FATÝH ERKOÇOÐLU
AR. GÖR. DR., CUMHURÝYET Ü. ÝLÂHÝYAT FAKÜLTESÝ
e-posta: ferkocoglu@cumhuriyet.edu.tr; fatiherkocoglu@hotmail.com
Ramazan Altýnay, Ýlk Dönem Ýslâm Toplumunda Çalýþma Hayatý
-Emevîlerde Esnaf ve Meslekler-, Tablet Yayýnlarý, Kasým 2006,
(I-XV+246 s.)
Genellikle Ýslâm toplumunun “sosyal tarihiyle” ilgilendiðini bildiðimiz Dr. Ramazan Altýnay’ýn Emevîlerde Günlük Yaþam1 isimli doktora
çalýþmasýn-dan sonra hazýrlamýþ olduðu bu yeni eseri de, ilk dönemlerin sosyo-ekono-mik tarihine ýþýk tutucu mahiyette olup Ýlk Dönem Ýslâm Toplumunda
Çalýþ-ma Hayatý-Emevîlerde Esnaf ve Meslekler- adýyla 2006 yýlýnda Konya’da
ba-sýlmýþtýr.
Eser, giriþ ve iki bölümden oluþmaktadýr. Yazar eserin önsözünde belirt-tiði üzere Emevîlerin siyasi tarihinin gerek Doðulu gerekse de Batýlý araþtýr-macýlar tarafýndan detaylý olarak incelendiðini; fakat bir dönemin ancak siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel vb. bütün boyutlarýyla ele alýnmasýyla daha iyi anlaþýlabileceðini söylemektedir. Bu baðlamda Ýslâm toplumunun sosyo-ekonomik tarihinin, genelde teorik olarak baþlangýcýna ve ilk hareke-te geçirici dinamiklerine, özelde ise belirli bir periyodu olan Emevîler dö-neminde Ýslâm toplumundaki çalýþma hayatýný, esnaf ve meslekleri kendi-sine konu edindiðini zikretmektedir. Çalýþmasýnda yazar, Emevîler döne-mindeki meslekleri ve çeþitli geçim yollarýný, meslek sahipleriyle birlikte tanýtmayý, meslekî ve medenî geliþimi, geçim (kazanç) temini ve çalýþma hayatýný ele almak suretiyle Hz. Peygamber ve Dört Halife sonrasýnda ge-len bu önemli zaman diliminin bütün boyutlarýyla anlaþýlmasýna katkýda bulunmayý hedeflediðini belirtmektedir. Bu arada döneme ait kaynaklarda araþtýrma konusu ile ilgili çalýþmalarýn azlýðýndan yakýnan yazar, dünyanýn tarih yazýlan hemen her yerinde olduðu gibi iyi giden ve rutin olarak iþle-Kitap, Tez, Sempozyum Deðerlendirmeleri
190 AÜÝFD XLVIII (2007), sayý I
yen iþlerin tarih kayýtlarýnýn pek tutulmadýðýný, bu nedenle de özellikle bu erken dönemde Emevî halifelerinin idaresi altýnda yaþayan insanlarýn ge-çim kaynaklarýnýn neler olduðu, nerede ve nasýl çalýþtýklarýnýn tespit edil-mesinin oldukça güç olduðunu ifade etmektedir. Yazar, kaynaklarda yeterli malumatýn bulunmayýþý ve kendi çalýþmasýnýn da dönemle ilgili ülkemiz-deki ilk müstakil araþtýrma olmasý açýsýndan eksikliklerinin bilincinde ol-duðunu belirtmektedir.
Yazar, giriþ kýsmýnda (s. 1-50) öncelikle çalýþmasýnda yararlandýðý
kaynak-lar ve araþtýrmakaynak-larý kýsaca tanýtmaktadýr. Konuyla ilgili okaynak-larak müstakil
kay-naklarýn bulunmayýþý, yazarý çok geniþ bir kaynaklar yelpazesine baþvurmayý zorunlu kýlmýþtýr. Bundan dolayý, çalýþmasýnýn kaynaklarýný edebiyat, tabakât, hadis kitaplarý, coðrafya, futûh, harâc ve emvâl, þehir tarihleri, genel tarih kitaplarý, ahlak, züht ve tasavvuf türü eserler oluþturmuþtur. Bu kaynaklarýn, konuyla baðlantýlý kýsaca bilgilerini verdikten sonra yazar, modern zamanda yapýlan araþtýrmalarý da burada zikretmiþtir (s. 1-21). Yazar, birinci bölümde ele alacaðý mesleklere ve geçim kaynaklarýna bir temel teþkil etmesi bakýmýn-dan giriþ kýsmýnda Ýslâmýn Çalýþma ve Kazanca Bakýþý baþlýðý altýnda, Kur’ân-ý Kerim, Hz. Peygamber ve Sahabe’nin çalýþmaya, kazanç yollarýna ve meslek-lere bakýþýný örneklerle ele almýþtýr. Bu arada yazarýmýz çalýþmasý esnasýnda 100 den fazla mesleði tespit ettiðini belirtmektedir. (s. 22-50)
Eserin birinci bölümü olan Emevîler Döneminde Esnaf ve Meslekler konu-su yazar tarafýndan yapýlmýþ olan sýnýflandýrmaya göre on iki ana grupta ele alýnmýþtýr. Burada ilk olarak yazar, Ticaretle Ýlgili Meslekler ve Erbabý baþlýðý üzerinde durmakta ve ardýndan Genel Olarak Ticaret ve Tüccarlar alt baþlýðý altýnda öncelikle ticaret yollarý üzerinde bulunan Mekke’de Ku-reyþ kabilesinin ticarî faaliyetlerde önemli bir rol oynadýðýný, Mekke’nin elde ettiði zenginliðin eskiden beri sahip olduðu ticarî etkinliklerden oldu-ðunu belirtmekte ve Râþid halifeler ve Emevîler döneminde tesis edilen þehirlerin ticarî faaliyetlerinin yoðunluðundan bahsetmektedir. Ardýndan bu þehirlerde satýþa sunulan ticaret mallarý ve bunlarýn nereden geldikleri-ni içeren bir döküm vermektedir. Daha sonra yazar, þehir merkezlerinde bulunan çarþýlarda ticarî iþlemleri gerçekleþtiren tüccar sýnýfý üzerinde dur-makta ve tüccarlarý, büyük ve küçük tüccarlar olmak üzere iki grupta ele alýnabileceðini söylemektedir. Bütün bunlarý verdikten sonra yazarýmýz,
Ticaretle Ýlgili Meslekler ve Erbabý ana baþlýðýnýn diðer baþlýklarý olan
Hur-ma Satýcýlarý, Sebze ve Meyve Satýcýlarý (Manavlar), Buðday Tüccarlarý, Pi-rinç Tüccarlarý, Sirkeciler ve Turþucular, Kantarcýlar, Dövizciler/Sarraflar, Bakkallar, Köle/Cariye Tüccarlarý hakkýnda kaynaklarýmýzda bulabildiði malumatý bizlerle paylaþmýþtýr. Ýkinci olarak yazar Tarým ve Hayvancýlýkla
191
ve baytarlardan bahsetmektedir. Üçüncü olarak Ulaþým ve Taþýmayla Ýlgili
Meslekler ve Erbabý baþlýðýný taþýmaktadýr. Burada da binek kiraya verenler,
hamallar, urgancýlar/ipçiler ve denizciler alt baþlýklarý ele alýnmýþtýr. Dör-düncü olarak ise Ýnþaat ve Yapý Ýþleriyle Ýlgili Meslekler ve Erbabý baþlýðý altýn-da inþaat ustalarý ve mühendisler, kireççiler, kuyucular ve kanal kazýcýlarý, marangozlar ve laðýmcýlar incelenmiþtir. Beþinci olarak Yeme-Ýçme Ýle Ýlgili
Meslekler ve Erbabý baþlýðýnda aþçýlar, lokantacýlar ve yemek satýcýlarý,
herî-seciler/çorbacýlar, kýzartmacýlar/kebabçýlar, sevik satýcýlarý, tatlýcýlar/pas-tacýlar, kasaplar, deðirmenciler, fýrýncýlar, balýkçýlar, su satýcýlarý, kar/buz satýcýlarý meslekleri üzerinde durulmuþtur. Altýncý olarak Giyim-Tekstil
Sa-nayi Ýle Ýlgili Meslekler ve Erbabý baþlýðý altýnda tekstilciler, dokumacýlar ve
yün eðiricileri, kumaþ satanlar, çeyiz eþyasý satanlar, kumaþ boyacýlarý, ter-ziler, deri tabakçýlarý, ayakkabý satýcýlarý, imalatçýlarý ve tamircileri, eskici-ler, çamaþýrcýlar ele alýnmýþtýr. Yedinci olarak Maden Sanayi Ýle Ýlgili
Meslek-ler ve Erbabý baþlýðýnda madenciMeslek-ler, altýn-gümüþ süs eþyasý yapanlar,
demir-ciler, bakýrcýlar, toprak, ahþap, taþ, porselen ve cam eþyasý yapýmcýlarý; sa-vaþ sanayi ve silah ustalarý zikredilmiþtir. Yazar, silah ustalarý üzerinde faz-laca durmuþ bu baþlýk altýnda yay ve ok ustalarý, mýzrak ustalarý, kýlýç usta-larý ve parlatýcýusta-larý; hançer ustausta-larý; zýrh ustausta-larý; kalkan ustausta-larý; bîda ve miðfer (tolga) ustalarý, debbabe yapýmcýlarý, mancýnýk yapýmcýlarý, hasek yapýmcýlarý, tersaneciler, neft satanlarý vermiþtir. Sekizinci olarak Dînî Ýlmî
Eðitim ve Toplumsal Ýletiþim Ýle Ýlgili Meslekler ve Erbabý baþlýðý altýnda
öðret-menlik; tercümanlar ve mütercimler; hikayeciler ve halk vaizleri meslekle-rini ele almýþtýr. Yazar dokuzuncu olarak Beden Saðlýðý, Bakýmý ve Estetiði Ýle
Ýlgili Meslekler ve Erbabý baþlýðýnda doktorlar, ebe-hemþireler, hacamat
ya-panlar, berberler, güzel koku satýcýlarý ve eczacýlar, güzellik ve estetik uz-manlarýndan bahsetmiþtir. Onuncu olarak Eðlence ve Sanat Ýle Ýlgili
Meslek-ler ve Erbabý baþlýðý altýnda müzisyenMeslek-ler/þarkýcýlar, þairMeslek-ler,
davulcular-zur-nacýlar, raksçýlar/dansçýlar ve aðýtçýlar üzerinde durmuþtur. On birinci ola-rak yazar Toplumun Genelince Ýyi Karþýlanmayan Meslekler ve Erbabý baþlýðý-ný iki alt baþlýkta ele almakta ve burada ilk olarak toplumlarda iyi
karþýlan-mayan meslek erbabý baþlýðýnýn altýnda hýrsýzlar, dilenciler,
tufeylîler-asalak-lar, tefeciler, kalpazanlardan; ikinci olarak ise Ýslâm toplumunda Ýyi
Karþý-lanmayan Meslek Erbabý baþlýðýnda meyhaneciler, büyücüler ve
sihirbazlar-dan bahsetmiþtir. Son olarak yazar Çeþitli Meslekler ve Erbabý baþlýðýnda hizmetçiler, gündelik iþçiler, hasýrcýlar ve sepetçiler, avcýlar, oduncular ve toplayýcýlara yer vermektedir. (s. 51-206)
Birinci bölümde verdiði bilgilerden edindiðimiz izlenime göre yazar, çalýþtýðý dönem(ler)le ilgili olarak, bir yandan günümüzden çok farklý ko-þullarýn egemen olduðu bir yapýyý bize ihsas ettirirken, diðer yandan günü-Kitap, Tez, Sempozyum Deðerlendirmeleri
192 AÜÝFD XLVIII (2007), sayý I
müze benzer yönleri ortaya koymaktadýr. Böylece, büyük tarihçi Ýbn Hal-dun’un “tarih suyun suya benzemesinden daha çok geleceðe benzer” sözü-nü teyit edecek anekdotlar sunmaktadýr.
Çalýþmanýn ikinci bölümü olan Emevîlerde Meslekî Uzmanlaþmalar,
Kulla-nýlan Aletler ve Mübadele Mekanlarý baþlýðýnda ise yazar ilk olarak Ayný Ýþ Kolunda Uzmanlaþmalar baþlýðý altýnda tespit edebildiði kadarýyla Ýslâm
top-lumunda bazý mesleklerdeki uzmanlaþma hususuna deðinmekte ve burada deðerlendirmelerde bulunmaktadýr. Ýkinci olarak yazar, Mesleklerde
Kullaný-lan Bazý Aletler baþlýðý altýnda evde ve iþ yerlerinde kulKullaný-lanýKullaný-lan çeþitli alet ve
edevatla ilgili bilgiler sunmaktadýr. Ýkinci bölümün sonunda Mübadele
Me-kanlarý/Çarþý Pazarlar ve Alýþ Veriþ Usulleri baþlýðýnda ise sosyo-ekonomik
hayatýn merkezi olan çarþý ve pazarlarýn ticârî yönü, alýþ veriþ usulleri ile o dönemin çarþý ve pazarlarýnýn genel bir manzarasýnýn anlaþýlabilmesi için bunlarýn toplum içinde yerlerine getirdikleri fonksiyonlarý ele almaktadýr. (s. 207-222). Böylece bu ikinci bölümde yazar, Ýslâm toplumunda medenî geliþ-menin bazý iz ve ipuçlarýný da vermektedir. Zira gerek meslekî uzmanlaþma-lar, gerek kullanýlan âletler ve gerekse çarþý pazar, bir toplumun/medeniyetin kentsel ve medenî geliþiminin en büyük göstergeleridir.
Eser sonuç, geniþ bir bibliyografya ve dizinle sona ermiþtir. (s. 223-246)
Yazar çalýþmasýnda 100 den fazla meslek tespit etmiþ, bunlardan bir kýsmýnýn çalýþma hayatlarý, sosyal konumlarý ve geçim düzeyleri ile ilgili bulabildiði malumatý bizlerle paylaþmýþtýr. Yazar, Araplarýn eskiden beri ön yargýlý olmalarý sebebiyle Emevî þehirlerinde zanaatlarýn; ticaret, tarým ve hayvancýlýða göre fazla geliþmediði sonucuna ulaþmýþtýr. Zira Araplar için en cazip ve paralý meslek askerlikti. Araplar, dönemin en gözde mesleði ile uðraþýnca tabii olarak diðer meslekler ve ilmî faaliyetler de mevâlî ve gayr-i Müslgayr-imler ön plana çýkmýþlardýr. Yazarýn ulaþtýðý bgayr-ir dgayr-iðer sonuç gayr-ise Hz. Peygamber döneminden baþlayarak Emevîler döneminde de kadýnlarýn bir-çok meslekte ön planda olduklarý gerçeðidir. Özellikle deri tabakçýlýðý, ter-zilik, kumaþ üretimi, kumaþ boyacýlýðý, ayakkabý imalatý, dokumacýlýk, yün eðirme, ebelik, hemþirelik, hacamatçýlýk, dadýlýk, sün annelik, köle ve cari-ye alým ve satýmý, müziscari-yenlik, öðretmenlik gibi daha birçok meslekte ka-dýnlar çalýþma imkaný elde etmiþlerdir.
Tanýtýmýný hazýrladýðýmýz Dr. Ramazan Altýnay’ýn bu araþtýrmasý, ala-nýnda ilk örnek olmasý, kaynak azlýðýna ve yoðun emek isteyen bir konuya temas etmesi nedeniyle dikkate deðer bir çalýþmadýr. Bu çalýþma özellikle Hz. Peygamber’den baþlayarak Emevîler sonuna kadar Ýslâm coðrafyasýnda sosyal ve ekonomik yaþam, ticari faaliyetler ve meslekler hakkýnda geniþ malumat edinmek isteyenler için oldukça faydalý bir eserdir.
