COGRAFYAOGRETIMINDEATLASLAR
Yrd.Doc.Dr, Mustafa GmGiN Yrd.Doc.Dr, MustafaERTORK -Dr. Ramazan SEVER*
Doc.Dr,IbrahimGONER _.
Ozet
Atlaslnrtl1 cografiJaogretimindekU:hlemi,program
hedefleri-nin zenginlesmesi ve kttresel boyutlaratmpll1l1aslyladalia daart-Inl§ve birqok yem' sekiorde atlaslar tiretitmistir. Biiim iarihinde-ki 400 yzldan jazIa ge911li$i alan atlaslar, giderek diimunnn her bOlgesini ayrmtllarla icineszgdmnaya rall$tlkr;a,azelatlaslar 01'-tnya.qlk111l$tlr.'Ozellikleoklll program/annasIJa§tmllnt§
dUflllll-daki cografiJo ogrenimi, asltndagilndelikllayatlJ111Zmller
0$01110-stnda elitnizin alttnda bulunmast gereken birknylloktlr.
Diinya-'WI derli tophi gorse! birozetihalinde yayl1llanml atlaslarut gtinceilestirilmesi ve yenitekniklerle.JmZlrlmzmaslcografya
kni-turununyerle~mesillde,eskiden oldllgllgibi,aglrltgl1l1 /zissetti-recektir. Bll flalt~111ada, cografiJa .ogretiminill Cil onemli ders ,arar;Iarl1ldml olnn .atlasiarnt cesiileri oe egitim-ogretim siirecin-deki bnemiBekullanmnndaki giir;Iiikler,ele,nll1lmaya~all~IIml? tir.
Abstract
Theimportanceof atlases has increased with enrichment in programme objectives and transmission to global perspective;
tims atlases have-beenpreparedina number
of
new- sectors.At-lases which have a llistonj of more than 400 years in thehistory
of science, have tried to include all parts of the worldinthe
co-urseof time, andspecial atlases have been made. Teaching geog-raphy, as a subject inschoolcurricula. is to be a source which should" be uiithin reach in our daily life. Preparation of atlases which almost summarize the whole world is still significant in
theestablishment of theculture ofgeography. This studyis
COGRAFYA OGRETIMINDE ATLASLAR
1.
ctnts
Catalhoyuk'te bir duvar resmi seklindeki yerlesmenin krokisi ve pus-kiirme halindeki Hasandag betimlemesi, Anadolu'da haritacihgm temel-lerinin
M.a.
6200'e kadar uzandignu gostermistir (Kurtulus, 1995:19). Bi-limsel anlamda haritacilrgm dogmaya basladigi Eski Yunan'da; gemicile-rin, tiiccarlarm ve gezginlerin topladigi bilgilere dayamlarak Akdenizkr-yilanmn haritalan yapihyordu, Bunlann en iyi bilinen omeklerlru gorme-den once; Aristoteles'in "dunyamn kiire bicimini", Eratostenes'in "dun-yamn cevresini", Hipparkhos'un "enlern ve boy lam seklindeki agl" ve Strabon ile Ptolemaios'un "bazi bolgelerm haritalanru" beklemek gereke-cekti. Bu uzun yolculugun sonunda XVI. yuzyilda haritalarm toplandigi biiyiik hacimli kitaplar seklinde yaymlanmasma kadar, atlaslar; haritaci-hgm tarihiyle ortak bir gecmis! paylasrruslardir,
Harita derlemelerinin veya harita kitaplanmn Atlas adryla amlmaya basladrgr Ronesans <;agl Avrupasinda, Fransizlar tarafmdan onerilen "Neptun" adi pek tutulmarrus (Predrag, 1999:148), onun yerine zaman icinde ahskanhklann eseri olan; "kitap", "cografya kitabr" ve "dunyarun goriiniimii" gibi isimler kullamlrrustir,
Zamarurruza kadar gelen surecte, suphesiz "atlas" admm ayn ve di-gerlerine gore one cikan bir anlarru olmustur, Fakat bu durum, atlas keli-mesinin icinde yer aldlgl yeni adlann da tiiretilmesine engel olmarrusnr, Insanhk tarihinde ozel bir yeri olan atlaslarin cografi onemi kadar, tarihi degeri de vardir, Genis bir yelpazede en sik basvurulan kaynaklardan bi-ri olan atlaslar, kapsadigi konularda derli-toplu bilgiler vermesinin yam-sira, egitim kurumlannm ogrencilere saglayacagl yararlar nedeniyle vaz-ge<;emedikleri en temel ders araclanndandir. Ozellikle, cografya ve tarih derslerinde yardimci malzeme olarak kullamldignu soylemek mumkunse de, onun ogrencilere yeni bakis acilan kazandirmadaki katkisi umulamn cok otesindedir. Nitekim, cografya derslerinde ve konulann ogretiminde
Cografya Ogretiminde Atla sta r
atlaslann kullarulmasi, az zamanda cok sey ogretilmesine firsat verccegi gibi, .bilgileri somutlasnrdigr icin ogrenmenin de kahci olmasrru saglaya-caktir,
Kuresellesrnenin daha sik konusuldugu gunumuzde, ana hatlan
bili-nen,fakat miifre-dattakisikisikhk nedeniyleaynaulanna inilemeyen, do" gal ya da beseri nitelikleriyle one cikrrus b61gelerin haritalanrun bir arada yayinlandigi, ozel atlaslar geli§tirihni§tir.
2. ATLAS <;:E~iTLERi VE COGRAFYAOGRETiMiNDE KULLANILAN ATLASLAR
Cografya prograrrunda kullamlan ders kitaplan dismda en onde gelen kaynaklar atlaslardir, Atlaslann yeni baski olmasi ne kadar onemliyse, ha-zirlayan kurumlann haritacihk teknolojisi de 0 kadar onemlidir, Giderek daha c;ok bilginin yerlestirildigi atlaslar, dunyarun her kosesini gostere-mez olmustur, Ya bolgeler diizeyinde yiizeysel temel fizikf ve konulari~ lenecekkapsarm .sirurh olacak, yada basrldigi iilkeyi aynnnholarak isle-dikten sonra diger iilke ve bolgelere daha az yer verecektir. Bunlann di-smda bircok konuda atlas hazirlama ahskanhgi dogmus ve klasik.atlasla-rm indirgeyemedigi konulara bu ozel atlaslar daha cok yer verebilmisler-dir.
Bugun, kiitiiphanelerin raflannda cokcesitli konularda hazirlanrrus atlaslar bulunur. Atlaslann ortaya cikislan kadar ilgiceken yanlanndan biride icerikleridir; Bunlann herbiri ele aldiklanbolge ya da konulany-la tanmrmskonulany-lardir. Arasnrrnakonulany-larda kulkonulany-lamkonulany-lan ve kaynak degeri bulunan at-laslardan bazilan, yillarca once yaymlanrrus olsa da, ilk giinkii orijinalli-gini ve sik basvurulanlararasmdaki yerlerini korumaktadrrlar,
·a- Gene! Atlas!ar:
Genel Atlaslann X.IX. yuzyrlm ilk c;eyreginde yaymlanrnaya baslayan orneklerinin ortak ·ozelligi, kisa siiresonra yeni baskilarmm farkh diller-de yapilrrus olmasidir; Tarama ve boyama tekniklerinin her baskida yeni-lendig! bu atlaslarm siyasi haritalaradaha cokyer
verdiklerianlasilmak-tadrr,
b- Milli Atlas!ar:
Bir ulkeninkulturyapismi yansitanmilliatlaslandunyayiele .alange-nel atlaslar .kadar onemlidir, Ulkenin cografi bolgelerinin dogal ortam
Cografya Ogretiminde Atlaslar
sullanru aynntih bir sekilde belirleyen fiziki cografya haritalanmn bircok iirneginin bulundugu boyle bir atlasta, sosyo-ekonomik yapiyla ilgili ha-ri talar da yer almaktadrr,
c- Tarili Ailaslari:
Tarih Atlaslanmnoneminiilk kezgiiren ve hazirlayanlar Almanlardir (Pitcher, 1999:38). XIX. yuzyilm sonlarmdan itibaren giiriilmeye baslayan bu atlaslann, tarih iigretimindeki pratigi arhrmasi nedeniyle giderek da-ha sik kullaruhr olmustur, Bugun diinya capmda degeri olan Tarih Atlas-Ian, surekli yenilenenler basta olmak ilzere, ozellikle iiniversite mensup-lanmn ilgisini cekmeye devam etmektedir. Bir devletin cesitli zamanlar
icindekikarsilasnrmalan yapihrken,bununharita uzerinde gerceklestiril-mesi, iigrencilerin ufkunu genisletecektir (Ozcelik, 1996:131).
d- Cok. Atlaslan:
Giik Atlaslan, iigrencilerin yararlanabilecegi diizeyde astronomi bilgi-leri iceren basvurukaynaklandrr,Bunlarm bilinen iizellikleri yamnda, mi-tolojik motiflerle suslenrnis olanlan davardir, Tiirkiye'de astronomi ala-mnda iizellikle iigrencilere hitap eden boyle bir giik atlasi, Tubitak tarafm-dan yayinlandi. Ozcl-Saygac (1997) ikilisinin hazirladigi "Cokyuznnu Ta-ruyalim" atlasmdan, ek olarak verilen iki ses kaseti destegiyle, giiklerdeki sirlan merak eden okuyucular daha etkili ve luzh iigrerune gerceklestire-biliyorlar.
e- Ceore Atlaslan:
Cevre Bakanhgmm periyodik olarak yaymladigi "Turkiye Cevre Atla-51" son defa 1997 yilmda basildi. Bakanhk biinyesinde <;:ED ve Planlama Genel Mudurlugu Cevre Envanteri Dairesi tarafmdan hazrrlanan; 55 ha-rita ve 150' den fazla tablo ve sekilden olusan atlas, iklimden yerlesmeye: turizmden giiriiltiiye kadar cevre konusunda iil,ii olan envanterlere yer vermektedir. Cevre sorunlanna yol acan faktorleri belirlemek ve ulusal diizeyde dajph§1 giistennek amaciyla hazirlanan atlasta, kirleticilerin bo-yutlarmdaki degi§meleri belli arahklarla giirmek miimkiindiir.
f-
int«
Atlaslan:iklim atlaslan iilkenin iklim iizelliklerini ortaya koyan ve karnuoyunu bilgilendiren kamunun arsiv bilgilerini kullanarak olusturulan iigretici bir atlastir, Ancak bu tip atlaslarda; gozlem siirelerinin yeteri kadar uzun olmamasi ve sabit ve seyyar istasyonlarm az olmasi atlastaki haritalann
Coqr afya Ogretiminde Atlaslar
ve diger bilgilerin zamanla giineellenmesini gerektirmektedir. Turki-ye'deki Iklim Atlasi Devlet Meteoroloji lsleri tarafmdan 1989'da Anka-ra'da cikanlrms olan atlastir, Giri~ bolumundeki haritalarm iiretiminde kullamlan materyal ve yontem aciklandigr kisim 12 sayfayi bulur. Tama-rru renkii ve 1:4000000 olceklt toplam 96 haritanm yer aldigi atlas, bu alan-dald boslugu doldurur niteliktedir.
g-Bitk! Ailasum:
Cesitli bitkiturve toplulukianndagJ1l~larlmnfizyolojik ozellikleri ile birlikte yaprldigr atlaslardrr, istanbul Universitesi'nin yaymladigi (Yakar, 1964) Tiirkiye bitkilerine ait 50 kadar tablodan olusan bir atlastir, D<; fasi-kul seklindeki atlasta yer alan tablolann ash (74X108 em) oldugu halde
ki-tap boyunda kucultulerek yaymlanrrustrr, Bunun yamnda Yaltink (1997) tarafmdan hazirlanan ve Atlas Dergisinin iicretsiz verdigi orman ve agac;-lanrruz adiyla ii<; eep bitki atlasi da vardir,
h- Cep Ailaslan:
Atlaslarm kuculerek tasmabilir olmasiyla diinyayla ilgili bilgilerin paylasilmasi da luzlandi. XVIII. yuzyilda Fransa Krah XV. Louis, Cograf-ya darusmarunajyolcular ve subaylar icin bir eep atlasi siparis etti, Olduk-ca pahah olan ve zor tasman buyuk atlaslar pratik degildi. Daha sonrala-n Ortelius'usonrala-n atlasi da eep atlasi olarak yaymlasonrala-ndi (Boorstisonrala-n,1994:267).
, Bir eep atlasidigerlerinden farkh bir sekilde, genellikle yolculann ihti-yaclanna yonelik olarak; diinya iizerindekiu<;u~guzergahlan, saat dilim-leri, ulkelerin kimlik bilgidilim-leri, dunyarun, kitalann ve tum iilkelerin kom-sulanyla birlikte siyasi haritalarmdan olusur,
1-Ekonomi Ailaslan:
Ekonomi atlaslan: diinyanm tamarrurun yada bir kisrrunm belli bir do-nemdeki gostergelere gore ekonomik durumunu yansitan atlaslardir. Bonn'da 1961'de yaymlanan "Bah Avrupa'mn Ekonomi Atlasrru Jean Dollfuis yayinlanusnr, Atlasta, Avrupa'mn diinyadaki yeri, toprak-su, ik-lim, jeoloji, nufus, din, dil, sehir, tarim, enerji kaynaklan, yol, endiistri (metal, kimya, maldne) haritalan bulunmaktadrr,
Ekonomi atlaslanrun bir grubunu "Tanmsal Atlaslar" olusturur, Bun-lara ait bir ornek, "Illinois'nin Tanmsal Ekonomi Atlasr"dir,Bu atlaslarda yer alan haritalardanbazilan sunlardir; Toprak-Arazi kullarurru, su duru-mu, sicakhk, yaiP~,ciftlikler, sermaye, cayrr-mera-orman, makinelesme,
Cografya Ogretiminde AtJaslar
pazarlama, kuru tarim, sehirler ve koyler bu atlasta yer alan bashca hari-talardir,
i-Yol Ailaslan:
Unlii atlas firmasi Hammond tarafmdan yaymlanan yol atlaslan ozel-likle OrtaVB Kuzey Amerika'da <;ok yaygmdir, Bunlardan biri, giri~
kis-mmda mesafe ve hacim cevirrne cetvelleri ile yol numara ve sembolleri gosterilmistir. Sirasiyla: ulke, eyalet ve sehir haritalarirun yarunda milli parklar ve rekreasyonel haritalar bulunmaktadir,
j- Sanal Atlaslar:
Bilgisayarlar icin gelistirilmis olan bu atlaslar, kullamcilan icin buyuk ve kapsamh bir yazilimdir, Son zamanlarda gelistirilen ornekleri, bunla-rm; sadece bir harita kitabi olmaktan oteye kitalararasi yol guzergahlarm-da alternatifleri de verebilmektedir. Secimlerini bu programa gore yapan turistler, yabancisr olduklan yerlerde hemen hemen tum yol boyunca ne-lerle karsilasabileceklerini onceden ogrenme firsan bulurlar.
k- Atlasll Ansiklopediler:
Dunyada ve Turkiye'de kuresellesmenin de etkisiyle artmaya basla-yan ceviri eserlerin onemli bir kisrruru ozellikle son yirmi yilda yaymla-nan ansiklopediler olusturmaktadir, Bunlardan 1988 yilmda yaymlayaymla-nan "Atlash Uygarhklar Ansiklopedisi" yedi ciltte, sirasiyla.lslam Dunyasi, Eski Misir, Eski Yunan, Yahudi Dunyasi, Roma Dunyasi, Ortacag Avrupa-Sl ve Cin uygarhklan cesitli yazarlar tarafmdan yazllml~ve iyi secilmis haritalarla zenginlestirilmistir, Oxford Universitesi ogretim uyelerinin ka-Ierne aldrgi bu ansiklopedinin hemen her cildinin son bolumunde~agm
haritacihgt hakkmda genis bir ozet bulunur.
, Alman Atlas firmasi Bertelsmann tarafmdan gelistirilen atlas ansiklo-pedisi, 1993 yilmda Turkiye'de de yaymlanrrustir, Sekiz ciltten OIU§M ya-y,mn; ilk ala cildi; dunya iilkelerinin ansiklopedik bilgilerini ve haritala-nru icerir, Son iki cilt ise kapsamh bir Turkiye atlasi niteliginde olup, 1:800 000 olcekli oldukca iyi hazirlanrrus bir Turkiye karayollan haritasi da ek-Ienmistir, Dogal, beseri ve turistik kaynaklann etkileyici bir lejandla gos-terildigi haritalann aralarmda iilkenin gezilecek yerlerinin kisa taruttmla-n yapilrms ve birkac uydu gorutaruttmla-ntusu ile de 0 gtinlerde henuz yeni olan bu fotograflarm cekiciliginden yararlarulrmsnr,
Co qr atya Ogretiminde Atlaslar
1- Kaya ve Mineral Atlasian:
Kaya ve mineralleri orijinal ¢zim yada fotograflarla anlatan
atlaslar-dir, Konuyla ilgili olarak; mineral gruplanm, kristal tiplerini, dokulanru, renklerini ve diger karakteristiklerinin verildlg! atlaslann bazilan cep
ill-rundedir, Bu atlasikullananlar: kayac gruplan, fasiyes ozellikleri ve dagi-hsi ana hatlanyla gorebilirler, Ciriste bir sozlukten baska: karsilastirmah sertlik dereceleri (tirnak, caki, cam gibi), sayfalardaki bilgileri dogru oku-mayi saglayan bir kilavuz sayfa ile 100'den fazla mineral ve kayacm
taru-tirruyapilrrus ttr,
m- Yer Ad/anAtlasi:
Bu gruba giren atlaslarin ortak ozelligi yerlesmelerin tarihi ve guncel adlanrun kapsamh bir liste halinde ilgili bolgelerin haritalanyla birlikte verilmesidir. Son omeklerinden birinin Turk Tarih Kurumu tarafindan yaymlanan "Makedonya Yer Adlan Atlasi" dir (Simovski, 1999).Giri~ bo-lumundeki rap orlan ilber Ortayh'run yazdigi atlasm 200 sayfasi eski ve yeni yer adlarma, geri kalan kisimlar ise 42 haritaya aynlrrustir,
n- Jeoloji Atiaslan:
Turkiye'nin Paleocografya Atlasi, istanbul Teknik Universitesi ve Ma-den Tetkik ve Arama Enstitusu tarafmdan ortaklasa hazirlandi. 19 pale-ocografyaharitasi olan atlasm, Triyas-Miyosen doneminin bibliyogratya-si niteliginde oldugu belirtilmektedir (Dirican, 1998:81). "1:2 000 000 01-cekli haritalardan olusan atlas, kendi alarunda iilkemizde bir ilk olma ozelligini tasiyor.
Yukanda belirtilen atlaslar, cografya ogretiminde kullarulan veya kul-larulabilir atlas cesitleri olmakla birlikte, bu atlaslann butununun
kullaru-mi yaygm degildir, Atlaslardan, Genel Atlaslar ve Milli Atlaslar cografya
ogretiminde kullamm alaru bulmustur, Ogretim amach olarak genisba~
vuru kaynagr olmalan bakirmndan bu iki atlas, Cografya Atlaslan (Doga-nay, 1993:158) diye tarumlarur, Bu tur atlaslarda fiziki haritalar, siyasi ha-ritalar, ekonomik haha-ritalar, tektonik haha-ritalar, klimatik haritalar ve nufus yogunluk haritalan gibi cesitli haritalar yer ahr,
Atlas hangi ulkede hazirlanrmssa, atlasta kuskusuz0ulkenin
haritala-rma, daha fazla yer aynlrrustir, Bununla birlikte atlas, sadece bir i.ilkenin haritalanru da kapsayabilir. Bu tur atlaslara Milli Atlaslar veya Doga-nay'inifadesiyle Ozel Atlaslar (Doganay, 1993:158) adi verilir. Tiirkiye
Cografya Ogretiminde Atlaslar
~egindeCografyacilar ve cesitli kuruluslar tarafmdan Milli Atlas niteli-ginde Turkiye Atlaslan hazirlanrrusur.
'Ianoglu-Ennc ve Tumertekin'in birlikte yaymladiklan Turkiye Atla-sr'nda, 1:800 000 olcekli Harita Genel Mudurliigu'nun topografya
harita-Ian.
temel.ahnmisnr.Bitki.ve.nufus yogunlugu ha<ita!<mH. Louis'nm,je--oloji haritalan M. B1umenthal'in cahsmalanna dayandmlrrustir, Sekiz paf-tadan olusan fiziki haritalardan baska: iklim, vejetasyon, hidroloji, nufus, tanm, endustri, ticaret, ulasim ve idari haritalar yer almaktadir,
Yeni Tiirkiye Atlasi, Harita Genel Miidiirliigii tarafmdan 1977'de ya-ymlandi. En onemli yam, 1:500 000 olcekli Turkiye Topografya Haritalan-mn bu olculerde (35X50 em) basrlabilmesidir, Cografi haritalarm bir krsmi Resat Izbirak'm cahsmalarmdan ahnrrustrr,
Maden Tetkik Arama tarafmdan 1993'te yaymlanan Buvuk Diinya At-las! bir Amerikan atlas yaym firmasiylai~birligiyapilarak gelistirllmistir, Aynca, Turkiye'de ilk kez bir atlasta Turkiye [eomorfoloji Haritasi yer al-mrsnr, Ciriste 60 sayfayige~enbir ansiklopedik bolurn, haritalar (267 say-fa) ve son kisrmda oldukca gcnis bir dizin (173 saysay-fa) bulunan atlasm, til-kemizde atlaslarm cikanlmayaba~landlgl1930'luyillardan beri yaymlan-mrs ilk orijinal atlas oldugu kabul edilmektedir.
Harita Genel Komutanligr'run 1993'te yaymladigi atlas, Turkiye hak-kmdaki genel bilgilerle birlikte; cesitli konularda uygun olcekte haritalar (1:5000000) ve ayrmtih sayilabilecek (1:1200000) alti paftadan olusan bir Turkiye Haritasi icermektedir,
Turkiye'de hazirlarurus Genel Atlaslarm en onernlileri, Faik Sabri DU-RAN'm Buyuk Atlas'i Besim DARKOT'un G.MOTTA ile birlikte hazirla-dIg! Modem Buyuk Atlas, yine DARKOT ve MOTTA tarafmdan hazirlan-mrs Buyuk Dunya Atlas! adh atlaslardir, Aynca Remzi Kitabevi ve inkJ-lap-Aka Kitabevi (istanbul) tarafmdan Turkce'ye cevirtilerek basilrrus
<;:agda~Buyuk Atlas ile Saygr Yaymahk ve Matbaacihk Koll. ~irketi (is-tanbul) tarafmdan Turkce'ye cevirtilip basilan Buyuk Diinya Atlasi, bu konudaki kaynaklardir (Doganay; 1993:158).
Cografya Ogretiminde Atlaslar
3. COGRAFYA OGRETiMiNDE ATLASLARIN ONEMi VE OGRETiM KADEMELERiNDE KULLANIMI
Cografya dersleri ve konulanrun kapsarru, ogrenciierin cok yonlu ge-lismssine katkida bulunmaktadir, Bireylerin temel gereksinimleri ve top-lumsaly~i~konulann.mekansaldagilimlanninfiziki yersekille-ri ve diger dogal cevre olaylanyla iliskileyersekille-rinin kurulmasi gerekir. Bir og-retim faaliyeti ogrencilerin ne kadar cok duyu orgamna hitap ederse,0
01-cude elkili ve kahci oldugu bilinen bir gercektir (Kucukahmet, 2000:43,
Kmcal, 2000:181).Bu bakimdan ogretmenler elkin ogretimi, basta atIaslar oImak uzere, bilgisayar yazihmlan, yazih medya, ders kitaplan ve dene-yimlerinin yer aldigi bir veya dahafazla ogretim stratejisiyle destekieme-lidir.
Haritalar iizerinde verilen fiziki yer sekillerinin ve ya~amb61gelerinin tanmmasi genel beceri gerektirdigi icin, cografya ogretiminde yer isimle-ri ve lokasyon zorluklar yarahr (Haas,1989:2). Insanlann cevre algilama-SI ve cevreleriyle olan deneyimleri cocuklukta baslar, Cocuklar, ulasabil-digi oranda basit haritalarda, resimlerde, deneyimleriyle kazandigr kendi yasam alamyla diger bolgeler arasmdaki farkhliklan anlamaya cahsir, Ev-lerinin kitaphgindan ele gecirdlkleri atIastan kendi kavramlastiramadigi, deniz, gol, ova, dag, nehir gibi bir takim fiziki elemanlan haritalardan go-riir ve sorarlar. Sorgulamalar renk aynmlanyla baslar, Denizi hep mavi, dagi hep kahverengi gorur, Hatta, akarsular onlar icin egri mavi cizgiler olabildigi gibi, goller de renklerinden dolayi denizdir. Aynca, sembollerin kullarurruru ve atIaslarmdakl haritalannda gosterilenlerin hangilerinin onemli olduguna karar verirler. Cocuklar ilk kez objeleri, kaba bir sekilde siralayarak, yaklasik olculerle konumlanru gosterirler, Bunu yaparken de ornegin, kendi ya~ambolgesi ile varsa ebeveyn veya diger akrabalannm yasam b61gelerini noktasal olarak harita iizerindeki konumlanru gostere-bilirler. Cizgisel dahi olsa kendi iilkesi ile diger iilkeler arasmdakl sirurla-rm farkhhklanru ayirt eder. Benzerlikleri tespit eder ve benzemeyen sem-bollerin ne oldugunu sorar. Onlara cevredeki farkhhklar ve yerler hakkm-da bilgi verir. Cok basitte olsa boyle etkilesimler, yerlerin aciklanmasi ve tarumlanmasiyla sonuclamr,
llkogretimle birlikte cografya ogretimi formal bir kimlik kazamr, At-laslarda bu formal surec icerisinde cografya ogretiminin vazgecilmez bir
Coqr a tya Ogretiminde Atlaslar
araci olarak yerini ahr, Birinci, ikinci ve ii~iincii siruflarda Hayat Bilgisi ders kitaplan, ogrencinin yasadigr toplum, kulturel ve dogal ozellikleri ile harita ve yer kiiredeki referans noktalanru bulabihne; cografi konumun etkisiyle insanlarm ekonomik istek ve ihtiyaclanrun degisimi iizerinde durur, Dorduneu ve besinci smrflarda Sosyal BiIgiIer ogreniminde;b6lge ve iilkeyi olusturan onemli olaylan insan ve toplumol~egindeele ahrken, aym zamanda buniarla ornegin, Tiirkiye'nin fiziki ozelliklerini, iklim, do-gal kaynakIar, bOlgelerin gecim kaynaklan, sehirlerle olan iliskilerini og-reriir (Barth,
J.L.,
Demirtas,A.,1997:2.6-2.14). Ogrenciler bu konularm og-reniminde atlaslardaki haritalardan yaralanmahdir, Boylece ogretim ilke-lerinden olan acikhk yontemi de saglanmis olur. Cografya dersinin ve ko-nunun islenmesisirasmdane kadar cok duyu orgamkatihrsaogrenme0 olcude kolay, unutma da0 6l~iidezorlasir (Alkan, 1998:105). Bu durum-da ogrencilerin cevresiyle ilgili bir takim ozelliklerin tarutilmasindurum-da, yore-sel olarak geIi§tirilmesi gereken Ozel Atlaslara ihtiyaclan vardir, Bu atlas-lar0 bolgede ya da yorede bulunan, kamu kurumlan (Valilik,n
Turizm Mudurlukleri, Milli Egitim Mudurlukleri gibi), meslek odalan, sirketler, iiniversiteler ve enstitiiler hazirlayabillr. Boylece ogrencinin ya§am cevre-sini cok daha kolay ve luzh algilanmasi saglamr.Ilkogretimin ikinci kademesiyle birlikte altmci ve yedinci simflarda Sosyal Bilgiler dersinde Tiirkiye Cografyasi ile iIgili bilgiler verilmeye baslarur, Derslerin amacma uygun olarak genel ve ozel atlaslann yerini Turkiye Atlaslan ahr. Tiirkiye atlaslan, Tiirkiye ile ilgi verilen dogal, be-seri ve ekonomik cografya ozelliklerinin ogrenilmesinde ve lokasyonlan-run beIirIenmesinde temel yardimci ogrenim-ogretim arac ve gcreclerin-dendir.
Atlaslarm cografya ogretimindeki onemi, sadece ilkogrenm ve ortaog-retim kademelerinde degil, hatta universite cografya ogortaog-retiminde de, an-larruru bulur, Bu kademelerde verilen ccgrafya konularmda atlaslar temel referans ve bilgikaynaklanndandir,Bunun yamnda okullanrruzda bir ki-sun bat! iilkeleri tarafmdan hazirlanrrus, ogrencilerin kafasmda yanhs ve hatah izlenimler ortaya cikeran atlas ve haritalara da rastlarur, Soz konu-su bu haritalarda isimler hatah kullamldigi gibi snurlar dasaptmlrmsnr
(Oz~eIik,1996:130). Ornegin batidaki haritalarda cok fazla kullamlan ve cesitli tarihi devreler ile ilgili haritalardasik sik giindeme gelen ve
iilke-Co qr a tye Ogretiminde Atlaslar
mizin bir bolumunu icine alaeak tarzdaki sirurlandirmalar (Ermenistan, Suriye ve Yunanistan gibi) buna ornek olarak verilebilir.
4. ATLAS KULLANIMINDA VE TEMiNiNDEKAR~ILA~ILAN
EAI,lLICA SOftUNLAR VE
<;:DZUM
ONERiLERia) Atlas Fiyatlan:
Bu tur genel ve ozel. at/asian ilk, orta ve yuksek ogretim ogreneilerinin mutlaka elinde bulundurmasi gerektigini soyleyen Doganay (1993:159); atlaslann astronomik fiyatlanrun her ogretim yIlt basmda buyuk bir si-kmti oldugunu ve buna cozum olarak: bakanhgm, at/asian yeterli sayida ve ueuz fiyata pazarlamasiru onermektedir. Bunun icin ders kitaplan ile birlikte ders arac ve gcreclenyle ilgili bir mali politikarun gelistirilmesi ge-rekmektedir. Bizee bunun en ge<;erli ve yapilabilir yolu daha ueuz pazar-lanabilme imkanlanrun arastmlmasmdan gecer, ilk planda akia gelebile-eek mali onlernlerin basmda basta KDV oranlan olmak uzere, vergi indi-riminin saglanmasl ve temel yardimci ders araclanrun Milli Egitim
Ba-kanltg, bunyesinde hazirlarup, satima sunulmasmm gerekliligidir, b) Ogretmen Yakla§lmz:
Ogretlnenlerimiz atlas kullarurmru tesvik edici onlemler almamakta-drrlar, ilkogretimden yuksek ogrenime kadar atlas kullarumma baglt ka-zammlar elde edemeyen ogretlnenlerimiz, mesleki yasamlannda da atlas kullamrruru gereksiz gorebilmektedtr. Boyle bir yaklasimla ortaya cikan ogrenimin tamarruyla ezberei bir ogrenim olacagi kusku goturmez bir gercektir, Etkin bir cografya ogretimi icin atlaslarm, temel yardimci ders araci olarak ogretlnenler tarafindan ogrencilere tavsiye edilmesi onemli-dir.
e) Ogrenci Yakla§/ml.·
Okullardaki ogretim politikarmzdan kaynaklanan bir takim sorunlar, ogrenei yaklasirnlan uzerinde olumsuz sonuclann ortaya cikmasma ne-den olmaktadm Ogretim politikalan, daha fazla arasnran, sorusturan ve ogrenilen bilginin degerlendirildigi bir takim etkinIikleri tesvik etmelidir, Bunlann ogrenciye kazandinlmamasi, basit, basit oldugu kadar temel basvuru kaynaklan alan atlaslann onerninin ogrenci tarafindan algilan-masnugu<;le~tirmektedir.Ogreneilerin cografya konulanru cok yonlu al-gllamasma ve olaylann zihinde gelismesine katkida bulunmakla birlikte,
Cografya Ogretiminde Atlaslar
ogrencilerin buyuk bir kisrrunm cografya konulanrun ogreniminde atlas-Ian kullanmadiklan bilinen bir gercektir, Nitekim, Artvinli (2000:70) tara-fmdan yapilan arastirmada ogrencilerin %36.8'i (her zaman-Cogu za-man); atlaslan etkili olarak kullandigrru, %63.2'si (arasira-cok az-hic):
et-kill olarak kullanmadigiru,helirIemi?tir lliger taraftan, ~
kullanrmyo-rum cevabiru veren ogrenci orarurun %30 olmasi, uygulamalardaki basa-nsizhgm temel nedenidir.
d) Aile Yakla;lml:
Diger yaklasimlara oranla daha zayif kalmakla birlikte, ailelerimizin genelinde atlas kulturunun gclismcmts olmasi atlas kullarurrurun yaygm-lasmasrm engelleyen sebeplerden biridir. Daha once belirttigimiz uzere, formal olmasa da, cocugun ailei~iegitimi sirasmda, kitaphkta fark edile-bilecek bir atlas cocugun cografya ogrenimine buyuk katki saglar, Aynca, bir takim fiziki kavram ve sembollerin cocuk tarafmdan algilanmasi ko-Iaylasir, Ger~ektefarkma varamasak da, bu yolla cevresiyle bansik nesil-lerin yetismesindeki adimlardan biri atilabilir; Ctinkti, yasadig: cevreyi al-gllayamayan ve anlamlandiramayan bir cocugun sosyallesmesinden soz edilemez.
SONUC;:
Cografya ogretiminde kullarulan atlaslardan daha yararh sonuclar saglanmasr icin, bazi hususlarm dikkate almmasi gerekmektedir;
, Atlaslann gunceliestirilmesi.
, Ekonomik ve sosyal gostergelerin verildigi graftklerle zenginlestirilmesi. , DUnyadaki szra dl;l(:oller, yagmur ormanlan, toprak erozyonu gibi) bol-gelerin nispeten bUyUk olrekte tamttmmm yapllmasl.
, Kiiaolcusunde paleocografyahakkinda da bilgi veren haritalartn
hazirlan-masl.
, Haritalarda kullanzlan 'projeksiyonlarhakktndadabilgi verilmesi.
, Ulke stntrlartnda iarihi dimemler boyunca meydana gelmi; degi;melerin gosterilmesi.
, Ulke ve bolge karsuastirmalonnin yapllmasl.
Ogretim kademeleri boyunca atlaslardan, genel terim ve haritalann aciklanmasi, konum, sernboller, yon tayini, mesafe hesaplanmasi, bilgi toplama ve sonuclann elde edilmesi, tercihler ve haritalarm cizimi gibi
Cografya Ogretiminde Atlaslar
genel beceriler kazandmlmasmda atlaslardan yararlarulmahdir, Ders
ki-taplan da, haritayi ogrenmede ve belirli fiziki kavramlann ogretiminde atlaslara referans verebihnelidir. Boylece ogrencide, guven duygusu ve becerigeli~tigigibi, ogrenmenin de kolay ve kahci olrnasiru saglayacaktrr,
Cografya Ogretiminde AtJasfar
KAYNAK<;:A
ALKAN, C;1998,Ozel Ogretim Ytmtemieri. Am Matbaa, Ankara.
ARTViNLt E., 2000, Cografija Ogretmenlerinin Etkili Ogre1llne ve Ders AnlatmadakiYeteriiiigi.
K.T.O., Sosyal Bilimler Enstitilsil(YaYl1llanmam/~YiiksekLieans 'Iezi),Trabzon.
BARTH- JAMES L..DEMiRTA$, A, 1997, ilkiWe/iln Sosyal Bilgiler Ogre/inti. YOk/Diinytz Banka·
SI,Milli Egitilll Gelietirme Projesi Hizmet Oncesi Ogretmen Egitimi, Ankara.
BOORSTin D.'.,1994,Ke~iflerve Buiusiar (C;:ev.Fato~Dilber). Tiirkiyei~Bankast Yay., No.329, AlIkara.
DiRicAN,M.,1998,Bir Atlasm OykilSii. Bilim ve TeknikDergiei,5.368,s.80~83,Ankara. DOGANA¥,H., 1993,Cografya'da Metodoloji. MEB Yay. OgretmenKitaplan Diziei:187,Ankara. ERDEN, M., 2000, Sosyal Bilgiler Ogretimi.Alknn Yayl1llart, istanbul.
FEJER; E.,-CECiLiA, F.,1988,Rocks&Minerals (Editor P. Fore1j). Crescent Books, New Jersey. HAAS, MARY E.,1989,Teaching Geograplly InThe ElementargSc11001. Social Studies/Social
Sci-ence Education, August I,U.5;West Virginia.
KINCAL, Y.R, 2001 GgretmenlikMeslegineGirls.Eser Dfset,Erzurum.
KURTULU$,0.,1995,C;:atalhoyiik. BWIII ve Teknik Der. Tilbitak Yay., 5.336, 5.16-24, Allkara. KOC;:OKAHMET, L.,1992,Ogretim ilke veYOl~temleri.Gazi OniversitesiBasm Yaym Yilksek
Oku-IIIYayllllan, Ankara.
KW;OKAHMET, L.,1998,Ogretilll Dke ve Yontemteri. Aiknn Yaymlart, (Genieletilmis9.Basla) Ankara.
OZC;:ELiK,
i.,
1996,Tarin Ogretiminde Yontem ve Teknikler. azkall Matbaasl, Ankara.aZEL, M.E., SAYGAC;:,T.,1997,Gokljiiziinil Tamyahm. Tiibitak PopiilerBilimKitaplan No. 47, Ankara
PiTCHER, D.E.,1999,Oemanu unpamtorlugununTarihsel CografiJasl. (C;:ev. BaharTlrnakp). YKY No. 1293,5. 36-40, istanbul.
PREDRAG, M.,1999,'Akdeniz'in Kitoin (C;:ev. Taiga Esmer). YKY Cogito86,istanbul.
SiMOVSKt T.H.,1999~Atlas of the Inhabited Places of the AegeanMacedonia. Tiirk TarihKurumu Yay., No.181,Ankara.
YAKAR, N.,1964,Renkli TilrkiyeBitkileriAtlast(0(:Fasikiil). istal/bulIlniuersltesiYay., No. 1090, [stanbul.
YALTIRIK,F.,1997,Orman ve ParkAga(:larllfllz, Atlas Dergisi.Mart-Nisal1~MaYls Sayllart, istan-bul.
