüne karşı gelmek “Benim yaptığım yalnız, Allah katından olanı, onun gönderdiklerini tebliğdir. Allah’a ve peygamberine kim karşı gelirse ona, içinde sonsuz ve temelli kalınacak cehennem ateşi vardır.”109 8- Dinden çıkmak “…Sizden kim dininden döner ve kafir olarak ölürse, işte onların bütün yaptıkları dünyada da, ahirette de boşa çıkmıştır.Ve onlar ateş halkıdır.Orada sürekli kalacaklardır.”110 9- İlahlık taslamak “Bunlar içinde kim ‘Ben, Allah’tan başka bir ilahım’ derse işte onu cehennemle cezalandırırız. Zulmedenlerin cezası böyle verilir.”111 10- Allah’ın indirdiğini gizlemek, ayetleri (dini) para aracı yapmak “Allah’ın indirdiği kitaptan bir şey gizleyip, onu birkaç paraya satanlar var ya, işte onlar karınlarına ateşten başka bir şey koymuyorlar. Kıyamet günü Allah ne onlara konuşacak ve ne de onları temizleyecektir. Onlar için acı bir azap vardır.”112 “Vay haline o kimselerin ki kitabı elleriyle yazıp, az bir paraya satmak için, “Bu Allah katındandır derler. Ellerinin yazdığından ötürü vay onların haline…”113 11- İnsanların mallarını haksız yere yemek “Ey inananlar! Mallarınızı aranızda haksızlıkla değil, karşılıklı rıza ile yapılan ticaretle yeyin. Haram ile kendinizi mahvetmeyin…”114. 109. Cin, 72/23; Bkz. 9/63. Bakara, 2/275, Bkz. 4/115. 111 Enbiya, 21/29; Bkz. 21/98. 112 Bakara, 2/174. 113 Bakara, 2/79. 114 Nisa, 4/29; Bkz. 79/37. 110. 16.

(24) 12- Yoldan çıkmak (fasıklık yapmak), azgınlaşmak, haksızlıkta bulunmak “Yoldan çıkanların (fasıkların) barınacakları yer de ateştir…”115 “…Cehennemde azgınlara gösterilir.”116 13- Dini oyun ve eğlence haline getirmek “Onlar ki dinlerini bir eğlence ve oyun yerine koydular ve dünya hayatı kendilerini aldattı.”117 14- Dünya hayatını tercih etmek, malı kasaya yığıp Allah yolunda harcamamak “Dünyayı isteyene istediğimiz kimseye dilediğimiz kadar hemen veririz. Sonra ona cehennemi hazırlarız…”118 “Ve şu yakın hayatı (dünya hayatını) yeğlemişse.”119 “(Cehennem) kendine çağırır, sırtını dönüp gideni (mal) toplayıp kasada yığanı.”120 15- Zina etmek, mü’min veya herhangi bir cana haksız yere kıymak (intihar etmek) “Kim bir mü’mini kasden öldürürse cezası içinde sürekli kalacağı cehennemdir…”121 “Ve onlar Allah ile beraber başka tanrıya yalvarmazlar.Allah’ın haram ettiği canı haksız yere öldürmezler ve zina etmezler.Kim bunları yaparsa cezasını bulur.Kıyamet günü azabı kat kat olur ve onda alçaltılmış olarak sürekli kalır.”122 115. Secde, 32/30. Şuara, 26/90-91; Bkz. 79/37. 117 A’raf, 7/51; Bkz. 6/70. 118 İsra, 17/18. 119 Naziat, 79/38. 120 Mearic, 70/18; Bkz. 9/75. 121 Nisa, 4/53. 122 Furkan, 25/68-69. 116. 17.

(25) 16- Miras hukukuna uymamak, yetim malı yemek, faiz yemek “…Kim tekrar (faize) dönerse onlar ateş halkıdır orada sürekli kalacaklardır.”123 “Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler, karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar. Zaten onlar çılgın aleve atılacaklardır.”124 “…Bunlar (miras ile ilgili hükümler) Allah’ın sınırlarıdır…Kim de Allah’a ve elçisine karşı gelir, onun sınırlarını aşarsa Allah onu sürekli kalacağı ateşe sokar…”125 17- Büyük günahlarda ısrar etmek, namaz kılmamak, yoksulu doyurmaya ön ayak olmamak “…Büyük günah işlemekte ısrar ediyorlardı…”126 “…Yoksulu doyurmaya ön ayak olmuyordu.”127 “…Namaz kılanlardan değildik. Düşkün kimseyi doyurmuyorduk. Batıla dalanlarla biz de dalardık.”128 18- Yeryüzünde bozgunculuk yapmak, büyüklenmek “Dünya hayatına dair konuşması senin hoşuna giden, pek azılı düşman iken, kalbinde olana Allah’ı şahid tutan, işbaşına geçince bozgunculuk yapmaya ekin ve nesli yok etmeye çabalayan insanlar vardır. Allah bozgunculuğu sevmez. Ona, “Allah’tan sakın” denince, gururu kendisine günah işletir. Artık ona cehennem yetişir, ne kötü yataktır.”129 “Bu durum, sizin yeryüzünde haksız olarak şımarmanızdan ve büyüklenmenizden ötürüdür.”130. 123. Bakara, 2/275. Nisa, 4/10. 125 Nisa, 4/12-14. 126 Vakıa, 56/46. 127 Hakka, 69/34. 128 Müddessir, 74/44-46. 129 Bakara, 2/204-206. 130 Mü’min, 40/75; Bkz. 16/29. 124. 18.

(26) 19- Müstekbirlik yapmak ve müstekbirlere teslim olmak “Ateşin içinde birbirleriyle tartışırlarken, mustazaflar(müstekbirlere teslim olanlar) müstekbirlere dediler ki…”131 20- Allah’ın yolundan men etmek, Allah’ın yolunu eğriltmeye yamultmaya, boşa çıkarmaya çalışmak “Onlar ki Allah’ın yolundan menedip, onu eğriltmek isterler. Ahireti de inkâr ederlerdi.”132 21- Peygamberleri öldürmek “Allah,‘Allah fakirdir biz zenginiz’ diyenlerin sözünü işitti. Onların dediklerini ve haksız yere peygamberleri öldürmelerini yazacağız…”133 22- Kitabın bir kısmına inanıp, diğer kısmına inanmamak “…Yoksa siz kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkar mı ediyorsunuz…”134 23- İyiliklere engel olmak, haddini aşmak, taşkınlık yapmak “…Her inatçı inkarcıyı, iyiliklere boyuna engel olan,haddini aşıp taşkınlık eden, şüpheye düşüren, Allah’ın yanında başka tanrı benimseyen kişiyi cehenneme atın…”135 24- Günaha dalmak, yalan söylemek, kötülük yapmak “Kendine okunan Allah’ın ayetlerini dinleyip, sonra, onları hiç duymamış gibi büyüklük taslamakta direten yalancı ve günahkar kişinin vay haline! Ona can yakıcı bir azap müjdele.”136 “Evet kim bir günah kazanır da suçu kendisini kuşatmış olursa işte onlar ateş halkıdır. Orada sürekli kalacaklardır.”137 131. Mü’min, 40/47. A’raf, 7/45. 133 Al-i İmran, 3/181. 134 Bakara, 2/85. 135 Kaf, 50/24-26. 136 Casiye, 45/7-8. 132. 19.

(27) “Ve kim kötülük getirirse onların da yüzleri cehenneme yıkılır.”138 25- Allah’a eksiklik izafe etmek, Allah hakkında yalan yanlış konuşmak “Kendilerinin hoşlanmadıkları şeyi Allah’a veriyorlar…Onlara mutlaka ateş vardır.”139 26- Allah’ın buyruklarının dışına çıkmak “Allah’ın buyruğunun dışına çıkanlar (facirler) cehennemdedirler.”140 27- Ehl-i Kitaptan inkar edenlerden olmak “Kitap ehlinden ve ortak koşanlardan inkar edenler şüphesiz içinde sürekli kalacakları cehennem ateşindedirler…”141 28- Allah yolunda savaşmaktan kaçmak “Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilmek veya bir başka topluluğa katılmak maksadı dışında o gün arkasını düşmana dönen kimse Allah’tan bir gazaba uğramış olur. Onun varacağı yer cehennemdir…”142 29- Tartıları hafif gelmek “Kimin tartıları hafif gelirse…”143 “Tartıları hafif gelenler işte onlar kendilerine yazık edendir. Cehennemde süreklidirler.”144. 137. Bakara, 2/81. Neml, 27/90. 139 Nahl, 16/62. 140 İnfitar, 82/14. 141 Beyine, 98/6; Bkz. Haşr, 59/3. 142 Enfal, 8/16. 143 Karia, 101/8. 144 Mü’minun, 23/103. 138. 20.

(28) 5. KUR’ÂN-I KERİM’E GÖRE CEHENNEM AZABI VE AZAP TÜRLERİ 5.1. Azap Kelimesinin Lugavî ve Istılahî Anlamı Azap, Arapça’da terk etmek, vazgeçmek, kaçınmak, engellemek gibi anlamlara gelen “azb” kökünden türetilmiş bir isimdir. Bu kelimenin semantik örgüsünde “şiddetli acı verme”, “işkence ve eziyet” ve “nefse zor gelen her şey”145 anlamları mevcuttur. Ricz, be’s, nekâl ve ikâb gibi kelimelerle de anlam ilişkisi bulunmaktadır.146 Azap kelimesi türevleriyle birlikte Kur’ân’da 490 defa geçmekte147 ve genellikle ilahî emirlere karşı gelenlere verilen cezanın adını ifade eder. Ancak kelimenin zaman içinde anlamı genişlemiş ve suçluyu, işlemiş olduğu suçu yinelemekten alıkoyacak nitelikteki bir cezanın yanı sıra insanı ezen her türlü acı ve keder de azap diye isimlendirilmiştir.148 Azap kelimesinin kökünde tatlılık anlamı da mevcuttur. Ancak bu anlam suyun tatlılığını ifade etmek için kullanılır.149 Azabın kökünde “tatlılık” anlamı var olduğu için cehennemdeki azabın da tatlı geleceği söylenmiştir ki bu konuya ilerde değineceğiz.150 5.2. Cehennem Azabı ve Azap Türleri Elem ve ıstırapların bir kısmı beden, bir kısmı da ruh üzerinde etkili olduğuna göre, azap hem maddî hem de manevî elem ve ceza niteliği taşır.151 İmam Gazzâli ruhani cehennemin bulunduğunu ve bu cehennemde şu üç çeşit ateşin bulunduğunu söyler: 1-Dünyanın arzularından ayrılma ateşi 2-Pişmanlık, mahcubiyet ve rezil olma ateşi. 145. İsfehânî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 330; İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, IV, s. 2852-2853. Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap”, DİA, İst. 1991, IV, s. 302. 147 Abdulbaki, el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, s. 555-559. 148 Öztürk, Kur’ân’ı Kendi Tarihinde Okumak, s. 235. 149 Râzî, Muhtaru’s-Sıhah, s. 233. 150 Afîfî, Ebu’l-Alâ, Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, (çev. Ekrem Demirli), İst. 2002, s. 189. 151 Yavuz, Azap, IV, s. 302. 146. 21.

(29) 3-Allah’ın cemalinden mahrum ve ümitsiz olmak ateşi152 Gazzâli’ye göre bu üç türlü ruhani ateşin tesiri bedene tesir eden ateşten daha şiddetlidir. Bu anlatılan ateşler bizzat ruhun içinde hasıl olur ve tesirleri daha büyüktür. Yine Gazzâli’ye göre şeriatın cismani cennet ve cehennemi etraflıca. anlatmasının. sebebi. insanların. bunları. anlamakta. güçlük. çekmemeleridir. Zira ruhani azap insanlardan kime anlatılsa onu basit sanacak zorluk ve ağırlığını kavramayacaktır.153azabı; cismani azap ile ruhani azap şeklinde ayıran Gazali’nin, ruhani azabın cisamani azaptan daha şiddetli olduğu düşüncesine katılmıyoruz. Zira maddi azap manevi azapıda beraberinde getirir ve bu iki azap beraber yaşanır. Cismani ateşin olmaması halinde ruhani ateşin şiddetinden bahsedilemez. Çünkü cehennemliklerin ruhani azapları ateşi gördükten ve ateşe atılacaklarını bildikten sonra başlamaktadır. Gazzali’nin cismani azabın etraflıca anlatılmasını insanların idrakine bağlamasını da yersiz bir yorum olarak değerlendirmekteyiz. Kur’ân; cismani azapla birlikte ruhani azabı da işlemiş ve pişmanlık hasret getirecek şiddetli azap olan cismani ateşe ağırlık veriştir. Bu insanların idrak durumları ile alakalı olmaktan çok ateş azabının korkunç şiddeti ile alakalı bir durumdur. Allah Kur’ân-ı Kerim’de cehennemde uygulanacak azabın; çeşit çeşit154, çetin, sürekli155, kimsenin yapamayacağı156 bir azap olduğunu, azaptan kurtuluşun olmayacağını157, azabın hafiflemeyeceğini158, geciktirilmeyeceğini159, azabın katlanacağını160, şiddetinin büyük161, kendisinin korkunç162, acı163,. 152. Ğazzali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed ,Kimya-yı Saadet çev :Ali Arslan ist. 2004, I/106-113; a.mlf. Kitabu'l-Erbaîn fi Usulu'd-Dîn;Beyrut ,1988 s.174-178 153 Ğazzali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed ,Kimya-yı Saadet, I/106-113. 154 Sa’d, 38/58. 155 Tâhâ, 20/127; Bakara, 2/165. 156 Fecr, 89/25. 157 Secde, 32/20; Bakara, 2/167; İnfitar, 82/16; Maide, 5/37. 158 Zuhruf, 43/75; Bakara, 2/86; Nahl, 16/85; Al-i İmran, 3/88. 159 Bakara, 2/162. 160 Furkan, 25/42. 161 Fussilet, 41/27. 162 İsra, 17/57. 163 Nisa, 4/173.. 22.

(30) görülmemiş164 alçaltıcı165 bir azap olduğunu ve yapılanların karşılığı olarak verildiğini166 bildirmiştir. Kur’ân-ı. Kerim’de. cehennemde. şu. azap. türlerinin. görüleceğini. buyurulmaktadır: 1- Ateşle yakmak, ateşe atmak “İnanmış erkek ve kadınlara işkence edip sonra (yaptıklarına) Tövbe etmeyenler (yok mu). ? Onlar için cehennem azabı vardır ve onlar için yangın azabı vardır.”167 “Eğer Allah onlara sürgünü yazmamış olsaydı, mutlaka onlara dünyada azap ederdi. Ahirette de onlar için ateş azabı vardır.”168 2- Kaynar su içirmek, üzerlerine kaynar su dökmek ve kaynar su içinde bırakmak “Onunla (cehennemle) kaynar su arasında dolaşırlar.”169 “İşte şunlar, Rableri hakkında çekişen iki hasım taraf: Nankörler için ateşten giysi biçildi, başlarının üstünden de kaynar su dökülüyor. Onunla karınlarının içindekiler ve deriler eritiliyor.”170 “Kaynar sudan bir ziyafet.”171 “Sonra başının üstüne kaynar su azabından dökün.”172 “Kaynar su içinde. Sonra da ateşte yakılacaklardır.”173 “Kaynar su ve irin (içerler).”174. 164. Kehf, 18/87. Al-i İmran, 3/178. 166 Yunus, 10/52. 167 Buruc, 85/10; Bkz. 101/9-11; 51/13. 168 Haşr, 59/3; Bkz. 104/6-8; 88/4. 169 Rahman, 55/44. 170 Hac, 22/19. 171 Vakıa, 56/93; Bkz. 38/57; 56/54. 172 Duhan, 44/48. 173 Mü’min, 40/72; Bkz. 56/42; 18/29. 174 Nebe, 78/25. 165. 23.

(31) 3- Zakkum yemeği ziyafeti sunmak “Zakkum ağacı, günahkârların yemeği. Pota gibi karınlarda kaynar. Sıcak suyun kaynaması gibi.”175 “(Suçlular) mutlaka bir zakkum ağacından yiyecekler, onunla karınlarını dolduracaklar, üzerine de kaynar su içeceklerdir. Susuzluk hastalığına tutulmuş develerin içişi gibi içeceklerdir.”176 4- İrin ve kötü, kokulu su içirmek “Ardından da kendisine irin (gibi) bir suyun içirileceği cehennem vardır. O suyu yutmaya çalışır, fakat boğazından geçiremez ve her yandan ölüm geldiği halde yine ölmez. Bunun ardından da kaba bir azap.”177 “İşte onu tatsınlar: Kaynar ve kokuşmuş sudur.”178 “Yalnız kaynar su ve irin içerler.”179 5- Demir kamçılarla vurmak, zincirlere vurmak “Onlar için demir kamçılar da var.”180 “Çünkü bizim yanımızda ağır zincirler ile cehennem vardır.”181 “Ve o gün suçluları birbirine (veya elleri ayaklarına) yaklaştırılarak zincirlere vurulmuş görürsün.”182 6- Kuru dikeni yiyecek olarak vermek “Onlar için kuru dikenden başka yiyecek de yoktur. O ne semirtir, ne de açlığı giderir.”183 “Boğazı tırmalayan bir yiyecek ve acı veren bir azap var.”184 175. Duhan, 44/43-46. Vakıa, 56/52-55; Bkz. 37/62-68. 177 İbrahim, 14/16-17. 178 Mü’min, 40/72. 179 Nebe, 78/25. 180 Hac, 22/21. 181 Müzzemmil, 73/12. 182 İbrahim, 14/49. 183 Ğaşiye, 88/7. 176. 24.

(32) 7- Kara duman, sıcak rüzgar, ateşten gölgeler olacak “Kara dumandan bir gölge altındaki ne serindir ne faydalı.”185 “Onun için Allah bize iyilik etti de bizi sam yeli gibi kavuran cehennem azabından korudu.”186 “Onların üstlerinden ateşten gölgeler, altlarından da ateşten gölgeler 187. var.”. 8- Altın ve gümüşün ısıtılıp vücutların bunlarla dağlanması “O gün cehennem ateşinde bunların üzeri ısıtılıp pullanır, bunlarla onların alınları, yanları ve sırtları dağlanır. İşte nefisleriniz için yığdıklarınız, yığdıklarınızı tadın denir.”188 9- Katrandan gömlek, ateşten elbise ve ateşten yatak var “Gömlekleri katrandandır, yüzlerini de ateş kaplamaktadır.”189 “İnkar edenlere ateşten elbiseler kesilmiştir.”190 “Onlar için cehennemden bir yatak ve üstlerine de örtüler vardır…”191 10- Pislikten acı bir azap ve zikredilmeyen çeşit çeşit azaplar “Ayetlerimiz hakkında bizi aciz bırakmaya çalışanlara gelince, onlar için de pislikten acı bir azap vardır.”192 “…Eğer onlar yardım isterlerse katı bir sıvı gibi yüzleri kavuran, yakan bir su ile yardım edilir…”193 “Kendilerine kaynamış bir gözeden su içirilir.”194 184. Müzzemmil, 73/13. Vakıa, 56/43-44. 186 Tur, 52/27. 187 Zümer, 39/16. 188 Tövbe, 9/35. 189 İbrahim, 14/50. 190 Hac, 22/19. 191 Araf, 7/41. 192 Sebe, 34/5. 193 Kehf, 18/29. 194 Ğaşiye, 88/5. 185. 25.

(33) “Ve daha başka çeşit çeşit azap vardır.”195 Kur’ân’da cehennemde görülecek azabın vasıfları ve şiddeti hakkında şu terkipler kullanılmıştır: 1- Azab’ı-Huld:”Bu gününüzle karşılaşmayı unutmanızın cezasını tadın. (Şimdi) biz de sizi unuttuk. Yaptıklarınızdan ötürü ebedî azabı tadın.”196 2- Azab’ı-Nâr:”Yoldan çıkanların barınacakları yer de ateştir. Ne zaman oradan çıkmak isteseler, yine oraya geri çevrilirler ve onlara “yalanlamakta olduğunuz ateş azabını tadın” denilir.197 3- Azab’ı-Cehennem:”Rabbimiz, cehennem azabını bizden uzaklaştır. Doğrusu onun azabı devamlıdır,” derler.198 4- Azab’ı-Cahîm:”Orada ilk ölümden başka ölüm tatmazlar. Ve onları cahim azabından korumuştur.”199 5- Azab’ı-Harîk:”Oradan (o) gamdan her çıkmak istediklerinde oraya geri çevrilirler ve yangın azabını tadın (denilir).”200 6- Azab’ı-Hamîm:”Sonra başının üstüne kaynar su azabından dökün.”201 7- Azab’ı-Hûn:”…Haydi canlarınızı çıkarın, Allah’a gerçek olmayanı söylemenizden ve onun ayetlerine karşı büyüklük taslamanızdan ötürü, bugün alçaklık azapıyla cezalandırılacaksınız.”202 8- Azab’ı-Semûm:”Allah bize lutfetti de bizi o delikçiklere işleyen azapdan korudu.”203 9- Azab’ı-Ekber:”Allah ona en büyük azabı eder.”204. 195. Sa’d, 38/58. Secde, 32/14. 197 Secde, 32/20. 198 Furkan, 25/65. 199 Duhan, 44/56. 200 Hac, 22/22. 201 Duhan, 44/48. 202 En’am, 6/93. 203 Tur, 52/27. 204 Ğaşiye, 88/24. 196. 26.

(34) 10- Azab’ı-Sair:”O şeytanın hakkında kim bunu takip ederse muhakkak bu, onu şaşırtır ve onu alevli ateş azabına götürür” diye yazılmıştır.”205 11- Azab’ı-Şedid:”İnkar edenlere gelince, onlara dünyada da, ahirette de şiddetle azap edeceğim, onların yardımcıları da olmayacaktır.”206 12- Azab’ı-Elim:”İnanıp iyi işler yapanların mükafatlarını eksiksiz ödeyecek ve lütfundan onlara daha fazlasını da verecektir. (Kulluktan) çekinip büyüklük taslayanlara da acı bir şekilde azap edecek…”207 13- Azab’ı-Ğaliz:”…Biz, o nankörlere, yaptıklarını mutlaka haber vereceğiz ve mutlaka onlara kaba azaptan tattıracağız.”208 14- Azab’ı-Kebir:”…Sizden kim zulmederse ona büyük bir azap tattırırız.”209 15- Azab’ı-Mukîm:”Ateşten çıkmak isterler ama oradan çıkacak değillerdir. Onlar için sürekli bir azap vardır.”210 16- Azab’ı-Nükra:”Dedi: “Kim haksızlık ederse, ona azap edeceğiz. Sonra o, rabbine döndürülecektir. O da ona görülmemiş bir azap edecektir.”211 17- Azab’ı-Mühîn:”Kim de Allah’a ve elçisine karşı gelir, O’nun sınırlarını aşarsa, Allah onu, sürekli kalacağı ateşe sokar. Onun için alçaltıcı bir azap vardır.”212 18- Azab’ı-Azim:”…Bunlar için dünyada rezillik, ahirette de büyük azap vardır.”213. 205. Hac, 22/4. Al-i İmran, 3/56. 207 Nisa, 4/173. 208 Fussilet, 41/50. 209 Furkan, 25/19. 210 Maide, 5/37. 211 Kehf, 18/87. 212 Nisa, 4/14. 213 Bakara, 2/114. 206. 27.

(35) 6.KUR’ÂN-I. KERİM. GÖRE. CEHENNEMİN. EVSAFI. VE. CEHENNEMLİKLERİN DURUMLARI Cehennemin evsafı ve cehennem ehlinin durumu hakkında edinilecek bilgi Kur’ân’a ve sahih haberlere dayanmalıdır. Konu gayb alanına girdiği için de konu ile ilgili sahih olmayan rivayetlere ihtiyatlı yaklaşılması gerekmektedir.214 Kur’ân-ı Kerim, cehennemi vasfederken cehennemin; ebedi bir mekan olduğunu215,cehennemliklerin. üzerine. kapatılıp. kilitleneceğini216,oradan. çıkmanın ve kaçmanın mümkün olamayacağını217,içinde birçok azap türünün bulunduğunu218; kızgın, yüreklere işleyen219,her şeyi yakıp yok eden, derileri kavuran, meleklerden ondokuz bekçisi olan220,kütük gibi kıvılcım saçan;221 duvarları222,yedi kapısı223 ve tabakaları bulunan224;çılgın225,homurdanan226, öfkesinden çatlayacak duruma gelen227 ve dolmak bilmeyen228 bir yer olduğunu belirtmektedir. Kur’ân-ı Kerim cehennem için kötü sonuç229, kötü yatak230, kötü konak231, kötü durak232,kötü barınak233,kötü makam ve kötü karargah234 tabirlerini kullanmakla cehennemin ne kadar kötü bir yer olduğunu anlatmaktadır.. 214. Reşid Rıza, Tefsiru’l-Menar, Beyrut, trs., IV, s. 201. Fussilet, 41/28. 216 Hümeze, 104/8. 217 Nisa, 4/121; Hac, 22/22. 218 Sa’d, 38/58. 219 Hümeze, 104/7. 220 Müddessir, 74/27-30. 221 Mürselat, 77/31-33. 222 Kehf, 18/29. 223 Hicr, 15/44. 224 Nisa, 4/145. 225 Mülk, 67/10-11. 226 Mülk, 67/7. 227 Mülk, 67/8. 228 Kaf, 50/30. 229 Mülk, 67/6. 230 Ra’d, 13/18. 231 Kehf, 18/102. 232 Sa’d, 38/60. 233 Hud, 11/98. 234 Furkan, 25/66. 215. 28.

(36) Ahiretteki hayatın nasıl yaşanacağı ve ne gibi durumlarla karşılaşılacağı ile ilgili en sahih ve sabit bilgiyi hiç şüphesiz ki Kur’ân-ı Kerim’den öğrenebiliriz. İnsanlığın dünya yaşamını düzenleyen ilahî kitap, âhiretteki yaşamın da nasıl olacağını en güzel ve en beliğ şekilde bildirmiştir. Kur’ân-ı Kerim, ahirette yaşanacak durumları ve diyalogları müşahhaslaştırarak, cennetliklerin ve cehennemliklerin ne halde olacaklarını gözler önüne sermiştir. Kur’ân, cehennem halkının ahiretteki durumunu şöyle anlatmaktadır: 1. Yollarının yanlış olduğunu anlayacaklar, itiraf edecekler “Gerçek va’d yaklaşmış olur. İnkar edenlerin gözleri birden donup kalır. ‘Vah bize biz bundan gaflet içinde idik. Meğer biz zulmediyormuşuz.”235 “Vallahi biz apaçık bir sapıklık içinde imişiz.”236 “Ve dediler ki: ‘Eğer söz dinleseydik, yahut düşünseydik, şu çılgın ateşin halkı arasında bulunmazdık. Günahlarını itiraf ettiler. O çılgın ateş halkına uzak olmak, ezilmek yaraşır.”237 “Rabbimiz, biz beylerimize ve büyüklerimize uyduk da bizi yoldan saptırdılar.”238 2- Pişmanlık duyacaklar, dünyada iken Müslüman olmuş olmayı temenni edecekler “Bir zaman gelir ki, nankörlük edenler, keşke Müslüman olsaydılar diye arzu ederler.”239 “Yüzleri ateşin içine çevrildiği gün: ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, elçiye itaat etseydik!’ derler.”240 “Ah keşke ben bu hayatım için (iyi işler yapıp) gönderseydim” der.”241 235. Enbiya, 21/97; Bkz. 37/32. Şuara, 26/97; Bkz. 40/74. 237 Mülk, 67/10-11. 238 Ahzab, 33/67. 239 Hicr, 15/2. 240 Ahzab, 33/67. 241 Fecr, 89/24. 236. 29.

(37) 3- Toprak olmuş olmayı, hiç diriltilmemiş olmayı arzu edecekler “…O gün kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkarcı kişi, ‘keşke toprak olsaydım’ diyecektir.”242 “Kitabı sol tarafından verilen ise der ki, ‘keşke bana kitabım verilmeseydi, şu hesabımı hiç bilmemiş olsaydım. Keşke ölüm işimi bitirmiş olsaydı.”243 4- Kendilerine bir fırsat daha verilmesini, iyi iş yapmak için dünyaya geri döndürülmeyi isteyecekler “Ah keşke bir dönüşümüz daha olsa da inananlardan olsak.”244 “Rablerinin huzurunda başlarını öne eğmiş, ‘Rabbimiz gördük, işittik, bizi geri döndür, iyi iş yapalım. Artık kesin olarak inandık demekte olan suçluları bir görsen.”245 “Onların ateşin başında durdurulmuş iken: “Ah ne olurdu keşke biz geri döndürülseydik de Rabbimizin ayetlerini yalanlamasaydık, inananlardan olsaydık” dediklerini bir görsen.”246 5- Kendilerini saptıranların iki kat azap görmelerini dileyecekler, onları ayakları altında ezmeyi arzulayacaklar “Rabbimiz onlara iki kat azap ver ve onlara büyük bir lanet eyle.”247 “Ateşe giren kafirler dediler ki: ‘Rabbimiz bizi saptıran cin ve insanları bize göster, onları ayaklarımızın altına alalım da alçaklardan olsunlar.”248 6- Azaplarının bir gün dahi olsa hafifletilmesini dileyecekler “Ateştekiler, cehennemin bekçilerine dediler ki: Rabbinize dua edin de hiç değilse bir gün, bizden azabı biraz hafifletsin.”249 242. Nebe, 78/40. Hakka, 69/25-27. 244 Şuara, 26/102; Bkz. 23/107. 245 Secde, 32/12; Bkz. 35/37. 246 Enam, 6/27; Bkz. 2/167. 247 Ahzab, 33/68; Bkz. 38/61; 7/38. 248 Fussilet, 41/29. 249 Mü’min, 40/49. 243. 30.