Tasavvufta kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî'nin Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidati's-Sûfiyyât adlı eseri

Tam metin

(1)T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TASAVVUF BİLİM DALI. TASAVVUFTA KADIN ve EBÛ ABDURRAHMAN SÜLEMÎ’NİN ZİKRU'N-NİSVETİ'L MÜTEABBİDÂTİ'S-SÛFİYYÂT ADLI ESERİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ. Danışman Doç. Dr. Hülya KÜÇÜK. Hazırlayan Nazife Vildan GÜLOĞLU 044244061003. KONYA – 2007.

(2) ÖZET İslam'ın derûnî yönü olarak ifade edilen tasavvuf, daha çok manevî tecrübeye dayanan bir eğitim sistemidir. Bu eğitim sistemi içersinde her zaman kadınlar da yer almıştır. IV./X. asırda yaşamış, tasavvuf alanında kıymetli eserler vermiş olan ve özellikle Tabakâtu'sSûfiyye'si ile tanınan Ebû Abdurrahman Sülemî'nin Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eseri, tasavvuf sahasındaki kadınları sergilemesi yönüyle önemlidir. Eser, hanım sûfîlerin tasavvufa katkılarını, tasavvufun bir kadın kabında aldığı şekli ve tasavvufta kadına verilen değeri göstermektedir. Zamanımızdaki 'kadın çalışmaları' dizisine katkıda bulunmak ve özellikle tasavvufta kadına sunulan payeyi gözler önüne sermek için 'Tasavvufta Kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî'nin Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eseri' konulu çalışmayı seçtik. Çalışmamızın giriş bölümünde Sülemî'nin hayatı, ilmî şahsiyeti, tesirleri, tasavvuf anlayışı üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde 'Tasavvufta Kadın' başlığı altında öncelikle Kur'an ve Sünnet'te kadın ele alınmış, sûfîler nazarında kadın ve kadının veli olabilmesi üzerinde durulmuş daha sonra da tasavvuf sahnesinde mürid ve mürşid olarak yer almış hanımlar anlatılmıştır. İkinci bölümde Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eserin tahlili yapılmış, tabakât kitapları arasındaki yeri ve önemi vurgulanmış, eserde ele alınan kişilerden bazıları hakkında bilgi verilip esere göre hanım sûfîlerin görüşlerinden bahsedilmiştir. Ekte ise eserin Türkçe tercümesi sunulmuştur..

(3) ABSTRACT Sufism, defined as the immaterial aspect of Islam, is an education system mainly based on spiritual experiences. Women have always taken place in this education system. Ebu Abdurahman Sülemi, who lived between 9th and 10th centuries and produced invaluable masterpieces in the field of Sufism, and who is especially known with his “Tabakatu’s Sufiyye”, is the author of Zikru’n Nisveti’l-Müteabbidati’s-Sufiyyat, which is of great importance as it introduces women involved in Sufism. This masterpiece indicates the contrubituons of female Sufis to Sufism, the way Sufism was perceived by women and the importance attached to women in Sufism. It was decided to study on “Women in Sufism and the work of Ebu Abdurrahman Sülemi titled as Zikru’n Nisveti’l Müteabbidati’s- Süfiyyat " so that we can contribute to the series of current gender studies and especially display the value given to women in Sufism. In the introduction part of this study, Sulemi’s life, scientific background and influences on his field and his perception of Sufism are emphasized. In Part 1, under the title of “Women in Sufism”, primarily women in the Koran and the Sunna women in Sufis eyes and women as saints are dealt with and then women taking place in Sufism as disciples and sheikhs are mentioned. In part 2, “Zikru’n-Nisveti’l Müteabbidati’s-Sufiyyat” is analyzed and its place and significance among biografies are emphasized. Besides, information about some figures handled in the work is given and the views of the female Sufis are mentioned according to the book. The Turkish translation of the work can be found in the Appendices.. ii.

(4) İÇİNDEKİLER ÖZET..................................................................................................................................................İ ABSTRACT ..................................................................................................................................... İİ İÇİNDEKİLER...............................................................................................................................İİİ ÖNSÖZ............................................................................................................................................. V KISALTMALAR.........................................................................................................................Vİİİ GİRİŞ................................................................................................................................................. 1 EBÛ ABDURRAHMAN SÜLEMÎ: HAYATI VE ESERLERİ ................................................... 1 A. EBÛ ABDURRAHMAN SÜLEMÎ ............................................................................................. 1 A.I. Yaşadığı Devir..................................................................................................................... 1 A.II. Yaşadığı Devirde Tasavvuf (IV./X. asır) ........................................................................... 2 A.III. Hayatı ve Kişiliği .............................................................................................................. 3 B.İLMÎ HAYATI VE ESERLERİ ...................................................................................................... 4 B.I.İlmi Hayatı ve Şahsiyeti........................................................................................................ 4 B.II. Eserleri ............................................................................................................................ 10 B.III. Sülemî’nin Tasavvufi Anlayışı ....................................................................................... 14 B.IV. Tesirleri........................................................................................................................... 18 I. BÖLÜM: TASAVVUFTA KADIN .......................................................................................... 21 A. KUR'AN'DA VE SÜNNET'TE KADIN................................................................................... 21 A.I. Kur’an’da Kadın................................................................................................................ 21 A.II. Hadislerde Kadın.............................................................................................................. 25 B. SÛFÎLERE GÖRE KADIN....................................................................................................... 29 B.I. Sûfîlere Göre Ricâl (Allah Eri) Kavramı ........................................................................... 29 B.II. Velî-Velâyet ve Kadının Veliliği...................................................................................... 31 B.III. Erkek Sûfîler Nazarında Kadın ....................................................................................... 33 B.IV. Sûfîlerde Evlilik.............................................................................................................. 38 C. İLK DÖNEM TASAVVUF TARİHİNDE MÜRÎD VE MÜRŞÎD HANIMLAR.................. 42 C.I. Mürîd Hanımlar ................................................................................................................. 42 C.II. Mürşid Hanımlar .............................................................................................................. 48 II. BÖLÜM...................................................................................................................................... 57 ZİKRU'N-NİSVETİ'L MÜTEABBİDÂTİ'S-SÛFİYYÂT.......................................................... 57 A. KİTABIN TANITIMI................................................................................................................ 57 A.I. Adı, Nüshaları ve Yazılışı ................................................................................................. 57 A.II. Kaynakları ........................................................................................................................ 59 A.III. Üslubu............................................................................................................................. 60 A.IV. Muhtevası ....................................................................................................................... 62 A.V. Eserin Tabakât Kitapları Arasındaki Yeri........................................................................ 63. iii.

(5) B. ESERDE ELE ALINAN KİŞİLER........................................................................................... 67 B.I.Tanınmış Olanlar ................................................................................................................ 67 B.II. Ders Verenler ................................................................................................................... 71 B.III. Hizmet Ehli Olanlar ........................................................................................................ 74 C. ESERE GÖRE HANIM SÛFÎLERİN BAZI GÖRÜŞLERİ................................................... 78 C.I. Tasavvufun Esaslarını İlgilendirenler................................................................................ 78 C.II. Hallerle ve Makamlarla İlgili Olanlar .............................................................................. 90 SONUÇ .......................................................................................................................................... 103 KAYNAKLAR.............................................................................................................................. 105 EK .................................................................................................................................................. 112. iv.

(6) ÖNSÖZ Bütün hak dinlerin derunî yönü vardır. Barış ve esenlik dini islamın derunî yönü, ruh hayatı olarak ifade edilen tasavvuf, daha çok manevi tecrübeye dayanan bir eğitim sistemidir. Bu eğitimle ‘nefsin temizlenmesi ve ruhun tasfiyesi’ amaçlanmış, belki de bu yüzden ona tasavvuf adı verilmiştir. Tasavvufun esası zühde dayanır. Hz. Peygamber (s.a.v)’in hayatı zühdün en güzel örnekleri ile doludur. Peygamberimizin ‘hayırlılar’ olarak yad ettiği dönemler içerisinde de zühdî hayatın çeşitleri sergilenmiştir. Daha sonraki dönemlerde zühd yolunun tercih eden kimseler, içinde bulundukları manevi tecrübeyi, yaşadıkları hissi yoğunluğun etkisi ile farklı şekillerde dile getirmişler, yeni kavram ve ifade biçimleri geliştirmişlerdir. Bununla birlikte meşru olmayan zühd hareketlerinden sıyrılmak gayretinde olan ve ‘her nefeste Allah ile olma ‘düsturuna riayet eden ehlisünnet ileri gelenleri özellikle bu yönleri ile ‘sûfi’ adını almışlardır Tasavvuf, III./IX.-IV./X. asırlarda tahalluk ve tahakkuk boyutuyla büyük gelişme göstermiştir. Bu dönemlerde yaşayan büyük sûfîler içersinde hanım sûfîlerin varlığı göz ardı edilemez. Bununla birlikte tasavvufî eserlerde belki de mahremiyetleri düşünülerek kadın âbid ve sûfîlere yeterince yer verilmemiştir. Âişe Merveziyye'nin "Setr, kadınlara keşiften daha layıktır; çünkü onlar mahremdirler." sözü de bu sırra işaret eder niteliktedir. Tasavvufî gelenek içersinde sûfîlerin sözlerinden bahseden, onları anlatan eserler vücuda getirmek, tasavvufun gelecek nesillere aktarılması hususunda önemli bir hizmet ifa etmiştir. Bu meyanda eser veren bazı müelliflerse erkek sûfîlerden bahsedip de hanım sûfîlerden bahsetmemeyi tasavvufî zenginliğin yansıtılması hususunda mühim bir eksiklik olarak görmüşlerdir. Tasavvuf sahasındaki eserleriyle tasavvufî kültürün aktarılmasında büyük gayretler sarf eden Ebû Abdurrahman Sülemî, Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eseriyle hanım sûfîler hakkında orijinal bir çalışma meydana getirmiş, ilk yüzyıllarından itibaren tasavvuf tarihinde hanım âbid ve sûfîlerin varlığını ve tasavvufî gelişime katkılarını göstermiştir. Eser, özellikle tasavvufun kadın âleminde aldığı oluşumu göstermesi, erkek sûfîler yanında kadın sûfîlerin durumunu sergilemesi ve kadınların tasavvufî hayatın her boyutunda yer aldıklarını gözler önüne sermesi yönleriyle önemlidir. Tarih boyunca hemen her toplumda ifrat ve tefrit uygulamalarının getirdiği haksızlıklara maruz kalan kadının İslâm dini ile saygınlık kazandığı, tasavvuf sahasında ise. v.

(7) kemale yol bulduğu görülür. Zira tasavvuf, kalıptan ziyade kalple yol alınan bir olgunlaşma platformudur. Tasavvufî eğitim usulleriyle kemal mertebelerine ulaşmış hanımlar, sahip oldukları güzellikleri başkalarına da kazandırmayı bir borç bilmişlerdir. Mesela Şebeke Basriyye'nin evindeki yeraltı odalarında, öğrenci ve müritlerine riyâzât ve mücâhede yollarını öğrettiği ifade edilmiştir. Tasavvufun sevgi ağırlıklı bir meslek haline dönüşmesine katkıda bulunan Rabia Adeviyye ise sözleri ve halleriyle kadın erkek birçok sûfîyi etkilemiş, tasavvufî eserlerin hemen hepsinde yâd edilmiş bir kimsedir. Büyük Sûfî Bişr Hafî'nin verayı kızkardeşinden öğrendiğini ifade etmesi, Ebû Yezîd'in sûfî olmak isteyenlere, Ümmü Ali gibi olmaları gerektiğini söylemesi, hanım sûfîlerin tasavvufta eriştikleri dereceleri gösteren misallerdendir. Zamanımızda çeşitli platformlarda kadının durumu tartışılmakta, ilmî çevrelerde de farklı açılardan kadını ele alan ve değerlendiren çalışmalar yapılmaktadır. Bilim dalı olarak tasavvuf, bu çalışmalara önemli katkılar sağlayacak zenginlik ve materyallere sahiptir. Çağımızdaki 'kadın çalışmaları' dizisine katkıda bulunmak ve özellikle de tasavvufta kadına sunulan payeyi gözler önüne sermek için 'Tasavvufta Kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî'nin Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eseri' konulu çalışmayı seçtik. Çalışmamızın giriş bölümünde Sülemî'nin hayatı, ilmî şahsiyeti, tesirleri ve tasavvuf anlayışı üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde 'Tasavvufta Kadın' başlığı altında öncelikle Kur'an ve Sünnet'te kadın ele alınmış, tasavvufta ricâl kavramı, sûfîler nazarında kadın, kadının velî olmasının mümkünlüğü, sûfîlerin evlilik hususundaki görüşlerinin kadını olumsuz görmeleri anlamına gelmediği konularına değinilmiş, daha sonra da tasavvuf sahnesinde mürid ve mürşid olarak yer almış hanımlar anlatılmıştır. İkinci bölümde Zikru'nNisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eserin tahlili yapılmış, tabakât kitapları arasındaki yeri ve önemi vurgulanmış, eserde ele alınan kişilerden bazıları hakkında bilgi verilerek esere göre hanım sûfîlerin görüşlerinden bahsedilmiştir. Ekte eserin Türkçe tercümesi sunulmuştur. Bu bölüm için Dr. Mahmud Muhammed Tanâhî’nin tahkikini yaptığı 1413/1993 tarihli Kahire baskısı esas alınmıştır. Eser tercüme edilirken rivayetlerin senet kısmı da aslına uygun olarak Türkçeye tercüme edilmiştir. Muhakkikin dipnotlarının tercümesi de aynen yapılmış, kendimize ait dipnotlar ise yıldız işareti ile veya parantez içersinde verilip sonuna ismimizin baş harfleri olan V.G. notu düşülmek suretiyle gösterilmiştir.. vi.

(8) Çalışmamızın konusunun tespiti de dâhil olmak üzere bütün safhalarında kıymetli görüş ve yönlendirmelerinden büyük faydalar sağladığım tez danışmanım, muhterem hocam Doç. Dr. Hülya Küçük Hanımefendiye, özellikle yüksek lisans ders döneminde bilgi ve tecrübelerinden yararlandığım değerli hocam Dilaver Gürer Beyefendiye sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Bu arada maddî manevî desteklerini gördüğüm tüm dostlarıma da şükranlarımı sunarım.. Nazife Vildan Güloğlu 29 Mayıs 2007-KONYA. vii.

(9) KISALTMALAR a.g.e.. : adı geçen eser. a.s.. : aleyhisselâm. b.. : bin. bkz.. : bakınız. bt.. : bintü. c.c.. : Celle Celâlüh. D.G.B.İ.T.. : Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. DİA.. : Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Haz.. : hazırlayan. Hz.. : Hazreti. İ.A.. : İslâm Ansiklopedisi. MÜSBE. : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. s.a.v.. : sallallâhu aleyhi ve sellem. terc.. : tercüme. ts.. : tarihsiz. v.. : vefat. viii.

(10) GİRİŞ EBÛ ABDURRAHMAN SÜLEMÎ: HAYATI VE ESERLERİ A. EBÛ ABDURRAHMAN SÜLEMÎ A.I. Yaşadığı Devir IV./X. asır, islam dünyası tarihinde siyasî ve fikrî bakımlardan son derece hassas bir geçiş dönemi olarak telakki edilmektedir. Bu yüzyılda merkezi Bağdat olan Abbasîler (132/750–656/1258), askerî ve siyasî yönden oldukça zayıflamış, Mısır gibi çok önemli bir coğrafya üzerindeki otoritesini kaybetmiş ve buna bağlı olarak Mısır’a hâkim olan Fatimîlerin (297/909–567/1171) kendilerini Halife ilan etmelerine engel olamamıştır.1 Bu asır boyunca Abbasîlerin hâkim olduğu bölgelerdeki emir ve valiler, hilâfetten ayrılarak, sahip oldukları ülkeleri kendi adlarına idare etmeye başlamışlardır. Bu çerçevede doğu-batı arasında stratejik bir geçiş noktası olan ve ilim, fikir, tasavvuf, sanat, edebiyat ve iktisadî açılardan islam dünyası içinde temayüz etmiş bir saha olarak bulunan Horasan'ın durumu, Abbasîlerin içinde bulunduğu şartlara göre şekillenmiştir.2 Abbasîler devrinde Horasan’ın en meşhur ve bir o kadar da büyük vilâyetlerinin başında Herat, Merv, Belh ve Nişabur gelmekte idi.3 IV./X. asır boyunca gelişmesini sürdüren Nişabur şehri, bazı dönemlerde islam dünyası içindeki iç çekişmeler nedeniyle tahrip edilmiş olmasına rağmen Horasan’ın merkezî şehri olma özelliğini kaybetmemiştir. Büyük coğrafyacı Yâkut (v. 626/1228), Mu‘cemü’l-Buldân adlı eserinde, Nişabur kenti için “O, faziletlere sahip büyük bir şehirdir. Faziletli insanların madeni, âlimlerin menbaıdır. Şimdiye kadar gezip gördüğüm vilâyetler içinde onun dengine rast gelmedim.” demek suretiyle bu şehrin hem Horasan hem de islam âlemi içersindeki mevkiine işaret etmiştir.4 IV./X. asırda Nişabur’da yetişmiş pek çok âlimin varlığı bilinmektedir. Bu zatların uğraş sahaları da büyük çeşitlilik arz etmektedir. Nişaburlu olup özellikle tefsir ilmi sahasında şöhret bulmuş zatlar arasında Abdullah b. Muhammed Murta‘iş (v. 328/939), Abdullah b. Muhammed b. Menâzil (v. 329/940), Ebû Bekir Temestânî Fârisî (v. 340/951 sonrası), Sa‘id b. İsmail b. Sa‘id Nîsâbûrî (v. 298/910) sayılabilir.5 1. Onuncu asırda Abbasî hilâfetinin içinde bulunduğu siyasî, fikrî ve ekonomik bunalım hakkında bkz. Brockelmann, Carl İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, trc. Neşet Çağatay, Ankara 1964, I, 135 vd. 2 Abbasiler hakkında genel bir değerlendirme için bkz. Zettersteen, K.V., "Abbasiler", İA, I, İstanbul 1950,18-22. 3 Bu şehirler bu gün Afganistan, Türkmenistan ve İran toprakları içinde bulunmaktadır. 4 Hamevî, Ebû Abdullah Yakut b.Abdullah, Mu'cemu'l-Büldân, Kahire 1323/1906, VIII, 356. 5 Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul 1969, 76–92..

(11) 360/970’lerden itibaren Nişabur kenti, Kerramiyye6 hareketinin merkezi haline gelmiştir. Diğer taraftan bu şehir, İslam âlemindeki tasavvuf hareketlerinin tarihi bakımından da mühim bir rol üstlenmiş görünmektedir. Tasavvufa damgasını vuran birçok büyük mutasavvıf bu bölgede yetişmiştir. Özellikle Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi olayında hizmet ifa eden sûfîlerin bu bölgeden geldiği bilinmektedir.7 A.II. Yaşadığı Devirde Tasavvuf (IV./X. asır) Ebû Abdurrahman Sülemî’nin yaşadığı IV./X. asır tasavvuf açısından son derece hareketli geçen bir zaman dilimidir. ‘Kişisel yorumlara açık ve özgün bir akım’ halini almış olan tasavvufu, ‘islâmî olmayan unsurlardan temizleme’ veya ‘ zahir ülemasına karşı savunma’ mahiyetinde olan kitapların özellikle bu dönemde yazıldığı görülür.8 Lüma‘, Kûtu’lKulûb, Tearruf ve Tabakâtu’s-Sûfiyye gibi tasavvuf tarihinde klasik olmuş eserler, bunlardandır. Bu asırda tasavvuf sahasında insanları doğru yola iletme çağrısını Nişabur ve çevresinde icra edenlerin önde gelenleri Lüma‘’nın yazarı Ebû Nasr Serrâc (v. 378/988), onun öğrencisi müellifimiz Ebû Abdurrahman Sülemî (v. 412/1021) ve Sülemî’nin öğrencisi Abdülkerim Kuşeyrî (v. 465/1072)’dir.9 Onlar, “tasavvufa sızmış her türlü felsefî inhiraf ve zevki şatahatlarla mücadele etmişler, sûfîlerin düştükleri hataları göstermişler, tasavvufu Kur'an ve Hadise göre yeniden düzenlemişlerdir.”10 IV./X. asırda gerçek tasavvufu ortaya koyma gayretinde olan müellifler, özellikle sûfî büyüklerinin tercemelerini konu edinen tabakat kitapları telif etmişlerdir. Ebû Saîd b. A‘râbî (v. 341/952), Ebû Bekir Zâhid Nîsâbûrî (v. 342/953), Ebû Abbas Ahmed b. Muhammed Nesevî (v. 396/1005) ve Ebû Abdurrahman Sülemî bu devrin tabakat müelliflerindendir. Bununla birlikte bu dönemde yazılmış sûfî tabakat kitaplarından elimize sadece Sülemî’nin Tabakâtu’s-Sûfiyye ve konumuz olan Zikru'n-Nisveti'l Müteabbidâti's-Sûfiyyât adlı eserleri ulaşmıştır. Bu asrın tasavvufî eserler veren önemli müellifleri arasında Hakîm Tirmizî (v. 320/932), Nifferî (v. 366/977), Serrâc, Ebû Bekir Kelâbâzî (v. 380/990) ve Ebû Tâlib Mekkî (v. 386/996) zikredilebilir. Bunlardan Tirmîzî, Ebû Bekir Şiblî (v. 334/945) ve Nifferî felsefî. 6. III./IX. asrın sonlarından itibaren Horasan ve Mâverâünnehir'de ortaya çıkan mezheptir. İman nazariyeleri bakımından Mürcie'nin alt grubu olarak görülmüş, Allah ve sıfatları konusundaki antropomorfist fikirleri dolayısıyla da Sıfâtiyye, Mücessime veya Müşebbihe'nin alt grupları arasında sayılmıştır. bkz. Kutlu, Sönmez, "Kerrâmiyye", DİA., XXV, 294. 7 Yılmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2002, 111. 8 Geniş blgi için bkz Küçük, Hülya, Tasavvuf Tarihine Giriş, Konya 2004, 71. 9 Şerîbe, “Mukaddime, 48. 10 Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul 1969, 217.. 2.

(12) tasavvufu temsil ederlerken Ebû Tâlib Mekkî selefî tasavvufun mümessili olmuştur. Serrâc, Kelâbâzî ve Sülemî ise sünnî tasavvufun temsilcileri olmuşlar,11 eserlerinde tasavvufun İslam'a uygunluğunu kanıtlayan deliller sunmuşlardır. Bu asırda tasavvuf temel kaide ve prensipleri tespit edilmiş bir ilim olarak karşımıza çıkar. Bu dönemde yazılan eserlerde sûfîlerin takip etmesi gereken usüller açıklanmış, yakîn ehlinin makam ve halleri incelenmiş, velâyet, keramet, fena, tevhid ve marifet gibi konulardaki görüşler beyan edilmiştir.12 Şiblî, Ebû Hasan Bûşencî (v. 340/951), Ebû Abbas Dineverî (v. 340/951), Ebû Abbas Seyyârî (v. 342/953), Ebû Muhammed Şa‘rânî (v. 353/964), Ebû Abdullah Mukrî (v. 366/976), İsmail b. Nüceyd Sülemî (v. 366/976), Ebû Muhammed Râsibî (v. 367/977), Ebû Kâsım Nasrâbâzî (v. 367/977), Ebû Abdullah Rûzbârî (v. 369/979), Ebû Hüseyin Hısrî (v. 371/981), Ebû Abdullah b. Hafîf (v. 371/981), Ebû Osman Mağribî (v. 373/983), Ebû Ali Dekkâk (v. 405/1015) ve Ebû Hayyân Tevhîdî (v. 414/1023), Ebû Abdurrahman Sülemî ile aynı yüzyılda yaşamış mutasavvıflardandır. Tasavuf III./IX. asırda olduğu gibi bu asırda da Kitap ve Sünnet merkezli yaşanmış ve anlatılmıştır.13. A.III. Hayatı ve Kişiliği Tam adı Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed b. Musa Nisâbûrî Sûfî'dir. 325/936 yılında Nişabur'da doğmuştur.14 Baba tarafından Ezd kabilesine mensup olduğundan Ezdî, anne tarafından Süleym kabilesinden olduğu için Sülemî nispetlerini almış, daha çok Sülemî nispetiyle anılmıştır.15 Müellifimiz, annesinin babası Ebû Amr b. Nüceyd(v. 366/976)’in isnad zincirini şöyle vermiştir: İsmail b. Nüceyd b. Ahmed b. Yusuf b. Sâlim b. Hâlid Sülemî.16 Babası tarafından. 11. Küçük, Tasavvuf Tarihine Giriş, 22–27. Mesela bkz. Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali, Lüma' fî Târîhi’t-Tasavvufi’l-İslâmî, Beyrut 1421/2001, 40284. 13 bkz. Sülemî, Ebû Abdurrahman, Tabakâtu's-Sûfîyye, tah. Nureddin Şerîbe, Haleb 1406/1986, 473. Sülemî, , Tabakâtu's-Sûfîyye, 454. 14 Sülemî'nin doğum tarihi hakkında ihtilaflı bilgiler vardır. (bkz. Dâvûdî, Muhammed b. Ali, Tabakâtü'lMüfessirîn, Beyrut ts., II, 142) Zehebî (v. 748/1347), Mîzanü'l-İ'tidâl adlı kitabında onun 330 senesinde doğduğuna dair rivayeti alırken, (bkz. Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Mîzânü'l-İ`tidal fî Nakdi'rRical, tah. M. Muavvad, A. Abdülmevcûd, A. Ebû Sünne, Beyrut ts., 119.) Siyer'inde Sülemî'nin talebesi Ebû Said Haşşâb'tan 325 senesinin Cemâziye'l-âhir ayının 10'unda doğduğunu nakleder. Ayrıca onun 333 senesinde Ebû Bekir Sıbğî(v. 342/953)'den, Esam (v. 346/957)'dan, Ebû Abdullah b. Ehram(v. 344/955)'dan kendi yazısıyla rivayetler yazmış, dedesi İsmail b. Nüceyd ve birçok kimseden pek çok rivayet dinlemiş olduğunu ifade eder. (bkz.Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ, tah. Şuayb Erneût, Muhammed b. Naîm Arkusûsî, Beyrut 1403/1983, XVII, 247.) 333/944'te yazı yazıp rivayet dinleyen bir kimsenin 325/936'da doğmuş olması doğruya daha yakın görünmektedir 15 Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Tezkiratü'l-Huffâz, Haydarâbâd ts., III, 1046. 16 Sülemî, , Tabakâtu's-Sûfîyye, 454. 12. 3.

(13) nispet zinciri ise şöyledir: Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed b. Musa b. Hâlid b. Sâlim b. Zâviye b. Said b. Kabîsa b. Serrâka Ezdî.17 Babası, "Hüseyin b. Muhammed Sülemî (v. 340/951), meşâyihin ileri gelenlerindendi. Abdullah Münâzil (v. 330/941) ve Ebû Ali Sekafî (v. 328/939)’nin sohbetine katılmış, Şîblî (v. 334/946)’yi görmüştür.18 Annesi, zamanının sûfî âlimlerinden İsmail b. Nüceyd’in kızıdır ve hakkındaki rivayetlerden zühd ehli bir kimse olduğu anlaşılmaktadır.19 Kaynaklarda evliliği, çocuklarının ve kardeşlerinin olup olmadığı hakkında bir bilgiye rastlayamadığımız Sülemî’nin dedesi Ebû Amr’dan kalan yüklü bir mirasa sahip olduğu rivayet edilmiştir20 ki bu nedenle de maddî endişelerden uzak bir şekilde kendini ilme yönelttiği anlaşılmaktadır. Onun kişiliğiyle alakalandırabileceğimiz rivayetler, ilme ve özellikle tasavvufa düşkünlüğünü göstermekte, bize tasavvufî kişiliği hakkında bilgi vermektedir.21 Hayatını ilim öğrenme, öğretme ve kitaplar telif etme yolunda geçiren Sülemî’nin 412/1021 senesinin Şaban ayında vefat ettiği rivayet edilmiştir.22 Hatîb Bağdâdî (v. 463/1071), Sülemî’nin kabrinin Nişabur’da sûfîler için yaptırmış olduğu bir zaviyede bulunduğunu söylemektedir. Ayrıca kabrinin ziyaretle teberrük edilen bir mevki olduğunu, kendinin de orayı ziyaret ettiğini belirtmektedir.23. B.İLMÎ HAYATI VE ESERLERİ B.I.İlmi Hayatı ve Şahsiyeti Birçok ilimde özelliklede tasavvufta ihtisas sahibi24 olan Sülemî, Nişabur'da adet olduğu şekilde ilim öğrenmeye başlamıştır. Âdete göre çocuklara önce Kuran ezberletilir, sonrada şiirler öğretilerek Arapça belletilirdi.25 Burada "genelde sûfîlerin başta fıkıh ve fıkıh usulü olmak üzere dinî-şerî ilimlerin öğrenilmesini şart olarak gördüklerini"26 belirtmeliyiz. Sülemî de öncelikle şerî ilimleri öğrenmiş, sahalarında ehliyetli kimselere talebelik etmiştir.27. 17. Zehebî, Siyer, XVII, 247. Câmî, Abdurrahman, Nefahatü'l-Üns. Evliya Menkıbeleri, terc. ve şerh Lâmiî Çelebi, Haz. S.Uludağ-M.Kara, İstanbul 1995, 458–459. 19 Zehebî, a.g.e., XVII, 249. 20 Zehebî, a.g.e., XVII, 249. 21 Tasavvufi kişiliği hakkında ilerde “tasavvufi şahsiyeti” başlığı altında bilgi verilecektir. 22 Zehebî, a.g.e., XVII, 252. 23 Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, II, 248. 24 Dâvûdî, Tabakât, II, 143. 25 Şerîbe, "Mukaddime", 19. 26 Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 1999, 24. 27 Zehebî, a.g.e., 247.. 18. 4.

(14) Daha sonra ilgisini tasavvuf ve hadis alanına çevirmiş, bu alanlarda asrının ileri gelen hocalarıyla karşılaşmıştır. 28 Ebû Said Haşşâb, onun "333/944 yılında Ebû Bekir Sıbğî’den, Esam’dan, Ebû Abdullah b. Ehram’dan kendi yazısıyla öğrendiklerini yazdığını" bildirmiştir.29 Buna göre Sülemî’nin erken yaşlarda hadis öğrenimine başladığı anlaşılmaktadır. Sülemî’nin dedesi "İsmail b. Nüceyd ve daha birçok âlimden pek çok ders dinlediğini" anlatan Haşşâb, onun "350 senelerinde kitap tasnifine başladığını" söyler. Ayrıca "tasavvufa dair 700 cüz, bütün konulardaki Nebî (s.a.v.)’in hadislerine, meşayihe ve daha başka alanlara ait 300 cüz tasnif ettiğini ve tasniflerinin kabul gördüğünü" ifade eder.30 Abdulğâfir b. İsmail Fârisî, Siyâku't-Târîh adlı kitabında Sülemî'nin ilmî şahsiyeti hakkında şunları söyler: "Ebû Abdurrahman zamanının tarikat üstadıydı. Bütün hakikat ilimlerinde ve tasavvuf yolu bilgisinde başarılı kılınmıştı. Tasavvufa dair meşhur kitapların sahibidir. Tasavvufu, babasından ve dedesinden miras almıştır. Kendisinden önce tertibine ulaşılamamış kitaplar telif etmiştir. Hatta eserleri, yüzden fazla sayıya ulaşmıştır. Kırk seneden çok kıraat ve imla yoluyla hadis rivayet etmiştir. Nişabur, Merv, Irak ve Hicaz’da hadis yazmıştır. Hafız raviler onu tercih ederlerdi."31 Sülemî, zahirî ilimlerde kendini yetiştirdiği gibi birçok şeyhten de feyiz almıştır. Şeyh Ebû Kâsım Nasrâbâzî’nin elinden hırka giydiği rivayet edilen32 Sülemî, 366/976 senesinde Nasrâbâzî ile hac yolculuğu yapmıştır. Bu yolculuk esnasında hangi beldeye gitseler, Nasrâbâzî’nin kendisine "Bizimle gel, hadis dinleyeceğiz." dediğini anlatan33 Sülemî’nin hayatının her safhasında ilim öğrendiği anlaşılıyor. Eserlerini "objektif bir üslûb". 34. ile kaleme alan Sülemî, özgün düşünceli sûfîlerin. görüşlerini yorum yapmadan aktardığı için tenkide maruz kalmaktan kurtulamamıştır.35 Bununla birlikte o, tabakat müellifi olması ve tasavvuf ilimlerine dair eserler vermiş bulunması yönüyle takdir görmüş bir kimsedir. Hatîb Bağdâdî, onun tasavvuf taifesi içerisinde yüce bir mevkiye sahip olduğunu, şeyhleri ve biyografilerini topladığı eserler vücuda getirdiğini ifade etmiş, onu özellikle 28. Şerîbe, "Mukaddime", 19. Zehebî, Siyer, XVII, 247. 30 Zehebî, a.g.e., XVII, 247. 31 Zehebî, a.g.e., XVII, 249; Dâvûdî, Tabakât, II, 143. 32 Câmî, Nefehât, 458. 33 Zehebî, a.g.e.,XVII, 249. 34 Şerîbe, a.g.e., 49. 35 Sülemî'ye yöneltilen tenkitler iki başlık altında toplanmaktadır: a) Sûfîler için Hakâiku't-Tefsir'i telif etmiş olması. b) Sûfîler lehine hadis uydurduğu iddeası. Bu tenkitler ve onlara verilen cevaplar için bkz. Şerîbe, a.g.e., 44–47; Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, 40–43. 29. 5.

(15) sûfîlerin haberlerini aktarma konusunda mütehassıs bir zat olarak övmüştür.36O, Târîhu Bağdad’ında özellikle sûfîlerin biyografileri konusunda Sülemî’nin eserlerinden çokça istifade etmiştir. Bazen beyan ederek bazen de açıklamadan Sülemî’nin Târîhû'sSûfîyye’sinden pek çok nakilde bulunmuştur. Bundan dolayı Târîhû's-Sûfîyye, sûfî biyografileri konusunda Hatîb’in en çok faydalandığı eser olarak gösterilir. Yine Hatîb, sûfîlerin biyografileri ve sözleri hakkında Sülemî’nin eseri Tabakatü's-Sûfîyye’den de nakiller yapmış ve onun el-İhve ve'l-Ehavât mine's-Sûfîyye adlı eserinden bahsetmiştir.37 Sülemî, özellikle tasavvuf ve sûfîler hakkındaki eserleri ile şöhret bulmuş,38 Hucvirî (v. 470/1077) tarafından ‘sûfîleri ve sözlerini çokça nakleden’39 ünvanı ile anılmıştır. Abülğâfir b. İsmail tarafından ‘zamanındaki tasavvufun ulusu, hakikat ilimlerini ve tasavvuf yolunu bilme konusunda muvaffak kılınmış bir kimse’40 olarak nitelenen Sülemî’yi öğrencisi Kuşeyrî, ‘çağının eşsizi’ olarak vasıflandırmaktadır.41 İbn Teymiyye ise Kuşeyrî’nin meşayih sözlerini rivayet ettiği en önemli kimsenin Ebû Abdurrahman olduğunu söylemekte ve özellikle meşayihe dair rivayetler konusunda Ebû Kasım’ın, çoğunlukla Ebû Abdurrahman’a itimat ettiğini belirtmektedir.42 Ayrıca Sülemî’nin ‘(Sûfî) Meşayihinin sözlerini ve hikâyelerini toplama konusunda inayet sahibi olduğunu’ ve bu konuda kitaplar tasnif ettiğini bildirmektedir.43 Onun birçok ilimde ehliyet sahibi olduğuna değinen Şemsüddin Dâvûdî ise özellikle selefin çizgisi üzere olan tasavvuf ve siyer (yani tasavvuf büyüklerinin biyografileri ve halleri) konusundaki bilgisine dikkat çekmektedir.44 Doğup büyüdüğü yer olan Nişabur’da ilim öğrendiği gibi bu uğurda o zamanın ilim merkezlerinden Merv, Irak ve Hicaz’a seyahatlar yapmış,45 kaynakların ifadesine göre "pek çok kimseden" ilim öğrenmiştir.46 Şimdi Sülemî’nin ilmi şahsiyetine ışık tutması bakımından özellikle sahalarında birer otorite sayılabilecek hocalarından bazılarını vefat tarihlerine göre kronolojik olarak kısaca tanıtmaya çalışalım:47. 36. Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, II, 248. İzzet, Belsem Basri, Ahbarü's-Sûfîyye ve'z-Zühhâd min Târîhi Bağdad, Beyrut 2004, 21–22. 38 Şerîbe, "Mukaddime", 30. 39 Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâb, Keşfü'l-Mahcûb, (Hakîkat Bilgisi), Haz.Süleynan Uludağ, İstanbul 1996, 174. 40 Zehebî, Siyer, XVII, 249. 41 Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzin, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, Mısır, 1379/1959, 33. 42 İbn Teymiyye, el-İstikâme, I, 84. 43 İbn Teymiyye, a.g.e., II, 72. 44 Davûdî, Tabakâtü'l-Müfessirin, II, 142. 45 Zehebî, a.g.e., XII, 249. 46 Zehebî, a.g.e., XII, 247. 47 Sülemî’nin hocaları hakkında geniş bilgi için bkz. Şerîbe, "Mukaddime", 19–24 ve Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, 49–55.. 37. 6.

(16) 1) Ebû Bekir Ahmed b. İshak b. Eyyûb Nîsâbûrî Sıbğî (v. 342/953) Özellikle hadis ve fıkıhta başarı sağlayan Sıbğî, Bağdat, Basra, Hicaz, Râs ve Nişabur’da ilim tahsilinde bulunmuştur. Ebû Abdullah Hâkim, Sıbğî’nin Nişabur’da elli yıldan fazla fetva verdiğini ve hiç yanılgıya düşmediğini anlatır. el-Esmâ ve's-Sıfât, Kitabü'lÎman, el-Hulefâu'l-Erbaa gibi eserleri vardır. 342/953 senesinde vefat etmiştir.48 Sülemî "333/944 senesinde Sıbğî’den kendi hattıyla öğrendiklerini yazmıştır."49 Buna göre Sıbğî, Sülemî’nin ilk hocalarındandır. 2) Muhammed b. Dâvûd b. Süleyman, Ebû Bekir Zâhid Nîsâbûrî (v. 342/953) İlim öğrenmek için pek çok seyahatte bulunmuştur. Nişabur, Rey, Irak, Hicaz, Mısır, Şam ve Mevsıl’de hadis dinlemiş ve Ca’fer Feryânî, Ebû Abdurrahman Nesâî ve Ebû Ya‘la Mevsilî ve başkalarından hadis rivayet etmiştir. Ondan da Hakîm Ebû Abdullah, Ebû Muhammed b. Said gibi kimseler rivayette bulunmuştur. "Ahbâru's-Sûfîyye ve'z-Zühhâd"ı telif etmiştir.50 3) Hassan b. Muhammed Kuraşî Emevî Nisâbûrî (v. 349/960) Horasan’ın Şafiî fakihi olan bu zat, özellikle hadis ve illetleri konusunda ehliyet sahibi, sika bir âlimdir. Birçok eser vermiş, 349/960 senesinde vefat etmiştir. Muhammed b. İbrahim Büşencî gibi zatlardan rivayette bulunmuştur. Kendisinden Hâkim ve başkaları hadis rivayet etmişlerdir. Hâkim onun hakkında "O, Horasan’ın hadis ehlinin imamıydı. Gördüğüm âlimlerin en zahidi ve en abididir." demiştir.51 4) Ebû Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb Lahmî Taberânî (v. 360/970) 260/873’da Akka’da doğan Taberânî Haremeyn, Yemen, Mısır, Bağdat, Kûfe, Basra, Isfahan, Cezîre gibi ilim merkezi olan şehirleri dolaşmış ve bir çok üstatla görüşmüştür. Ali b. Abdulaziz Bağavî, Bişr b. Musa, İdris Atâ gibi muhaddisleri dinlemiş ve onlardan rivayette bulunmuştur. Birçok eser veren Taberânî’nin üç tane de mûcemi vardır.52 360/970 senesinde, yüz yaşında vefat etmiştir.53 5) Ebû Amr İsmail b. Nüceyd Sülemî (v. 366/976). 48. Zehebî, Siyer, XVII, 483. Zehebî, a.g.e., XVII, 247. 50 İbn Esîr, İzzeddîn Ebû Hasan, el-Lübâb fi Tehzîbi'l-Ensâb, Kahire 1357, I, 490. 51 İbn Imâd, Şezerâtü'z-Zeheb, II, 380. 52 Dehlevî, Abdülaziz b. Şah Veliyyullah, Bustanu'l-Muhaddisîn, Haz. Ali Osman Koçkuzu, Ankara 1986, 106. 53 Zehebî, a.g.e., XVII, 119-128. 49. 7.

(17) Sülemî’ nin annesinin babası olan bu zat, onun kendisinden ‘çok’ istifade ettiği bir kimsedir.54 "Ebû Amr İsmail b.Nüceyd, Ebû Osman Hîrî’nin (v. 298/910) sohbet ehlinin ileri gelenlerindendir ve Cüneyd Bağdâdî ile görüşmüştür. Zamanının meşâyihinin ulularındandır. Hâli örtmek ve vakti korumak özellikleriyle diğer meşâyihten ayrılan bir tarikat usulü vardır. Hadis sema etmiş ve rivayette bulunmuş sika bir kimsedir."55 O, "Ebû Osman’ın 366/976 senesinde en son vefat eden mürididir."56 Mekke-i Mükerreme’de vefat etmiştir.57 6) Ebû Kâsım İbrahim b. Muhammed Nasrâbâzî (v. 367/977) Nişaburludur. Siyer, tarih ilimlerinde yetkili olduğu gibi özellikle hakîkat ilimlerinde mütehassıstır. Birçok hadis yazıp rivayet eden ve sika olan Nasrâbâzî, hayatının son günlerini Mekke’de geçirmiş ve 367/977 senesinde vefat etmiştir.58Sülemî, Nasrabâzî’nin elinden hırka giymiştir. Nasrabâzî’nin şeyhi ise Şiblî(v. 334/946)’dir.59 Sülemî’nin Nasrâbâzî’ye bazı seyahatlarında eşlik ettiği ve birlikte hadis sema ettikleri de rivayet edilmektedir.60 7) Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Yahya Ebû Nasr Serrâc (v. 378/988) Zehebî, Sülemî’den Ebû Nasr’ın zühd ehli bir kimse olduğunu, özellikle fütüvvet ve sûfîlere dair bilgiler konusunda zamanının lideri konumunda bulunduğunu rivayet etmektedir.61 "Tâvusu’l-Fukara" lakabıyla anılan ve birçok ilim dalında mütehassıs olan Serrac,62 Lüma‘nın yazarıdır. 8) Ali b. Ömer b. Ahmed Ebû Hasan Dârekutnî (v. 385/995) İlel-i hadis ve esmâ-i ricâl ilimlerinde çağının önde gelen âlimlerindendir. Öyle ki Hatîb, Hâkim ve bu bilgi dalının diğer imamları, Dârekutnî’nin üstünlüğünü beyan etmişlerdir.63"Ravî meşayihlerin halleri konusunda Sülemî’nin Dârekutnî’ye ârifâne soruları olmuştur."64 Sülemî bu soruları ve Dârekutnî’nin cevaplarını "es-Süâlât li-Dârekutnî" adlı kitabında toplamıştır.. 54. Zehebî, Siyer XII, 247. Sülemî, Tabakâtü's-Sûfîyye, 454. 56 Şa'rânî, Abdülvehhâb, et-Tabakâtü’l-Kübrâ-Levâkihu’l-Envâr fi Tabakati’l-Ahyâr, Beyrut 1418/1997, Beyrut 1418/1997, 172. 57 Kuşeyrî, Risâle, 435. 58 Sülemî, a.g.e., 484. 59 Camî, Nefehât, 457. 60 Zehebî, a.g.e., XVII, 249. 61 Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Târîhu'l- İslam, Beyrut 1993, XXVI, 625. 62 Attar, Feriduddin, Tezkiretü'l-Evliya, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1991, 650. 63 Dehlevî, Bustanu'l-Muhaddisîn, 94. 64 Zehebî, a.g.e., XVII, 252. 55. 8.

(18) Sülemî’nin talebelerini zikretmekte onun ilmi kişiliği hakkında bilgi verecektir. "Kırk seneden fazla kıraat ve imlâ yolu ile hadis rivayet eden"65 Sülemî’nin burada hepsini sayamayacağımız kadar çok talebeleri vardır. Biz bunlardan bazılarını vefat tarihlerine göre kronolojik olarak kısaca tanıtmakla yetineceğiz:66 1) Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Hâkim Nîsâbûrî (v. 403/1012) Küçük yaşlardan itibaren ilim öğrenimine başlayan Ebû Abdullah, Ebû Hâtim b. Hibban’dan hadis yazmıştır. Yaklaşık iki bin hocadan hadis dinlediği söylenir. Hocaları arasında Ebû Ca‘fer Râzî, Ebû Abbas Asam, Muhammed b.Yakub Şeybânî vardır. Dârekutnî, Beyhakî, Kuşeyrî, Ebû Sâlih Müezzin gibi kimseler kendisinden hadis rivayet etmişlerdir.67 2) Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak İsfehânî (v. 430/1038) Taberânî, Ebû’ş-Şeyh Ce’âbî, Ebû Ali b. Savvâf, Ebû Bekir Acurrî gibi âlimlerden ders alan Ebû Nuaym, hadis üstadlığına eriştiğinde hadis hafızları ona yöneldiler ve kendisinden faydalandılar. En güzide talebesi Hatîb Bağdâdî’dir. Birçok eser veren Ebû Nuaym’ın Hilyetü'l Evliyâ isimli eseri meşhurdur.68 Bu kitap, Ebû Nuaym’ın Sülemî’den faydalandığını göstermektedir.69 Sülemî de Ebû Nuaym’dan rivayette bulunduğu için Nureddin Şerîbe, Ebû Nuaym’ı Sülemî’nin hocaları arasında da saymıştır.70 3) Abdullah b. Yusuf, Ebû Muhammed Cüvenî (v. 431/1095) Ebû’l-Meâlî Cüvenî’nin babasıdır. Sehl b. Muhammed Su‘lûkî’den ve Ebû Bekir Mervezî’den fıkıh okumuş ve fıkıhta yararlı tasnifler oluşturmuştur. Ebû Abdurrahman Sülemî ve Ebû Muhammed b. Bâbûya İsfehânî’den hadis dinlemiştir. 431/1095 yılında vefat ettiği rivayet edilmektedir.71 4) Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Musa Beyhakî (v. 458/1066) 384/994’de dünyaya gelen Beyhakî, Hâkim, Ebû Tâhir, İbn Fûrek, Sûfî Ebû Ali Rûzbârî, Sûfî Ebû Abdurrahman Sülemî gibi âlimlerden istifade etmiş, ilim öğrenmek. 65. Zehebî, Siyer, XVII, 249. Sülemî'nin diğer talebeleri hakkında bkz. Şerîbe, "Mukaddime", 24–28 ve Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, 55–58. 67 Zehebî, a.g.e., XVII, 162. 68 Dehlevî, Bustânu'l-Muhaddisin, 91. 69 bkz. Ebû Nuaym, Hilyetü'l-Evliya, II, 25. 70 Şerîbe, a.g.e., 20. 71 Hamevî, Mu'cemu'l-Büldân, III, 182. 66. 9.

(19) amacıyla Bağdad, Horasan, Kûfe, Hicaz gibi beldelere seferler yapmıştır.72 Hadis ilminde zirveye ulaşmıştır.. 73. Beyhakî’nin bin cüze ulaşan eser verdiği söylenmektedir. es-Sünenü'l. Kübrâ, el-Esmâ ve's-Sıfât ve Delâilü'n-Nübüvve eserlerinden bazılarıdır. 74 5) Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdülmelik Kuşeyrî Nîsâbûrî (v. 465/1072) Edebiyatı ve Arapça’yı Ebû Kâsım Yemânî’den öğrenmiş, Ebû Ali Dekkâk(v. 405/1014)’ın "Önce din ilmi ile kendinizi doldurunuz." tavsiyesine uyarak Ebû Bekir Tûsî’den fıkıh, Ebû Bekir b. Fûrek’ten usûl ve kelam tahsil etmiş İshak İsferâyinî’nin derslerine katılmıştır. Bundan sonra Ebû Ali’nin sohbetine iştirak eden Kuşeyrî, onun vefatından sonra Sülemî’nin sohbetlerine devam etmiştir.75 Kuşeyrî’nin en meşhur eseri erRisâletü'l-Kuşeyrîyye’dir. 6) Ebû Salih Ahmed b. Abdülmelik b. Ali b. Ahmed Nîsâbûrî Kirmânî (v. 470/1077) Cürcan, Bağdat, İsfahan, Dımeşk, Mekke gibi ilim merkezlerinde seyahatlarda bulunup Ebû Nuaym İsferâyinî, Ebû’l-Hasan Alevî, Ebû Abdullah Hâkim, Ebû Zer Herevî gibi birçok imamdan hadis rivayet etmiştir.. 76. Hatîb'in sika bulduğu ve kendisinden hadis. rivayetinde bulunduğu77 bir zat olan Ebû Sâlih, Sülemî’nin el-Erbeîn’ini rivayet etmiştir.78 7) Ebû Abdullah Kâsım b. Fadl b. Ahmed Sekafî İsfehânî (v. 489/1095) Horasan, Irak ve Hicaz’ı gezip büyük âlimlerle görüşmüştür. Sülemî, Ebû Zekeriyâ Müzekkâ, Ebû Bekir Hîrî gibi âlimlerden hadis dinlemiştir. Kendisinden de oğlu Tâhir b. Kâsım ve İsmâil Teymî rivayette bulunmuştur. Yahya b. Mende, zamanında ondan daha sika bir kimsenin olmadığını söylemiştir.79 B.II. Eserleri Sülemî’nin en çok tasavvuf ilimleri konusunda eser verdiğini biliyoruz. Abdulğafir b. İsmail, onun eserlerinde " o zamana kadar ulaşılamamış bir tertip uyguladığını" vurgulamış ve. 72. Dehlevî, Bustânu'l-Muhaddisin, 102. Dehlevî, a.g.e., 103. 74 Dehlevî, a.g.e., 103. 75 Dehlevî, a.g.e. , 142. 76 Zehebî, Siyer, XVIII, 419. 77 Bağdâdî, Târîhu Bağdad, IV, 268. 78 Sülemî, Kitâbu'l-Erbeîn li's-Sûfîyye, Haz. Niyazi Bekî, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1990, 1. 79 Zehebî, a.g.e.,XIX, 8-10. 73. 10.

(20) "yüzü aşkın eserenin" olduğunu ifade etmiştir.80 Şimdi onun eserlerinden önemli gördüğümüz bazılarını basılmış olanlarından başlamak suretiyle vermek istiyoruz: 1-) Tabakâtu's-Sûfîyye: ‫ت ا‬ Tasavvuf tarihinde tabakât kitapları arasında nüshası elimizde mevcut olan en eski ve en meşhur kaynaktır. Sülemî’nin Tabakâtu’s-Sûfîyye’yi ömrünün sonuna doğru yazdığı tahmin edilmektedir.81 Sülemî, bu eserini beş bölüme ayırmıştır. Her bölümde tasavvuf büyüklerinden “aynı zamanda veya birbirlerine yakın zamanlarda bulunan yirmi şeyhi anlattığını” belirtmiştir.82 Bu beyanı doğrultusunda ilk beş tabakanın her birinde yirmi şeyhin işlendiğini görüyoruz. Ancak beşinci tabakada yirmiüçşeyh ele alınmıştır. Yine Sülemî, eserinde bu zatların özellikle “yol (tarikat), hal ve ilimlerine delâlet eden sözlerine ve sîretlerine” yer verdiğini ifade etmiştir.83 “Her şeyh için yaklaşık yirmi menkıbe zikrettiğini" ve "bunu diğer kitaplarında geçenleri tekrarlamamaya çalışarak yaptığını” açıklamıştır.84 Ebû Abdurrahman, sûfîleri tabakalara ayırırken zaman ve önem sırasını göz önünde bulundurmuştur. Bununla birlikte Cüneyd, Nûrî, Tüsterî, Harrâz ve Hakîm Tirmîzî gibi büyük ve önemli şahsiyetler, birinci tabakada zikredilenlerden zaman ve önem açısından geri olmadıkları halde ikinci tabakadan gösterilmişlerdir. Nureddin Şerîbe tarafından tahkiki yapılan bu eser muhakkikin kıymetli ve geniş bir önsözüyle Kahire’de 1953 yılında basılmıştır. 1986 ve 1995’te de baskıları yapılmıştır.85 2-) Hakâiku't-Tefsîr: ‫ ا‬ Musannif tarafından Ebû Abbâs b. Atâ’ya ve Ca'fer b. Muhammed’e nispet edilen ayet yorumlarının beğenilen bölümlerine, hakîkat erbabı meşayihin sözleri de ilave edilmek suretiyle oluşturulmuştur. Bu rivayetler sûrelere göre tertip edilmiştir.86 Kâtip Çelebi’nin ismini "el-Hakâîk fî't-Tefsîr" olarak verdiği bu kitabı, Sa‘lebî, müellifine okumuştur.87 Dünyanın çeşitli yerlerinde birçok yazması bulunan88 bu kitap, Seyyid İmran tarafından tahkik edilerek Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye yayınları arasında 2001 yılında Beyrut’ta iki cilt halinde basılmıştır. Eser hakkında Süleyman Ateş'in doktora çalışması vardır. Bu çalışma Sülemi ve Tasavufi Tefsiri adı altında yayımlanmıştır. 80. Zehebî, Siyer, XVII, 249. Şerîbe, "Mukaddime", 49. 82 Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfîyye, 3. 83 Sülemî, a.g.e. , 3. 84 Sülemî, a.g.e., 518. 85 Tabakâtu's-Sûfîyye'nin yazma nüshaları için bkz. Şerîbe, a.g.e., 54–63. 86 Sülemî, Hakâiku't-Tefsîr, 19–20. 87 Kâtip Çelebi, Keşfü'z-Zünûn, I, 673. 88 Eserin yazma nüshaları için bkz. Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, 70–75. 81. 11.

(21) 3-) Risâletü'l-Melâmetiyye: ‫رﺱ ا‬ Bu Risâleyi Prof. Ebû’l Alâ Âfîfî 1945 senesinde Kahire’de kıymetli bir mukaddime ile neşretmiştir.89 Ayrıca Ömer Rıza Doğrul tarafından tercüme edilerek "İslam Tarihinde İlk Melâmet" adı ile İnkılâp Kitabevi yayınları arasında 1950 yılında çıkmıştır.90 4-) Risâle fî-Galatâti's-Sûfîyye: ‫رﺱ " ! ت ا‬ Bu eser, Mısır’daki nüshasının adı olan "Usûlü'l-Melâmetiyye ve Galatâti's-Sûfîyye" ismiyle Abdülfettah Ahmed Favî’nin tahkiki ile Kahire’de Mektebetü’z-Zehra’nın yayınları arasında 1995’te yayımlanmıştır. 5-) es-Süâlât: ‫ت‬#‫ا‬$ ‫ا‬ Sülemî’nin Hâfız Ebû’l-Hasan Ali b. Ömer b. Mehdî Dârekutnî’ye ve başkalarına ravîler hakkında sorduğu soruları ihtiva eder. Bu eser "Suâlâtü Ebî Abdurrahman es-Sülemî li'd-Dârekutnî fî'l Cerh ve't-Ta'dîl" adı altında Ebû Meryam Mecdi Fathi İbrahim’in tahkiki ile Dârü’s-Sahabe li’t-Türas yayınları arasında 1992 yılında Tanta’da basılmıştır. 6-) Uyûbu'n-Nefs ve Müdâvâtühâ: '‫ و *اواﺕ‬+, ‫& ب ا‬ Mecdi Seyyid İbrahim’in tahkiki ile Tanta’da Dârü’s-Sahabe yayınları arasında 1990’da basılmıştır. Mehmet Ali Kara tarafından tercümesi yapılan bu eser "Nefsin Ayıpları" ismi ile İlke Yayınları arasında, İstanbul’da 2000 yılında ikinci baskısı yapılmıştır. 7-) Âdâbü's-Sohbeti ve Hüsni'l-Uşrati: ‫ة‬./ ‫ ا‬0 ‫ و‬1 ‫داب ا‬3 Kâtip Çelebi’nin "Âdâbü's-Sohbeti" olarak bahsettiği kitaptır.91 Hucvirî de Sülemî’nin bu kitabından bahseder.92 Bu eser M. J. Kister tarafından 1954’te Orşelim’de basılmıştır.93 8-) el-Fütüvve: ‫ا ة‬ Eser, Süleyman Ateş tarafından tahkîki ve tercümesi yapılmış ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları arasında 1977 yılında "Kitâbü'l-Fütüvve ve Tasavvufta Fütüvvet" adıyla neşredilmiştir.. 89. Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, 67. Yazma nüshaları için bkz. Şerîbe, "Mukaddime", 38. 91 Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah (Hacı Halîfe), Keşfü'z-Zünûn an Esmâi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, İstanbul 1360/1941, I, 46. 92 Hucvirî, Keşfü'l-Mahcûb, 484. 93 Sülemî, Âdâbü's-Suhbeti ve Hüsni'l-Uşrati, Haz. M. J. Kıstar, Orşelim 1954; yazma nüshaları hakkında bkz. Şerîbe,"Mukaddime", 32–33; ayrıca 1990'da Ebû Meryem Mecdi Fethi İbrahim'in tahkiki ile Tanta'da basılmıştır. 90. 12.

(22) 9-) Beyânü Ahvâli's-Sûfîyye: ‫ ﺏن أ ال ا‬, Beyanü'l-Zeleli'l-Fukara ve Mevâcibü Âdâbihim: ‫ ن ز ااء و ا

(23) دا‬, Cevâmiu Âdâbi's-Sûfîyye: ‫ ا داب ا‬, Derecâtü'lMuâmelât: ‫"!ت‬#‫ در ت ا‬, Menâhicu'l-Ârifîn: %‫(ه& ا"ر‬, Mes'eletü Derecâti's-Sâdikîn: )*+ %,‫در ت اد‬, Mukaddime fî't-Tasavvuf: ‫ف‬.‫ ا‬/ 0 , Nesîmu'l-Ervâh: ‫رواح‬2‫ ا‬+‫ﻥ‬,Sülûkü'l Ârifîn: %‫ﺱ)ك ا"ر‬. Sülemî’nin bu eserleri, Süleyman Ateş’in tercüme ve notlarıyla Ankara. Üniverstesi’nin yayınları arasında 1981 yılında çıkmıştır. 1993 yılında da en-Nâşir tarafından “Tis’a Kütüb fî Usûli’t-Tasavvuf ve’z-Zühd” adıyla bu dokuz eser Ateş’in tahkikiyle basılmıştır. 10-) el-Erbeîn fi'l-Hadis: 8‫*ی‬1 ‫ " ا‬0/‫رﺏ‬:‫ا‬ 1690 tarihinde istinsah edilmiş bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nin Murat Buharî 318/6 numarada kayıtlı bir hadis mecmuasının 60a-64b varakları arasında bulunmaktadır. Bu nüsha üzerinde Niyazi Beki tarafından çalışılmış, hadislerin tahric ve tahlili yapılmıştır.94 Kitabın kapağındaki "Bu, sûfîler için derlenen, el-Erbeîn kitabıdır." şeklindeki ifadeden Sülemî’nin bu kitabı özellikle sûfîler için derlediği anlaşılmaktadır.95 Zühde dair hadisler ihtiva eden bu kitabı, Kâtip Çelebi zikretmiştir.96 Kitabı Haydarabat’daki Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmaniyye neşretmiştir.97 11-) Zikru'n-Nisveti'l-Müteabbidâti's-Sûfîyyât: ‫*ات ا ت‬/ ‫ ة ا‬, ‫ذآ ا‬ Konumuz olan ve ikinci bölümde hakkında detaylı bilgi verip tercümesini sunacağımız Sülemî’nin bu kitabının bugün yazma olarak bilinen tek nüshası, araştırmacı Dr. M. Muhammed Tanâhî tarafından 1991 yılında keşfedilmiştir. Buna göre eser Suudi Arabistan İmam Muhammed b. Suud İslam Üniversitesi Kütüphanesi yazma eserler bölümünde 2118 numarada kayıtlı "es-Sülemîyyât" isimli Sülemî’ye ait 26 risâlenin oluşturduğu mecmuanın ikinci risâlesidir. Eser, 81 âbid ve sûfî hanımın biyografisi mahiyetindedir. Eserinin iki neşri vardır. "Birisi Muhammed Tanâhî tarafından yapılan tahkikli neşir (Kahire, 1414/1993), diğeri Rkia Laroui Cornell tarafından (Fons Vitae, 1999) yapılmış olanıdır."98 Müellifin basılmamış eserlerinden bazıları şunlardır: 1-) Âdâbü’t-Teâzî : ‫زى‬/ ‫داب ا‬3 2-) Âdâbü's-Sûfîyye: ‫داب ا‬3 94. Beki, Niyazi, es-Sülemî ve Kitabü'l-Erbaîn li's-Sûfîyye İsimli Hadis Kitabı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE, İstanbul 1990. 95 Beki, a.g.e., 27. 96 Kâtip Çelebi, Keşfü'z-Zünûn, I, 53. 97 Şerîbe, "Mukaddime", 33. 98 Küçük, Tasavvuf Tarihine Giriş, 84.. 13.

(24) 3-) Âdâbü'l Fakri ve Şerâituh: ?‫داب ا و ﺵا‬3 4-) el-İhvetü ve’l-Ehavâtü mine’s-Sûfîyye: ‫ ا‬0 ‫ ات‬A:‫ ة و ا‬AB‫ا‬ 5-) el-İstişhâdât: ‫'دات‬.‫ﺱ‬#‫ا‬ 6-) el-Fark Beyne İlmi'ş-Şerîati ve'l-Hakîka: 1 ‫ و ا‬/‫ی‬. ‫ ا‬C & 0‫ا ق ﺏ‬ 7-) Emsâlü'l-Kur'ân: ‫ل ا ان‬E‫ا‬ 8-) es-Semâ': ‫ا ع‬ 9-) ez-Zühd: *‫ه‬H ‫ا‬ 10-) Makâmâtü'l-Evliyâ: ‫و ء‬:‫ت ا‬ 11-) Mihanü's-Sûfîyye: ‫ ا‬01 12-) Sünenü's-Sûfîyye: ‫ ا‬0,‫ﺱ‬ 13-) Târîhu Ehli's-Suffe: ‫ ا‬J‫ اه‬K‫ﺕری‬ 14-) Târîhü's-Sûfîyye: ‫ ا‬K‫ﺕری‬99 B.III. Sülemî’nin Tasavvufi Anlayışı "Tasavvufun esası, kitap ve sünnete uymak, bidat ve hevaları terk etmek, meşayihe hürmet etmek, halkın özürlerini görmek ve virde devam etmektir."100 diyen Sülemî’nin tasavvufunu, çağdaşı ve râvisi olan Ebû Nuaym İsfehânî (v. 430/1038) şöyle açıklamaktadır: "Tasavvufu, ilk dönemlerde olduğu gibi hurafelerden temizleyip selefin açıkladığı şekilde muhafaza etmeye çalışan tam inayet sahibi kimselerden biri de Sülemî’dir. Sülemî, karşılaştığım âlimlerdendir. Kendisi selef-i sâlihînin ahlakında, onları dosdoğru takip eden ve bu taifenin yiyici, yol vurucu cahillerinden yüz çeviren, yanlışlarını asla kabul etmeyen biridir. Bu ekolün hakikati, Hz. Peygambere tebliğ ve teşri ettiği konularda uymak, sonrada muhakkik sûfîlere ve muhaddislerle fakihlere tabi olmaktır."101 Nişabur ekolünün tasavvuf alanında yaptığı çalışmalar, ‘objektif araştırma’ olmaları yönüyle temayüz eder. Lüma', Hakâiku't-Tefsir ve Risâletü'l-Kuşeyrîyye gibi eserlerde müelliflerin çok az kendi görüşlerine yer vermeleri dikkati çeker. Onlar sûfîlerin sözlerini rivayetle yetinirler.102 Burada Nişabur Mektebi’nin fütüvvet ve melâmet özellikleriyle tanınan bir merkez olduğunu103 hatırlatmak yerinde olur. Sülemî’nin özellikle fütüvvet ve melâmet konularında Risâleler kaleme almış olması, onun Nişabur Mektebi’nin iyi bir temsilcisi olduğunu gösterir. 99. Eserler hakkında bilgi ve yazma nüshaları için bkz. Şerîbe, "Mukaddime", 31–42; Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, 59–75. 100 Zehebî, Siyer, XVII, 247. 101 İsfehânî, Hilye, II, 25. 102 Şerîbe, "Mukaddime", 49. 103 Yılmaz, Hasan Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2002, 113.. 14.

(25) Sülemî, "Yüce Allah’ın ve Resulullah’ın hükümlerini bilmeyen kimse sûfî olamaz. Dışa ait hükümleri muhkem yapmayan içe ait hükümleri güzel yapmayı başaramaz. Hallerinde ilmin gereklerine aykırı davranan sûfî değildir. Ahlak ve adabı, kitap ve sünnet uyarınca olamayan sûfî değildir."104 derken kitap ve sünneti bilip onların hükümleri doğrultusunda hareket etmenin temel olduğu bir tasavvuftan bahseder. Dedesi İsmail b. Nüceyd’in "Bana göre tasavvuf, şeriatın emir ve yasakları altında sabretmektir." dediğini rivayet eder.105 Buna göre Kuşeyrî’nin tasavvufu şeriata yaklaştırıcı faaliyetleri, hocası Sülemî’nin usulünü takip etmesinden kaynaklanmaktadır, diyebiliriz. Onun tasavvuf anlayışında şeriatın sınırlarını aşmaya yer olmadığını görüyoruz. Tasavvufî terimlerden ‘sekr’i anlatırken "Doğru sekr, sahibinin sekr halinde herhangi bir günah işlemekten, şeriat bakımından kınanacak duruma düşmekten korunmuş olduğu sekirdir. Şeriatın bir emrine aykırı davranan, ya da bir farzı zayi eden kimse, hakikat yolundan ayrılmıştır…"106 demesi, tasavvufunun çizgisi hakkında bilgi vermesi açısından son derece önemlidir. Sülemî, eserlerinde Kur’an ve sünnete uyma, bidatleri terk edip meşâyihe hürmet etme şeklinde yapılandırdığı tasavvufu, sadece nakledici olmamıştır. Onun hayatı, anlattığı tasavvufun yaşanmış hikâyeleriyle doludur. Kuşeyrî, Sülemî’nin tasavvufî olgunluğunu gösteren şöyle bir olay anlatmaktadır: "Bir keresinde hırsızlar, Şeyh Ebû Abdurrahman’nın evine zorla girmişler, bulduklarını alıp götürmüşlerdi. Bu hadiseden sonra arkadaşlarımızdan biri Sülemî’nin şunu söylediğini nakletmişti: ‘Pazardan dönerken cübbemin açık artırma ile satıldığını gördüm, satıcıya sırtımı dönüp bakmadım."107 Yine Sülemî’den nakledildiğine göre O, Hemezan yolunda bir emirle karşılaşmış, emir ondan Hakâiku't-Tefsir’in nüshasının yazılmasını istemiş ve karşılığında iyi cins bir at, yüz dinar ve pek çok kıyafet verilmesini emretmiştir. Sülemî ise bunları kabul etmeyerek zâhidâne bir tutum sergilemiştir.108 Abdülkerîm Kuşeyri’nin, hocası Sülemî hakkında yaptığı şu rivayet, Sülemî’nin feraset ehli bir kimse olduğunu ortaya koyar. Kuşeyrî’nin anlattığına göre bir gün kendisi, Üstad Ebû Ali(v.405/1014)’nin huzurundayken Şeyh Ebû Abdurrahman Sülemî’nin dervişlere uyarak sema yaptığı konusu geçer. Bunun üzerine Üstad Ebû Ali, “Öyle bir hale sahip olan 104. Sülemî, Ebû Abdurrahman, Menâhicu'l-Ârifîn (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî'nin Risâleleri içinde) Haz. Süleyman Ateş, Ankara 1981, 11–12. 105 Sülemî, Ebû Abdurrahman, Deracâtü'l-Muâmelât (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî'nin Risâleleri içinde) Haz. Süleyman Ateş, Ankara 1981, 27. 106 Sülemî,a.g.e.,33. 107 Kuşeyrî, Risâle, 121. 108 Zehebî, Siyer, XVII, 249.. 15.

(26) için sükun daha evladır.” dedikten sonra Kuşeyrî’ye “Ona git, onu kitap odasında otururken bulacaksın; kitapların üzerinde küçük, dört köşe, kırmızı, içerisinde Hüseyin b. Mansur’un şiirleri bulunan bir cilt var. Bu cildi al ve ona bir şey söyleme, bana getir.”der. Öğle sıcağının bastırdığı bir vakitte Kuşeyrî, Sülemî’nin yanına girdiğini, onun da kitap odasında olduğunu, ciltli kitabın ise denildiği gibi konulmuş bulunduğunu ifadeden sonra sözlerine şöyle devam eder: “Oturduğum zaman Şeyh Ebû Abdurrahman söze başladı ve dedi ki: ‘İnsanlardan bazıları sema yapmasından dolayı âlimlerden bir kimseyi tenkit ediyordu. Bu kimse bir gün evde yalnızken vecde gelmiş gibi dönerken görüldü ve hali soruldu. O da şöyle cevap verdi: “Bana müşkil gelen bir mesele vardı, manası bana aşikâr oldu (çözüldü) de sevinçten kendime malik olamadım, dönmeye başladım.” Bunun üzerine ona “(Sema edenlerin) halleri de böyledir.” dendi.’ Üstad Ebû Ali’nin bana emrettiği ve tarif ettiği şeyi söylediği şekilde gördüğüm zaman bununla birlikte Şeyh Ebû Abdurrahman’ın da anlatılan şeyi yâd etmesi üzerine hayrete düştüm ve ‘İkisi arasında nasıl davranayım?’ dedim. Sonra içimden ‘Doğruluktan başka çare yok.’deyip ‘Üstad Ebû Ali bana bu cildi tarif edip (almak üzere) beni bu işe görevlendirmişken sizden korkuyorum, bununla birlikte ona muhalefet etmem de mümkün değil. Ne emredersiniz?’ dedim. Bunun üzerine Sülemî, Hüseyin b. Mansur’un sözlerinden oluşan altıgen (bir cilt) çıkardı. İçerisinde es-Sayhûr fî Nakdi’d-Duhûr diye isimlendirdiği kendi tasnifi olan bir kitap ta vardı. “Bunu ona götür ve ‘Öbür cildi benim mütalaa ettiğimi ve tasniflerime ondan beyitler naklettiğimi söyle.’ dedi. Böylece oradan çıktım.”109 Yine Kuşeyrî’nin aktardığı başka bir olay, Sülemî’nin sema anlayışı hakkında bize fikir vermektedir. Buna göre Sülemî, Ebû Osman Said Mağribî(v. 373/983)’nin yanına gittiğini, bu sırada da bir kimsenin çıkrıkla kuyudan su çektiğini, bunun üzerine Ebû Osman’ın kendisine "Ey Ebû Abdurrahman! Çark ne diyor anlıyor musun?" dediğini, kendisi "Hayır." deyince de "Allah, Allah diyor." buyurduğunu nakletmiştir.110 Yine Kuşeyrî, Sülemî’nin şöyle dediğini anlatır: "Şeyhim Üstad Ebû Sehl Su‘lûkî(v. 369/979)’nin hayatında Merv’e çıkmıştım. Ben oradan ayrılmadan önce Cuma günü sabahları Kur’an-ı Kerîm ve hatim meclisleri düzenlenirdi. Döndüğüm zaman bu meclisin kaldırıldığını, bunun yerine aynı vakitte Ebû’l-Gaffânî’nin sema meclisinin kurulduğunu gördüm. Bundan dolayı içime bir şey düştü ve kendi kendime "Hatim meclisi, sema meclisiyle değiştirilmiş."dedim. (Şeyhim) bir gün bana "Ey Ebû Abdurrahman, benim 109 110. Kuşeyrî, Risâle, 117. Kuşeyrî, a.g.e., 172.. 16.