ÖZBEK TÜRKLERİNİN
İNTİZAR DESTANI
Metin ERGÜN
K öroğlu D estanı, asırlar boyunca A nadolu ve A nadolu dışındaki T ürkler tarafından söylene gelmiş bir destanı- m ızdır. Yayılma sahası aşağı yukarı bütün T ürk coğrafyasıdır, diyebiliriz. Bu özelliğinden dolayı, Köroğlu D es tanı T ürk kültür birliğini m uhafaza ed en nadide eserlerden biridir.
K öroğlu D estam ’nm 11,17,24,366 h a tta 700 kolunun olduğu söylenir. İşte b u kollardan biri Türkiye’de pek fazla tanınm ayan intizar koludur. Bu intizar koluna Ayvaz kolu da diyebiliriz.
T ürkiye’de tanınan Ayvaz kolu dah a çok bir kasap oğlu olan Ayvaz’ın K öroğlu tarafından kaçırılması hadise sini ihtiva eder. İntizar kolundaki savaşan, at binen, cesur alp tipi Türkiye’deki rivayetlerde pek rastlan maz.
K öroğlu’nun Ö zbek rivayetlerini Türkiye’de Pertev Naili Boratav, ^ Fikret T ürkm en ^ D ursun Y ıldırım (3) v.b âlim lerim iz tanıtm ışlardır. Yalnız, bu tanıtılan rivayetler dah a çok K ör oğlu’nun zuhuru, Ayvaz’ın kaçırılması ile ilgilidir. Ayvaz’m esas kahram an ola rak karşım ıza çıktığı rivayetler, Türk araştırıcıları tarafından fazla tanınm a m aktadır.
T anıtacağım ız İntizar kolu K ör oğlu’nun Ayvaz, Ö zbek Türkçesiyle söylersek A vaz dairesidir. Bu destan 1964 yılında H adi Z arif tarafından T aşkent’te yayınlanmıştır. ^ D estanı M ahm ut Zarifov, m eşhur Ö zbek des tancısı Fazıl Y oldaşoğlu’ndan derle miştir. 188 sayfa ve m anzum olan Des- tan’d a olaylar arasında bağlantı kurulur
ken 1-2 cümlelik mensur kısımlar da
vardır.
D estanda, Köroğlu, Çam bıl Bil ve ya Çarsaklı Ç am bıl’ın beyidir. Çev resinde kırk şehirden gelmiş kırk yiğit vardır. A şirbek ve Y usuf Bek, K ör oğlu’nun kom utanlarıdır. D estan ’da Avaz’m kaçırılması, bir cümleyle anla tılır. H aşan K ölber, Avaz’ı G ürcis tan ’dan kaçırm ıştır. D e s ta n ’d a G ü r cistan, Türkm en ülkesidir.
K öroğlu, Çam bıl Bil’den ayrılınca Ş ahdarşah adlı düşm an beyi Çambıl Bil’c saldırır. Ş adarşah’ın R üstem adlı bir pehlivanı vardır. Ş ahdarşah eğejr Çam bıl Bil’i alırsa ve K öroğlu’nü öldürürse kızım R üstcm ’e vereceğini vaadeder. R üstem ve Ş ahdarşah’ın diğer kom utam Kısaköz Çambıl Bil’e saldırırlar. D urum dan h ab erd ar edilen Köroğlu gelerek Z cbit Ç ölü’nde düş manı yener ve R üstem ’le Kısaköz’ü öldürür. Bu savaşı Avaz seyreder. D aha sonra Köroğlu Avaz’a kılıç kuşan* dırır .K öroğlu’nun babasının gözlerini Ş ahdarşah kör . etm iştir. Ş ahdarşah «Sinçimcn» yani «seyis» olan Köroğlu- nun babasının gözlerini kendi eliyle kör ettikten sonra onu ülkesinden kovar. K öroğlu bu hadiseden sonra dünyaya gelm iştir. Türkiye’de tanınan Ö zbek rivayetlerinde ise K öroğlu, m ezarda doğduğu için G uroğlu diye ad landırılm ıştır. İntizar D estanı’ndaki seyislik yüzünden kör *öîmâ hadisesi Türkiye rivayetleriyle de uyum göster m ektedir.
Köroğlu’nun dayısı A hm et S er dar, K öroğju’na Aşi^bek’in kötü biri
İ t ..' . v A v • •;
olduğunu söyler. Bunun üzerine A şirbek, Çam bıl Bil’den uzaklanarak Isfehan taraflarına gider.
Avaz İsfehan şahının kızı İnti- zar’a rüyasında âşık olur. K öroğlu’n- dan ve H aşan K ölber’den izin alıp G ür cistan’a gitm ek için yola çıkar. A slında K öroğlu Avaz’ın gitmesini istemez. A vaz giderken K ırat’ı yanm a alır. Köroğlu, Avaz’ın peşinden gider. A vaz’a yetişir ve kavga ederler. Avaz K öroğlu’n yaralar.
A bcoş adlı bir kadın Avaz’a yardım eder, yol gösLerir. Avaz Isfehan’a varır. Fakat bir türlü intizar’ı görem ez.
İntizar da A vaz’a rüyasında âşık olm uştur. O da A vaz’ı aram aktadır. Avaz’ın çok güzel bir atla geldiği ken disine m alum olur. Bunun için, İntizar at pazarı kurdurur. A dam larım gönde rerek güzel atları satın aldırır. Avaz da at pazarına gelir. İntizar’ın adam ları K ırat’ı beğenirler. F akat ne kadar para verirlerse versinler Avaz K ırat’ı sa t maz. D urum u İntizar’a bildirirler. İntizar, Kırk Cariye kızla birlikte A vaz’ın yanına gelir. İntizar, Avaz’dan K ırat’ın nasıl bir at olduğunu g ö ster mesini ister. K ırat m arifetlerini gös terir. Avaz, gezdirm e bahanesiyle Inti- zar’ı K ırat’a bindirip kaçırır. İnti- za r’ın Kırk Cariyesi durum u şaha bildi rir. Şah, Elcm es adlı adam ını Avaz'ı ö ldürüp İntizar’ı kurtarm ası için görev lendirir.
Elem cs, Avaz’ı okla yaralar. Avaz attan düşer. K ırat’ın üstünde yalnız kalan İntizar, K ırat’ı Çambıl Bil'e doğru sürer. Elem es, İntizar’ın arkasın dan giderse de onu yakalayamaz.
K öroğlu’na küsüp İsfehan’a gelen A şirbek, yaralanan Avaz’ı çadırına alır. A şırbek’in karısı A vaz’ın yaraları nı sarar. İsfehan Şahı, ihtiyar bir kadını A şirbek’in karısının yanına gönderip,
Avaz’ın o rad a olup olmadığım sor durur. A şirbek’in karısı sır vermezse de diğer kadın durum u anlar ve şahın yanm a döner. -Ş ah, A şirbek’e karşı asker gönderir.
İntizar Çam bıl Bil’e ulaşınca:
«İsfih a n şeh rid en keldim , M en ö zü m m i bu nda kördim İsfihan 'd a yurdim üm rim ötk erib K im k eled i ö z y u r tim d e n ahtarib O ıta g c n ortarga canim n i salib, Ö z ayağım b ilen keldim yo l yürib.»
diyerek kendini tanıtır. K öroğlu’nun eşlerinden olan Ağa Yunus:
« E ğ er b ilscııg . h a b er b ergin İntizar. H azır kelgen y erin g Ç am bıl K alesi, S eıı k eld in g k elm ed i Ç am bıl töresi, K ayerlerdc kaldi b ek n in g b alası? Sen d en sorab tu rgcn A v a z anası. »
diyerek İntizar’ın geldiği yerin Çambıl Bil olduğunu söyler ve Avaz’m nerede olduğunu sorar. İntizar, Avaz’m başına gelenleri anlatır. Bunun üzerine K ör oğlu adam larını toplayarak İsfehana doğru yola çıkar. Köroğlu ve adam ları A vaz’ı kurtarırlar.
D önüşte Avaz ile İntizar evlenir ler. A bcoş ile de H aşan K ölber evlen dirilir. D estan böyle sona erer.
G örüldüğü gibi intizar des tanındaki Köroğlu’nun babası kör edil mesi hadisesi A nadolu rivayetlerindeki hadiseye benzem ektedir.
Kırat, bu destanda da esas yardımcı kahram andır. Kırat, A nadolu rivayetlerimi olduğu gibi üstün vasıfları olan bir hayvandır. D estanın bir yerinde K ırat’tan şöyle bahsedilir:
«H ayvanlar içide ö z in g s in lise n T o b u şk a n tuyaklı. m aral b e llise n , A ra sa t kü nind e acab h allisen, B ek le r yuriş kılsa, a ccb y ö llisen . E r y ig itn in g halin bilg en tu rparsan.»
Kırat, İntizar’ın köşkün üzerin den uzattığı şarap kâsesini alıp Avaz’a verecek kadar üstün niteliklidir.
Avaz, K öroğlu’nun manevi oğlu dur. H aşan K ölber tarafından G ürcis ta n ’d an kaçırılm ıştır. H aşan K ölber, İsfehan’d a Avaz’a yardım ed en A bcoş la evlenir. B u rad a H aşan K ölber’in aşk m acerasından fazla bahsedilm ez. H a l buki A nadolu rivayetlerinin bazıların da m esela U rfa ve M araş rivayeyet- lerinde olduğu gibi H aşan K ölber’in aşk m acerası geniş geniş anlatılır. A nadolu rivayetlerinde olan Ayvaz’ın esir edilm esi motifini İntizar’da da görürüz. R üyasında görüp âşık olduğu In tizar’ı aram aya giden Avaz, Elem es tarafından yaralanır ve İsfehan’da kalır. Y alnız A vaz’a o rad a eski dostu A şirbek yardım eder. Avaz, sonunda A nadolu rivayetlerinde olduğu gibi în tizar destanında da Köroğlu tarafın dan kurtarılır.
İntizar destanında K öroğlu’nun iki karısından sözedilir. A ğa Yunus P eri ve M iskal Peri... İkisi de peridir. A ğa Y unus Peri, İsfehan’dan dönm e yen A vaz’ı aram aya gitm ek için Kör- oğlundan izin ister. A ğa Y unus Peri ve M iskal Peri, A nadolu rivayetlerindeki N igar H anım ’ın rolünü oynarlar.
Çam bıl Bil, A nadolu rivayetlerin deki Ç am lıbel’dir. Burası İntizar d esta nında da K öroğlu’nun m ekânı olarak gösterilir. Köroğlu Çamlıbelsiz yapa maz. İntizar destanında Çam bıl Bil, T ürkm en yurdu olarak gösterilir.
K öroğlu, Ö zbek varyantlarının çoğunda mitolojik bir kahram an olarak karşım ıza çıkar. O, olağanüsütü güçleri olan biridir. H albuki, intizar destanın d a karşım ıza norm al bir insan olarak çıkm aktadır. H a tta Avaz’a savaşta yeni len biridir.
İntizar destanında Köroğlu ikinci sınıf bir kahram andır. Esas hadise Avaz’ın başından geçm ektedir. A n ad o
lu rivayetlerinin hepsinde ise Köroğlu esas kahram andır.
Ayvaz, K öroğlu’nun aşağı-yukarı bütün rivayetlerinde kasap oğlu olarak gösterilir. İntizar destanm da ise Avaz, G ürcistan’dan getirilm iş biridir. O nun kasap oğlu olup olm adığından sözedil- mez. H a tta onun H ristiyan veya E rem e- ni çocuğu olduğundan bile sözedilmez.
İntizar destanm da Köroğlu yaşlı biri olarak karşım ıza çıkar. G erçi halâ daha savaş m eydanlarm dandır, fakat artık eski gücünde değildir. Avaz’a yenilmiştir.
K öroğlu’nun ihtiyarlam ası yeni hadiselerin Avaz etrafında toplanm ası na sebep olm uştur. Böylece K öroğlu destanının Avaz dairesi m eydana gel miştir.
Köroğlu destanının Avaz dairesi A nadolu rivayetleri arasında görülm ez. A nadolu rivayetlerinin hepsi Köroğlu- nun etrafında teşekkül etm iştir.
Köroğlu destanm da yeni daireler oluşması İntizar’la kalmaz. A vaz’la İntizar’ın oğulları olan N urali’nin e tra fında da yeni bir daire oluşm uştur. O rta Asya T ürk destanlarının çoğunda durum böyledir. Aşağı-yukarı her des tanda yeni daireler m eydana gelir. İhtiyarlayan M anasın yerine oğlu Scm etey etrafında, yine ihtiyarlıyan A lpam ış’ın yerine oğlu Y adigar etrafın da yeni daireler oluşm uştur.
1. P ertev N aili B oratav, K ö ro ğ lu D e sta n ı, İstan b ul 1931.
2. F ikret T ü rk m en , K ö ro ğ lu S e m in er i B il dirileri. A n k . 1983. s, 83-91.
3. D u rsu n Y ıld ırım , K ö ro ğ lu S e m in er i B il dirileri, A n k . 1983. s. 103-114.
4. H adi Z a rif D esta n la r: İntizar-N urali, T a şk en t 1964.
