Başlık: Cumhuriyet Dönemi (1929-1961) Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı ÖrneklerYazar(lar):BİÇİCİ, KamilCilt: 47 Sayı: 1 DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000036 Yayın Tarihi: 2006 PDF

(1)

Cumhuriyet Dönemi (1929-1961)

Gördes’in Geleneksel Süslemeli Mezar

Taþlarýndan Bazý Örnekler

H. KAMÝL BÝÇÝCÝ

Dr., GAZÝ Ü. FEN-EDEBÝYAT FAKÜLTESÝ

abstract

The compositions on the gravestones with the Turkish alphabet which we have studied are on the pediments and footstones. Acaunthus, cypress and different kinds of flowers were shown within a unique form to show a wholeness. So, different motifs were portrayed together to fullfill the stone. The samples with floral, objective and geometric depictions which were made after the rebuclic are from between 1929 and 1961 and covers a 32 years time. It’s attracted the attention both, the clear workman-ships and harmonius compositions on the stones. Also, some gravestones show a simpleness and linear-decorations. The gravestones with floral decorations are culiar to Gordes tradition. key words

Gravestones: Tradition, Decoration, Floral, Objective.

Gördes Ege Bölgesinde Manisa iline baðlý bir ilçedir. Topraklarýný doðuda ayný ilin Demirci, güneyde Kula ve Salihli, batýda Akhisar, kuzeyde ise Balý-kesir’in Sýndýrgý ilçeleri çevirir. Ýlçe, Uþak-Gördes yaylasýnýn batý ucundadýr. Batý Anadolu’da Gediz Irmaðý’na kavuþan Kum Çayý’nýn yukarý kýsmýnda Gördes Deresi ve bu derenin batý kýyýsýndaki yamaç üzerinde yer alan 450-500 rakýmlý bir kasabadýr. Bu bölgede geçmiþte yer yer toprak kaymalarý olduðundan,1_{1940 yýlýnda kasaba 3 km. ilerideki kayalýk bir zemin üzerine}

yeniden inþa edilmiþtir.

1 _{S. Sami Ýlker, Tuncay, Halil Aker (Anlatan: Zekeriya Yurdoðlu), Bir Zamanlar Gördes, Manisa}

(2)

Milli kültürümüz bakýmýndan Ege Bölgesine has özellikler taþýyan ancak ülkemizde halýlarý dýþýnda pek tanýnmayan Gördes ilçesi’nin kültürel doku-sunda en önemli unsurlardan biri, eski Gördes’te bulunan Aðalar Mezarlýðý, Büyük Mezarlýk, Garipler Mezarlýðý, Hüseyni Baba Mezarlýðýndaki mezar taþlarýdýr2 _{. Bu taþlardaki sanatsal zenginlik eski zengin mazisine sessizce}

þahitlik eder gibidir. Cumhuriyet döneminin Latin alfabeli geleneksel ve Osmanlý dönemine ait mezar taþlarýnýn bulunduðu mezarlýklarda yer alan yeni tarihli þahideler geçmiþteki kimi örnekleri hatýrlattýðý için önem taþý-maktadýr. Bu mezar taþlarý geçmiþin taþ iþçiliðinin estetik beðenisi yanýnda, Gördes’teki yerleþik hayat ve kültürel doku konusunda da bizleri aydýnlat-maktadýr. Burada önemli olan husus, bezemeli mezar taþlarýnda gözlenen; taþýn ön veya arka yüzünün bir kýsmýnýn, ya da bütün yüzeyinin süslemeler-le iþsüslemeler-lenmiþ olmasýdýr. Süssüslemeler-lemesüslemeler-ler genelliksüslemeler-le tepeliksüslemeler-lerde yoðunlaþmakta ve ayrýca ayak taþlarýnda da yer almaktadýr.

Cumhuriyetin ilanýndan itibaren Gördes mezarlýklarýnda, geleneksel Os-manlý üslubunu çaðrýþtýran 30 kadar yakýn tarihli mezar taþý bulunmakta-dýr. Bu mezar taþlarýndan 10 tanesi mimari bezeme özelliklidir. Çoðunluðu cami tasvirli olan bu grubu baþka bir makalede3 _{deðerlendirdiðimiz için bu}

makalemize onu dahil etmedik. Mezarlýklarda Osmanlý dönemini hatýrla-tan, bitkisel, geometrik ve nesnel bezeme özellikli yirmiye yakýn mezar taþý içerisinden daha iyi durumda olan, 14 tanesini çalýþma konumuza dahil ettik. Bu çalýþmada incelediðimiz mezar taþlarýyla birlikte, Osmanlý mezar taþlarýndan bazýlarýnýn fotoðraflarýný da aralarýndaki yakýn benzerliði, etki-leþimi göstermesi açýsýndan yer vermeye çalýþtýk. Yakýn tarihli mezar taþla-rýyla, Osmanlý mezar taþlarý içerisinden süsleme yönünden benzer olanlarýn bir kýsmýnýn da birbirlerine yakýn durumda bulunduklarý gözlenmiþtir. Do-layýsýyla ele aldýðýmýz mezar taþlarý, mezar sahiplerinin mezarlýk çevresinde gördüðü Osmanlý taþlarýndan etkilenerek sipariþ vermiþ ve yaptýrmýþ olabi-lecekleri yönündedir. Bezemeleri Osmanlý üslubunu andýrýr þekilde yapýlan az sayýdaki Latin alfabeli mezar taþý, geçmiþin izlerini aksettirmesi açýsýn-dan önem kazandýðý için bu çalýþmada deðerlendirilmiþtir. Makale konu-muz Gördes’teki Osmanlý Dönemi Mezar Taþlarý olmadýðý gibi tezle ilgili genel kýsa özelliklerin, bazý alýntýlarýn dýþýnda tezden bir bölüm deðildir.

2 _{Bkz. H.Kamil Biçici, Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlý Dönemi Süslemeli Mezar Taþlarý, Gazi}

Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basýlmamýþ Doktora Tezi), Sanat Tarihi Anabilim Dalý, Ankara, 2004.

3 _{Bu konuyla ilgili geniþ bilgi için bkz., H.Kamil Biçici, “Gördes’te Bulunan Mimari Bezemeli}

Mezar Taþý Ýþçiliðinden Bazý Örnekler”, Manas Ünv. Sos. Bil. Der. Yayýn no: 66, Süreli Yay. Dizisi: 18, S. 13, Biþkek, s. 1-15, 2005: 1-15.

(3)

Buradaki amaç eski ile yeniyi karþýlaþtýrýp, deðerlendirmek, eskinin daha çok devamý niteliðinde olan yeni örnekleri tanýtarak bir fikir vermektir.

2004-2005 yýllarý içerisindeki tez sonrasý çalýþmasýna dayanan, inceleye-ceðimiz 1929-1961 yýllarýna ait örnekler, 2001-2004 yýllarý içerisinde tez kapsamýnda Gördes mezarlýklarýnda yapmýþ olduðumuz Osmanlý dönemine ait örneklerin bir devamý gibidir. Osmanlý devleti yýkýlýp, Cumhuriyet kuru-lunca yörenin insanlarý geçmiþlerini unutmamýþlar, atalarýna, yakýnlarýna ait taþlarý korumaya gayret etmelerinin yanýnda, az örnekle de olsa geçmiþin izlerini mezar taþlarýnda yansýtmaya, yaþatmaya çalýþmýþlardýr.

Osmanlý sonrasý mezar taþlarýný tanýtmadan önce makale konumuza süs-leme ve kompozisyonda kullanýlan motifler yönünden dayanak olan, Gör-des’teki Osmanlý dönemine ait süslemeli mezar taþlarýndan bahsetmek ge-rekir:

Gördes’te Aðalar, Büyük, Garipler, Hüseyni Baba Mezarlýklarýndan üçyü-zotuzsekiz mezar taþý, Belediye’ye ait Soðuk Hava Deposu önünde bulunan mezar taþlarýndan beþ mezar taþý incelenerek, ilgili tez çalýþmamýzda yer almýþtýr. Mezar taþlarýnda tarihi bilinen bütün örnekler XVIII.yy.baþý ile XX-.yy. ilk çeyreði arasýndadýr. Üçyüzkýrküç örnekten yetmiþsekiz tanesi XVII-I.yy., yüzdoksanbeþ tanesi XIX.yy., otuziki tanesi XX.yy. ilk çeyreði, kýrk ta-nesinin de tarihi bilinmemekle birlikte benzer malzeme, form ve bezeme özelliklerine göre tarihlendirilip, XVIII-XIX.yy. arasýndaki bir zaman diliminde olabileceði düþünülmektedir. Mezar taþlarýnýn yedi tanesi taþ, geri kalaný da mermer malzemeden yapýlmýþtýr. Mezar taþlarýnýn büyükten küçüðe doðru yükseklikleri 190 cm. ile 31 cm., geniþlikleri 54 cm. ile 15 cm., kalýnlýklarý ise 38 ile 3 cm. arasýnda deðiþmektedir. Gördes’te bulunan Osmanlý dönemi mezar taþlarý þahideli tiptedir. Örneklerin çoðu dikdörtgen gövdeli, bir kýs-mý da dikdörtgen prizmal gövdelidir. Ellidört mezar taþýnda ayak taþý bulun-maktadýr. Seksenyedi mezar taþýnda ikisi kadýn baþlýðý olmak üzere kavuk, sarýk, fes, külah türü baþlýk yer almaktadýr. Þahidelerin yapým tekniði olarak oyma ve kazýma karþýmýza çýkmaktadýr. Süsleme tekniði olarak oyma, kazý-ma ve boyakazý-ma tekniði uygulanmýþtýr.Kazýkazý-ma tekniði daha çok ayak taþlarýn-da göze çarpmaktadýr. Taþýn üzerine çizilerek yapýlan süsleme oldukça þe-matik ve yüzeyseldir. Boyama tekniðinde, doðal boyalarla daha çok taþýn kitabesi renklendirilmiþtir. Az örnekte de tepelikteki süslemenin üzeri bo-yanmýþtýr. Kitabelerin ve süslemelerin çoðu kabartma görünümündedir.

Süsleme konusu olarak bitkisel, nesneli, geometrik bezeme unsurlarý ve yazý kullanýlmýþtýr. Bitkisel tasvirlerde en çok akantus, servi, gül, lale, kýr çiçekleri, bazen tek, bazen çiçek demetleri þeklinde, bazen de mimari ve geometrik unsurlarla beraber kullanýlmýþtýr. Nesneli bezemelerde; deðiþik

(4)

tipte vazolar, saksý, meyve kaseleri ve içinde yer alan meyveler, çiçekler, inci ve gerdanlýk dizisi, geometrik süslemelerde; çarkýfelek, burma, ýþýn çubuðu, hilal, saç örgüsü, zikzak, testere diþi, yýldýz, yürek motifi diðer örneklerde olduðu gibi taþýn tepeliðinde, alýnlýðýnda, alýnlýkla kitabeyi çeviren yatay kuþak veya kitabeyi ters U þeklinde saran kuþak içerisinde, kitabenin üst yan köþelerinde ve ayak taþlarýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Genellikle tabiattan alýnan bitkisel süslemeler çoðunlukla natüralist bir yaklaþýmla taþýn yüzeyi-ne iþlenmiþtir. Mimari kompozisyonlar taþýn alýnlýk kýsmýnda yer almakta-dýr. Bu kompozisyonlar akantus, serviler, çiçekler, vazo, meyve kasesi ve di-ðer bitkisel unsurlarla birlikte tasvir edilmiþtir. Cami, türbe ve evlerin yer aldýðý mimari tasvirler yüzbir mezar taþýnda göze çarpmaktadýr. On mezar taþýnda sadece alem ve cami kubbesinin küçük bir kýsmý verilerek caminin bir ünitesiyle cami vurgulanmak istenmiþtir. Gördes’te Osmanlý sonrasý ayný anlayýþla yapýlan mimari bezemeli benzer mezar taþlarý da bulunmaktadýr.4

Mimari bezeme mezar taþlarýnýn dýþýnda halýlarda, mimari süslemelerde, çeþmelerde, þadýrvanlarda, duvar resimlerinde, madeni eserlerde, çinilerde, seramiklerde, minyatürde, iþlemelerde, kuþevlerinde özellikle Batýlýlaþma-nýn etkisini yoðun olarak gösterdiði XVIII ile XIX. yy.da ortak beðeniler so-nucu ortaya çýktýðý görülmüþtür. Bu benzer anlayýþýn cumhuriyetin ilanýn-dan sonra da devam ettiði gözlenmektedir5 _{. Osmanlý döneminde mimari}

bezemeli Osmanlý mezar taþlarý kadýnlara ait mezarlarda ortaya çýkarken, ilk defa bu tür mimari bezemeler yedi erkek mezarýnda da karþýmýza çýk-maktadýr. Bu da bizlere eski geleneklerin deðiþerek,az da olsa devam ettiði-ni göstermesi açýsýndan önem taþýmaktadýr6_{. Ayrýca burada}

deðinmediði-miz, Osmanlý mezar taþlarýndaki yazýlý bezemeler ile kitabelerde yer alan yazýlara göre Gördes’teki sosyal ve dini yaþama ait bilgiler (yöreye ait kadýn erkek isimleri, yer ve mahalle adlarý, bulaþýcý hastalýktan ölen olup olmadý-ðý, þair,hattat ve diðer meslek isimleri, dini ünvanlar, bürokrat ve üst rütbeli askerler, mezar taþý kitabelerinde yer alan baþlýklar) tez çalýþmasýyla ilgili diðer bir makalede iþlenmiþtir.7 _{Bunun yanýnda yakýn tarihli mezar}

taþla-rýnda 7 mezar taþýnda doðum ve ölümle ilgili bilgilerin yanýnda (17 ile 77 yaþ grubu arasýnda), Osmanlý dönemi soy ve lakap isimlerinden olan Nasu-hoðlu (No:2,6,12), Ustaoðlu (No:11) adlarý dikkat çekmektedir.

4 _{Biçici, 2005, a.g.m., 1-15.} 5 _{Biçici, 2005, a.g.m., 9-10.} 6 _{Biçici, 2005, a.g.m., 1.}

7 _{Bkz. H. Kamil Biçici, “Gördes Mezar Taþlarýndaki Yazýlý Bezemeler ve Mezar Taþý Kitabelerine}

Göre Gördes’teki Sosyal ve Dini Yaþama Ait Bazý Bilgiler”, EKEV Akademi Dergisi, 10, S. 27 (Bahar 2006), s. 223-242.

(5)

Yukarýda deðinmeye çalýþtýðýmýz Osmanlý dönemi mezar taþlarý ile ince-lediðimiz Türkçe Latin alfabeli, bezemeli mezar taþlarý arasýnda büyük ben-zerlik olduðu görülmektedir. Bu benben-zerlik kompozisyonlarda süslemenin ya kýsmen ya da tamamen ele alýnmýþ biçiminde karþýmýza çýkmaktadýr. Kompozisyon içinde bitkisel aðýrlýðýn göze çarptýðý görülmüþ, akantus, servi ve çiçeklerin çeþitli unsurlarla birlikte konuya bütünlük katmak amacýyla iþlendiði gözlenmiþtir. Cumhuriyetin ilanýndan sonra yapýlan bitkisel, nes-neli ve geometrik tasvirli örnekler 1929 ile 1961 tarihleri arasýndaki 32 yýl-lýk bir zaman dilimini kapsamaktadýr. No:1’deki mezar taþý (Fotoðraf No:1-2, çizim:1) Osmanlý dönemine ait bir mezardýr. Fakat bu mezar taþýnýn Os-manlýca kitabesi Cumhuriyetin ilanýndan sonra silinip, yeni Türkçe kullanýmý olmasý sebebiyle, 1916 tarihli bu mezar taþý da incelemeye dahil edilmiþtir.

Mezar Taþý No 1

Fotoðraf No: 1-2, çizim:1

Fotoðraf 1. Vacide, baþtaþý, 1916 Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 2. Vacide, ayaktaþý, 1916, Büyük Mezarlýk

Tarih: H.1335/M.1916,

Yeni Türk alfabesinin kabulünden sonra tekrar elden geçtiðinden dolayý ikinci tarihlendirme 1929 ile 1935 arasý olabilir.

Yeri: Büyük Mezarlýk

No.1, çizim 1, Vacide, baþtaþý,1916 Büyük Mezarlýk

(6)

Üslup: Antinatüralist verilmiþtir.

Kime Ait Olduðu: Ahmet Hafýz Kerimesi Vacide

Kitabesi: Ah ölüm, Bir gülüm, Geldi cihan, Uçtu gitti, O pervane, Pehlivan oðlu,

-Ahmet Hafýz, -Kerimesi Vaci, -de ruhuna, -Fatiha 15 Haziran 1335. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur.

Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr.

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 82 cm. En: 33 cm. Kal.: 6 cm. Ayaktaþý: Boy:72 cm. En:29 cm. Kal.:6 cm.

Konu: Bitkisel (yaprak, rozet, servi, horoz ibiði) ve nesneli (çiçek baðý) iþlenmiþtir.

Taným ve Kompozisyon

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden, geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bor-dür ayýrmaktadýr. Bu borbor-dürün üst tarafýnda içinde çiçeklerin yer aldýðý bir kompozisyon görülmektedir. Çiçek baðýnýn içerisinden çýkan ve her iki yön-den yanlara doðru sarkan dallar, yapraklar ve rozet çiçekleri ele alýnmýþtýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir. Ayak taþý yanlar-dan sivri üst tepelik kýsmýna doðru gidildikçe geniþlemektedir. Gövde yüze-yinde ucu saða doðru kývrýk olan servinin, gövdesi alttan üste doðru geniþle-yen içi taralý, gövdesinin iki yanýndan birer dal çýkan ve bu dallarýn her bir tarafýnda birer horoz ibiði çiçeði motifi bulunan servi aðacý, taþa kazýlmýþtýr.

Mezar Taþý No 2

Fotoðraf No: 3, 4, 5 (Fot.4, Aiþe, 1885; Fot.5, Hacý Ali Efendi zevcesi Gül-süm, 1793, Büyük Mezarlýk), çizim:2

Tarih: D.1868, Ö.1929 Kime Ait Olduðu: Ayþe Öðüt Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: Nasuhoðlu, Hafýz Mehmet, Zevcesi, Ayþe Öðüt, Ruhuna, -Fatiha, -D.1285, Ö.1929.

Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr.

(7)

Ölçü: Boy: 109 cm. En: 30 cm. Kal.: 9 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir., Taným ve Kompozisyon

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edil-miþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi bitkisel bezemeli olup, va-zodan þua þeklinde çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýlmaktadýr. Kita-bede yer alan yazý þeritleri 7 satýr halinde verilmiþtir.

Fotoðraf 3. Ayþe Öðüt, D.1868, Ö. 1929, Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 5. Müftüzade Hacý Ali Efendi zevcesi Gülsüm, 1793, Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 4. Müftüza-de Hafýz Muhammed Efendi zevcesi Aiþe, 1885, Büyük Mezarlýk

No.2, çizim 2, Ayþe Öðüt, D.1868, Ö. 1929, Büyük Mezarlýk

(8)

Mezar Taþý No 3

Fotoðraf No: 6,7 (Fot.7, Aðazade Hacý Hafýz Muhammed Ali kerimesi Hadi-ce, 1871, Büyük Mezarlýk)

Tarih: 30.10.1931

Kime Ait Olduðu: Hacý Hüseyin Karýsý Fatma Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: -Ah ölüm, -30.10.1931 Cuma, -Hoþ geçindim, -Gücendirmedim bir ferdi, -Þükür ol Tanrý’ya asan ölüm verdi, -Dünyam rahattý, fakat bulmadým, Tadýný, oku bir fatiha, Sevindir kadýný, Hacý Hüseyin, Karýsý Fatma, -Ruhuna fatiha

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 119 cm. En: 47 cm. Kal.: 6 cm. Konu: Bitkisel (akantus, ayçiçeði) seçilmiþtir.

Fotoðraf 6, Hacý Hüseyin karýsý Fatma ,1931, Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 7, Aðazade Hacý Hafýz Muhammed Ali kerimesi Hadice, 1871, Büyük Mezarlýk

(9)

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bor-dür ayýrmaktadýr. Bu borbor-dürün merkezine irice ayçiçeði göbeði yerleþtiril-miþ ve bu çiçeðin üstünde de stilize edilyerleþtiril-miþ, bukle haline getirilyerleþtiril-miþ akantus yapraklarý yerleþtirilmiþtir. Yapraklar üste, saða ve sola doðru kývrýlarak de-vam etmektedir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir.

Mezar Taþý No 4:

Fotoðraf No: 8

Tarih: 1931

Kime Ait Olduðu: Belli deðildir. Yeri: Aðalar Mezarlýðý

Kitabesi : -1931, -Bak efendi, -m þu mezarýn, -Taþýna, benim, -Ehvalim ge, -lince kimse, -Bilmez yaþý, -m, ah henüz gi, -rdim yirmi, -Yaþýna, me, -zar taþý, -Diðildi baþý, -ma……….

Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarý olabilir.

Fotoðraf .8, 1931, Aðalar Mezarlýðý

(10)

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 92 cm. En: 35 Kal.: 6 cm.

Konu: Bitkisel (rozet, yaprak) ve nesneli (taký) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmakta-dýr. Bu bordürün merkezine irice bir rozet çiçeði ve çiçeðin çevresine de taký yerleþtirilmiþtir. Bu takýnýn her iki tarafýna karþýlýklý olarak yerleþtirilmiþ bi-rer tane rozet çiçeði göze çarpmaktadýr. Taþýn tepeliðinin her iki kenarýnda stilize edilmiþ ve perde bukleleri gibi verilmiþ yapraklardan oluþan motifler iþlenmiþtir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir.

Fotoðraf No: 9, 10 (Fot.10, Muhammed kýzý Emine, 1760, Büyük Mezarlýk)

Tarih: 22.5.1933

Kime Ait Olduðu: Birgivizade Mehmet karýsý Zeyneb Yeri: Aðalar Mezarlýðý

Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Fotoðraf 9, Zeyneb,1933,

Aðalar Mezarlýðý Fotoðraf 10, Muhammedkýzý Emine, 1760, Büyük MezarlýkNo:7

(11)

Kitabesi: -Ah ölüm, -Zair bu taþ genç yaþ, -Dahi oðlunun ölümü, -le hayatýný kara ge, çiren Birgivizade, Mehmet Bey karýsý Zey, nebin ruhuna, -Fatiha, -22. 5.1933.

Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur.

Bugünkü Durumu: Üç parça çýkýntýlý tepelik kýsmý kýrýk ve eksik durum-dadýr.

Türü: Kadýn mezarýdýr.

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 85 cm. En: 35 Kal.:7

Konu: Bitkisel (gül,akantus) ve geometrik (damla veya ýþýn çubuðu) be-zeme seçilmiþtir.

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile dilimli tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir silme kesmektedir. Bu silmeyle birleþen ve yuvarlak kemer biçimli silmenin altýnda stilize edil-miþ gül goncasýný hatýrlatan bir çiçek ve bu çiçeðin üst tarafýnda etrafa bir þua gibi daðýlan dokuz dilimli, yelpaze, yarým rozet çiçeði, istiridye veya damla motifi gibi de tanýmlayabileceðimiz ýþýn çubuklarý motifi göze çarp-maktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinde verilmiþtir.

Mezar Taþý No 6: Fotoðraf No: 11-12 Fotoðraf 11, Mustafa Rasim Öðüt,D.1857, Ö.1934, baþtaþý, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 12, Mustafa Rasim Öðüt,D.1857, Ö.1934, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk

(12)

Tarih: D.1857, Ö.1934

Kime Ait Olduðu: Mustafa Rasim Öðüt Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: -Hüvel baki, -Nasuh zade, -Mustafa Rasim, -Öðüt ruhuna, -Fati-ha,

-Doðumu -1274, Ölümü-1934. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 85 cm. En: 33 Kal.: 9, Ayaktaþý Boy: 92, En:33, Kal.: 7 Konu: Bitkisel (servi) bezeme seçilmiþtir.

Üst kýsmý yuvarlak kemer biçimli, alt kýsmý dikdörtgen gövde biçimli olan baþtaþýnda herhangi bir süsleme bulunmamaktadýr. Ayaktaþý da ayný biçime sahiptir.Taþýn gövdesinde alttan üste doðru giden, içi ayrýntýlý ve sýk bir þe-kilde taranmýþ bir servi aðacý yer almaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 7 satýr halinde verilmiþtir.

Mezar Taþý No 7

Fotoðraf No: 13-14, 15 (Fot.15, Ali Ustaoðlu Ýsmail’in zevcesi Ümmü Gül-süm, 1848, Büyük Mezarlýk), çizim:3

Fotoðraf 14, Emine Þahin, 1934, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 13, Emine Þahin, 1934, baþtaþý, Büyük Mezarlýk

(13)

Tarih: 1934

Kime Ait Olduðu: Emin kýzý Emine Þahin Yeri: Büyük Mezarlýk

Üslup: Antinatüralist ve çizgisel verilmiþtir.

Kitabesi: 1934, Hakdan geldi, Bir nida, Hakka etdim, Canýmý feda, -Emin kýzý, --Emine Þahin, -Ruhuna, -Fatiha.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 105 cm. En: 32 Kal.: 4, Ayaktaþý Boy: 104, En:28, Kal.: 4

Konu: Bitkisel (akantus, servi, lale, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir.

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmakta-dýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edilmiþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi fazla belli olmamakla birlikte bezemeli olup, vazodan çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýl-maktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinde verilmiþtir. Baþtaþý

Fotoðraf 15, Ali Ustaoðlu Ýsmail'in zevcesi Ümmü Gülsüm, 1848, Büyük Mezarlýk No.7, çizim 3, Emine Þahin, 1934, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk

(14)

ile ayný biçime sahip olan ayaktaþýnda alttan üste doðru giden bir servi aðacý ve servi aðacýnýn iki yanýnda alttan üste doðru devam eden, oldukça stilize edilmiþ ve çizgisel olarak ince bir kazýmayla ele alýnmýþ dallar, yapraklar ile servinin üst iki yanýnda birer laleden oluþan kompozisyon göze çarpmaktadýr.

Mezar Taþý No 8

Fotoðraf No: 16-17, 18 (Fot.18 ve çizim:5, Muhammed Aða kerimesi Rahi-me, 1795, Büyük Mezarlýk), çizim:4, 5

Fotoðraf 17, Kadriye Haným,1 938, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 16, Kadriye Haným,1938, baþtaþý, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 18, Muham-med Aða kerimesi Rahime, 1795, Büyük Mezarlýk

Çizim 5, Muham-med Aða kerimesi Rahime, 1795, Büyük Mezarlýk

(15)

Tarih: 1938

Kime Ait Olduðu: Kadriye Haným Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: -Allah baki, -Felek acýmadý, -Bu genç cana, -Zulm etti, -Giriba-na, -Býraktý bir evladýný, -Yadiðar, -Genç oldu, -Yazýk oldu, -Bu ca-Giriba-na, -Ýbrahim Büke,

-Karýsý Kadriye, -Ruhuna fatiha, -1.12.1938. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 110 cm. En: 40 Kal.: 6 cm., Ayaktaþý Boy: 115 cm., En:31 cm., Kal.: 7 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, servi, gül), nesneli (alem) ve geometrik (ýþýn çubuklarý) bezeme seçilmiþtir.

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile dilimli tepelik kýsmýný basýk kavisli kemer biçimli bir bordür ayýr-maktadýr. Bu bordürle birleþen ve yuvarlak kemer biçimli baþka bir bordü-rün içinde stilize edilmiþ gül goncasýný hatýrlatan bir çiçek ve bu çiçeðin etrafýnda sekiz dilimli yelpaze veya damla motifi gibi görünümlü ýþýn çu-buklarý motifi dikkat çekmektedir. Bordürün üstünde, alemi hilalli, bir cami kubbesi, iki yanýnda ise; stilize edilmiþ birer akantus yapraðý göze çarpmak-tadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 14 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþý da baþtaþýyla ayný biçime sahiptir.Taþýn gövdesinde alttan üste doðru giden, ucu saða kývrýk, içi sýk bir þekilde taranmýþ bir servi aðacý yer almaktadýr.

Fotoðraf No: 19, çizim:6 Tarih: 11.4.1939

Kime Ait Olduðu: Hacý Ahmet karýsý Gülsüm Özkan Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: Muhamme’de, Kandým, Tan, rý’ya inandým, Dünya yalan, -mýþ gafil av, -landým, -Hacý Ahmet, -Karýsý, -Gülsüm Özkan, -Ruhuna, -Fati-ha, -11 Nisan 1939.

(16)

Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr.

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 101 cm. En: 30 cm. Kal.: 6 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, rozet, küpe) ve geometrik (püskül, zincir, apo-let) bezeme seçilmiþtir.

Sivri kemer biçimli tepelikli, dikdörtgen gövde biçimli olan taþýn tepeli-ðinde, vazoya benzetilmiþ bitkisel bir motifin içerisinden stilize edilmiþ akan-tus yapraklarý ve yapraklarýn arasýndan birer küpe çiçeði çýkmaktadýr. Tepe-liði sýnýrlayan basýk kemer biçimli bordürle, yazý þeritlerini kesen yatay bor-dür arasýndaki kýsýmda bitkisel ve nesneli motifler göze çarpmaktadýr.Bu-nun üst tarafýnda dairesel bir nesnenin içerisinde rozet çiçeði bulunmakta-dýr. Onunda altýnda iki tane apolete benzer püsküllü bir nesne dikkat çek-mektedir. Bunun üzerinde ve altýnda yarý dairesel ve kordonu andýrýr bir zincir iki taraftan bordürle birleþmektedir. Alt kýsýmda yine apolete benzer bir nesne iþlenmiþtir. Daha da altta ise, bir püskülün altýndan çýkan stilize edilmiþ yapraklar ve çiçeklerden oluþan bir bezeme dikkat çekmekte ve bunlar iki ters yöne doðru karþýlýklý olarak sýralanmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir.

Fotoðraf 19, Gülsüm Özkan, 1939, Büyük Mezarlýk

No.9, çizim 6, Gülsüm Özkan, 1939, Büyük Mezarlýk

(17)

Fotoðraf No: 20-21, 22 (Fot.22, Topal Aðazade Muhammed Ali Aðanýn ehli Aiþe, 1854, Büyük Mezarlýk)

Tarih: 1940

Kime Ait Olduðu: Mehmet Iþýk kýzý Hatice

Kitabesi: -1940, -Allah baki, -Bir gülüm, -Geldi cihana, -Uçtu gitti, -O pervana, -Dayanýlmaz, -Bu hicrana, -Mehmet Iþýk, -Kýzý Hatice, -Yaþý 17,-Ruhuna, - Fatiha.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 93 cm. En: 32 Kal.: 7 cm., Ayaktaþý Boy: 93, En:31 cm., Kal.: 5 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon

Baþtaþý ve ayaktaþý alttan üste doðru geniþleyen, dikdörtgen gövde form-lu, üst kýsýmlarý sivri kemer biçimli bir þekilde ele alýnmýþtýr. Baþtaþýnýn üst

Fotoðraf 22, Topal Aðazade Muhammed Ali Aðanýn ehli Aiþe, 1854, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 21, Hatice, 1940,

ayaktaþý, Büyük Mezarlýk Fotoðraf 20, Hatice,

1940, baþtaþý, Büyük Mezarlýk

(18)

tepelik kýsmýnda, vazo biçimine getirilmiþ bitkisel unsurlu bir motifin içeri-sinden çýkan stilize edilmiþ dallar ve yapraklar göze çarpmaktadýr. Yazýnýn bulunduðu kýsýmla tepelik kýsmýn yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýr-maktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir. Ayak-taþýnda yer alan süslemeyi stilize edilmiþ akantuslar oluþturmaktadýr. Akan-tuslar üste ve iki yöne doðru kývrýlmaktadýr. Akantusun yer aldýðý tepelik kýsmý ile herhangi bir süsleme bulunmayan gövde kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür kesmektedir.

Mezar Taþý No 11

Fotoðraf No: 23-24, çizim:7

Fotoðraf 23, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, baþtaþý, Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 24, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk

Tarih: 3.2.1941

Kime Ait Olduðu: Ali Ustaoðlu Fehim Yeri: Büyük Mezarlýk

Kitabesi: -Her þey fani, -Allah, -Baki, -Doðru dürüst, -Et kelam, -Nasip olsun bir fatiha, -Ali Ustaoðlu, -Fehim, -Ruhuna fatiha, -3.2.1941.

Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr.

No.11, çiz.im 7, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk

(19)

Türü: Erkek mezarýdýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 86 cm. En: 41 cm. Kal.: 4 cm., Ayaktaþý Boy: 79 cm., En: 29 cm., Kal.: 7 cm.

Konu: Bitkisel (kývrýk dal) ve geometrik (ýþýn çubuðu, hilal, yýldýz) beze-me seçilmiþtir.

Baþtaþý ve ayaktaþý alttan üste doðru geniþleyen, dikdörtgen gövde form-lu, sivri kemer biçimli tepelikle bir þekilde ele alýnmýþtýr. Baþtaþýnýn üst tara-fýnda alttan istiridye niþi, damla, yelpaze diye de adlandýrýlan ýþýn çubuklarý motifi göze çarpmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 10 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnýn üst kýsmýnda yer alan bezeme ise; birbirini alttan kesen iki yapraklý dal üstünde hilal ve yýldýz motifleri tasvir edilmiþtir. Göv-de yüzeyi ince bir çizgi halinGöv-de yatay ve yuvarlak kemer biçimli bir þekilGöv-de kesilmiþtir. Gövde de herhangi bir süsleme bulunmamaktadýr.

Fotoðraf No: 25

Tarih: D.1909, Ö.1950

Kime Ait Olduðu: Nasuhoðlu Ýsmail Öðüt zevcesi Zehra Öðüt Yeri: Büyük Mezarlýk

Fotoðraf 25, Zehra Öðüt, D.1909, Ö.1950, Büyük Mezarlýk

(20)

Kitabesi: -Hüvel baki, -La ilahe illallah, -Muhammeden Resullullah, Nasuh oðlu, Ýsmail Öðüt, Zevcesi, Zehra Öðüt, Ruhuna fatiha, D.1327, -Ö.1950, -Taþçý cami ustasý

Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 110 cm. En: 31 cm. Kal.: 9 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile yuvarlak tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir bordür ayýrmakta-dýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edilmiþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi bitkisel bezemeli olup, vazodan çýkan þua þeklinde çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýlmakta-dýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir.

Fotoðraf No: 26-27

Fotoðraf 27, Hasan Ali Kýyýcý, 1902-1959, ayaktaþý, Büyük Mezarlýk Tarih: 1902-1959

Kime Ait Olduðu: Hasan Ali Kýyýcý Yeri: Büyük Mezarlýk

Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Fotoðraf 26, Hasan Ali Kýyýcý, 1902-1959, baþtaþý, Büyük Mezarlýk

(21)

Kitabesi: -Hasan Ali, -Kýyýcý, -Ruhuna, -Fatiha, -1902-1959. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur.

Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 83 cm. En: 36 cm. Kal.: 6 cm., Ayaktaþý Boy: 80 cm., En:39, Kal.: 5 cm.

Konu: Bitkisel (akantus, ayçiçeði, servi, rozet, yaprak) bezeme seçilmiþ-tir.

Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden geniþleyerek devam eden baþtaþý ve ayaktaþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir çizgiyle ayrýlmaktadýr. Baþtaþýnýn üst merkezine irice ayçiçeði göbeði konulmuþ ve bu çiçeðin üstünde de stilize edilmiþ, bukle haline getirilmiþ akantus yapraklarý yerleþtirilmiþtir. Yapraklar üste, saða ve sola doðru kývrý-larak devam ettiði görülmektedir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 5 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnýn üst kýsmýnda kývrýk dallý yapraklar ve bazý-larýnýn üzerinde rozet çiçekleri göze çarpmaktadýr. Taþýn gövde yüzeyinde ise; ucu saða doðru kývrýk bir servi aðacý tasvir edilmiþtir.

Fotoðraf No: 28-29, çizim:8-9

Fotoðraf 28, Salihoðlu Ali Aksoy, 1897-1961, baþtaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý

Fotoðraf 29, Salihoðlu Ali Aksoy, 1897-1961, ayaktaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý

(22)

Tarih: D.1897, Ö.1961

Kime Ait Olduðu: Salihoðlu Ali Aksoy Yeri: Hüseyni Baba Mezarlýðý

Kitabesi: Allah baki, Ziyaretten murat, Bir duadýr, Bugün bana ise, -Yarýn sanadýr, -Salihoðlu, -Ali Aksoy, -Ruhuna fatiha, -D.1897, Ö.1961.

Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr.

Ölçü: Baþtaþý Boy: 86 cm. En: 28 cm. Kal.: 4 cm., Ayaktaþý Boy: 90 cm., En:29 cm., Kal.: 4 cm.

Konu: Bitkisel (kývrýk dal, servi, rozet) ve geometrik (hilal, yýldýz) beze-me seçilmiþtir.

Baþtaþý ve ayaktaþý üstten alta doðru gidildikçe inceleþen, dikdörtgene yakýn gövde formludur. Baþtaþýnýn insan baþý gibi verilmiþ dairesel üst kýsmýnda bir kývrýk dalýn kuþattýðý hilal ve yýldýz þeklinde tasvir görülmektedir. Kitabe-de yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinKitabe-de verilmiþtir. Ayaktaþýnda ise ucu saða kývrýk bir servi aðacý ile bu servi aðacýnýn alt ve üst her iki yanýna S kývrýmý yapan dallar üzerine, karþýlýklý yerleþtirilmiþ, stilize edilmiþ rozet çiçeðin-den oluþan bir betimleme görülmektedir. Bezeme hafif bir kazýmayla veril-miþ olup, oldukça yüzeysel görünümdedir.

Deðerlendirme ve Karþýlaþtýrma

Makalemizde tanýtmaya çalýþtýðýmýz mezar taþlarýndan 13 tanesi Cumhuri-yet döneminden, 1961 yýlýna kadar yapýlmýþ, geçmiþten izler taþýyan örnek-lerdir. Bir örnek ise Osmanlýnýn son döneminde yapýlmýþ (1916) ancak, yeni

No. 14, çizim 8, Salihoðlu Ali Aksoy, 1897-1961, baþtaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý No.14, çizim 9, Salihoðlu Ali Aksoy, 1897-1961, ayaktaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý

(23)

yazýnýn kabulünden sonra taþýn yüzeyi silinerek veya baþka bir taþ kullanýla-rak yeni Türkçe ile yazýlmýþ olabilmesi ihtimali ile araþtýrmamýza dahil edil-miþtir. 14 örnek 1916 ile 1961 yýllarý arasýndaki bir zaman dilimini kapsa-maktadýr. Þahidelerin boylarý 82 cm. ile 119 cm., enleri 28 cm. ile 47 cm., kalýnlýklarý 4 cm. ile 9 cm. arasýnda deðiþmektedir. 9 mezar taþý kadýnlara ait, 4 mezar taþý erkeklere ait, 1 mezar taþý da (no: 4) kime ait olduðu bilin-memekle birlikte süsleme özelliklerinden dolayý bir kadýna ait mezar olabi-leceði söylenebilir . 9 mezar taþý ayak taþlýdýr ancak 1 tanesi (No:9) süssüz veya sade olduðu için o ayak taþý ele alýnmamýþtýr. 5 mezar taþýnda ölüm tarihi yanýnda doðum tarihi ve 2 mezar taþýnda da kaç yaþýnda öldüðü tarih de yazýyla verilmiþtir. Doðum tarihinin verilmesi Gördes Osmanlý mezar taþ-larýnda çok görülen bir hususiyet deðildir. Bu daha çok Cumhuriyet dönemi ile birlikte daha sýk karþýlaþabildiðimiz özelliklerden biridir.

Yeni Türkçe ile verilmiþ yazýlar, taþýn yüzeyi oyularak, kabartma görünü-münde ve bazýlarý da ince bir þekilde kazýlarak ortaya çýkarýlmýþ vaziyette-dir. Þahidelerin 2 tanesi Aðalar Mezarlýðýndan, 11 tanesi Büyük Mezarlýk-tan, 1 tanesi Hüseyni Baba Mezarlýðýndandýr. Örneklerin hepsinde mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ýki mezar taþýnda (No-2 ve 12) yeni yazýyla birlikte Arap alfabeli yazýlar da verilmiþtir. Mezar taþlarýndan No: 1, 3, 5, 8, 10, 13 diye adlandýrdýðýmýz þahidelerin Osmanlý döneminde daha önceden kulla-nýlmýþ olma ihtimali yüksektir. Çünkü yakýn tarihli mezar taþlarý ile Osmanlý dönemi mezar taþlarýnda kullanýlan mermer arasýnda belirgin fark görül-mektedir. Ayrýca tekrar kullanýlmýþ taþlarýn yüzeyinde silme neticesi oluþ-muþ, gözle görülür bir parlaklýk ve incelmiþlik göze batmaktadýr. Ýlk defa Gördes mezarlýklarýnda Cumhuriyet dönemine ait (no-9’da) bir mezar ta-þýnda taþçý cami ustasý diye meslek belirten bir ibare geçmektedir. Osmanlý döneminde Gördes’te yerel taþçý ustalarýnýn varlýðý tahmin edilmekle birlik-te incelenen Osmanlý dönemi mezar taþlarý arasýnda taþçý ustasý ile ilgili bir ibareyle karþýlaþýlamamýþtýr8 _.

Mezar taþlarýnda bezeme olarak bitkisel, nesneli ve geometrik süsleme-ler görülmektedir. Bezemesüsleme-lerin çoðu, Osmanlý dönemindeki mezar taþlarýn-da ve su mimarisi içerisinde yer alan benzer özelliklere sahiptir9 _. Ýnceledi-8 _{Bkz. H. Kamil Biçici, a.g.t., 812-816.}

9 _{Özellikle su mimarisi içinde yer alan çeþmelerde, þadýrvanlarda, sebillerde karþýmýza çýkan}

be-zemelerde iþlenen motifler mezar taþlarýnda sýkça görülmektedir. Bu bezemelerle ilgili olarak çok çeþitli yayýnlar ve çalýþmalar bulunmaktadýr. Bkz. B.Aktuna, Ankara Çeþmeleri (G.Ü.Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalý Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara 1997; Anonim, Tarihi Sinop Çeþmeleri, Sinop 1990;H.Aynur-H.T.Karateke, III. Ahmed Devri

(24)

ðimiz bitkisel bezemeli þahideler içinde yaprak motifi (8 mezar taþýnda), ayçiçeði (2 mezar taþýnda), rozet (5 mezar taþýnda), horoz ibiði (1 mezar taþýnda), akantus (9 mezar taþýnda), servi (6 mezar taþýnda), kývrýk dal (2 mezar taþýnda), küpe (1 mezar taþýnda), gül (1 mezar taþýnda), lale (1 me-zar taþýnda) iþlenmiþtir. Geometrik bezemeler içinde yýldýz (2 meme-zar taþýn-da), hilal (2 mezar taþýntaþýn-da), ýþýn çubuðu (3 mezar taþýnda) betimlenmiþtir. Nesneli bezemeler içinde ise; çiçek baðý (1 mezar taþýnda), vazo (3 mezar taþýnda), zincir (1mezar taþýnda), püskül (1 mezar taþýnda), apolet (1 me-zar taþýnda), taký (1 meme-zar taþýnda), alem (1 meme-zar taþýnda) dikkat çekmek-tedir.

Gördes mezar taþlarýnda sýkça görülen bezemelerden olan servi Osmanlý sanatýnýn neredeyse her kolunda sevilerek kullanýlmýþ ve servi motifli eþsiz eserler yapýlmýþtýr. Türk sanatýnda minyatürde, tezhipte, kitap kaplarý þem-selerinde, kaðýt oyma süslerde, servi þekilli yazýlarda, maden eþyada, nakýþ ve resimde, seramikte, taþ iþçilikte, mimaride, çeþmelerde1 0 _{, mezar}

Sanatlarý Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliðler (Ankara 19-24 Ekim 1959), Ankara 1962, S.

45-69; T. Bozkurt, Beypazarý’ndaki Türk Devri Yapýlarý, Ankara 2004; A. Çaylak, Çanakkale Çeþmeleri (G.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalý Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997; K. Çeçen, Ýstanbul’da Osmanlý Devrindeki Su Tesisleri, Ýstanbul 1984; K. Çeçen,

Mimar Sinan ve Kýrk Çeþme Tesisleri, Ýstanbul 1988; K.Çeçen, Halkalý Sularý, Ýstanbul 1991; K.

Çeçen, Üsküdar Sularý, Ýstanbul 1991; M.Çerkez, “Ayaþ Yunak ve Çeþmeleri”, Ayaþ ve Çevresi Kültür-Sanat Araþtýrmalarý Sempozyumu Bildirileri (2-3 Mayýs 1997 Ayaþ), Ayaþ, S. 199-233; M. Çerkez, “Beypazarý Çeþmeleri”, Cumhuriyetin 80. Yýlýnda Her Yönüyle Ankara, Ankara 2004, S. 241-252; S. Çetintaþ, “Türklerde Su, Sebil, Çeþme”, Güzel Sanatlar Dergisi, C.V, Ýstanbul 1944, S. 124-145; Y. Demiralp, Akþehir ve Köylerindeki Türk Anýtlarý, Ankara 1996; M.Denktaþ,

Kara-man Çeþmeleri, Kayseri 2000; M. Denktaþ, Kayseri’deki Tarihi Su Yapýlarý (Çeþmeler ve Hamam-lar), Kayseri 2000; A. Egemen, Ýstanbul’un Çeþme ve Sebilleri, Ýstanbul 1993; Ý. Kuyulu, Kara Osman-Oðlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992; A. C.Kürkçüoðlu, Þanlýurfa Su Mimarisi,

Ankara 1993; A. Ödekan, “Kent Ýçi Çeþme Tasarýmýnda Tipolojik Çözümleme”, Semavi Eyice’ye Armaðan, Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul 1992, S. 281-297; M. Önder, Konya Çeþme ve Þadýrvanlarý, Konya 1955; Y. Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlý Dönemlerinde Su Yapýlarý, Ankara 1997; E. Özdeniz, Ýstanbul’daki Kaptan-I Deryâ Çeþmeleri ve Sebilleri, Ýstanbul 1995; Þ. Öztürk,

Bitlis Su Mimarisi, Malatya 2004; A. Özünal, Bergama Tarihinde Su Yollarý ve Çeþmeler, Bergama

1997; N. K. Pilehvarian, Osmanlý Baþkenti Ýstanbul’da Çeþmeler, Ýstanbul 2000; N. K. Pilehvarian,

“Osmanlý Çeþme Mimarisinde XIX. Yüzyýl Deðiþimleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla Iv.

Eyüpsul-tan Sempozyumu, Tebliðler (5-7 Mayýs 2000), ÝsEyüpsul-tanbul 2000, S. 68-75; Ý.H.Tanýþýk, ÝsEyüpsul-tanbul

Çeþmeleri, C. I, Ýstanbul 1943; Ý. H. Tanýþýk, Ýstanbul Çeþmeleri, C. II, Ýstanbul 1945; S. Tansuð,

“XVIII. Yüzyýlda Ýstanbul Çeþmeleri ve Ayasofya Þadýrvaný”, Vakýflar Dergisi, S. 6, Ýstanbul 1965, S. 93-110; Ö. Yörükoðlu, Kayseri Çeþmeleri, Kayseri 1987; H. Yurttaþ-H.Özkan, Tarihi

Erzurum Çeþmeleri ve Su Yollarý, Erzurum 2002; N. Yüngül, Taksim Suyu Tesisleri, Ýstanbul 1957.

10 _{Bkz. H. Örcün Barýþta, Ýstanbul Çeþmeleri, Beyoðlu Cihetindeki Meyve Tabaðý Motifleriyle}

Be-zenmiþ Tek Cepheli Anýt Çeþmeleri: Kaptan Hüseyin Paþa Çeþmesi, Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþme-si, Kemankeþ ÇeþmeÇeþme-si, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1991; H. Örcün Barýþta, Ortaköy Da-mat Ýbrahim Paþa Çeþmesi- Hacý Mehmet Aða Çeþmesi-Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeþ-mesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara

(25)

taþlarýnda, çeþitli anýtlarda, tahta iþçilikte, cam iþçilikte, halý-kilim-seccade-lerde, kumaþlarda, el iþlerinde hayat aðacýnýn ve ölümsüzlüðün simgesi ser-vili örnekler bulunmaktadýr1 1 _{. Serviler özellikle çeþmelerde de çok yoðun}

olarak ele alýnmýþtýr. Kabataþ Hekimoðlu Ali Paþa Meydan Çeþmesinin yola ve denize bakan cephelerindeki ayna taþýnda uçlarý saða ve sola kývrýk karþý-lýklý birer servi1 2 _{, Ortaköy Damat Ýbrahim Paþa Çeþmesinin ayna taþýnda}1 3 _,

Topkapý Sarayýndaki 239 envanter numaralý lale motifiyle bezenmiþ ayna taþýnýn iki yanýnda1 4 _{, Ayvansaray’daki Kasapbaþý Hasan Efendi Çeþmesi,}

Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþmesi1 5 _{, Beyoðlu Kaptan Hacý Hüseyin Paþa}

Çeþ-mesi1 6 _{, Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþmesinde}1 7 _{uçlarý karþýlýklý olarak birbirine}

bakan, içleri taralý servi aðaçlarý nakþ olunmuþtur. Gördes Aðalar Mezarlý-ðý’nda1 8 _{, Büyük Mezarlýkta}1 9 _{, Hüseyni Baba Mezarlýðý’nda}2 0 _benzer

tasvir-ler göze çarpmaktadýr.

Gördes mezarlýklarýnda bazý baþ taþlarýnýn arkasýnda ve ayak taþlarýnda yer alan serviler tek olarak tasvir edilmiþtir. Ancak servilerin uçlarý bazýlarý saða, çok azý da dikey vaziyette taþlarda iþlenmiþtir. Serviler þekil itibarýyla düz ve sade olabildikleri gibi, genelde iki yanýnda horoz ibiði çiçeði, kývrýk dal ve yýldýz-hilal motifleriyle beraber mezarlýklarda servi motifi tasvir edil-miþtir. Bunlar baþ taþlarýnýn üçgen alýnlýðýnda mimari kompozisyon içinde, ayak taþlarýnda veya baþlýklarda iþlenmiþtir2 1 _.

Osmanlý Döneminde akantus motifi batýlýlaþmayla birlikte gerek mimari plastikte, gerek duvar resimlerinde ve gerekse de mezar taþlarýnda, barok ve rokoko döneminin antinatüralist yani stilize edilmiþ ve bunun yanýnda türlü biçimlere girmiþ olarak yer aldýðý göze çarpmaktadýr. Alaþehir Kesik

1992; H. Örcün Barýþta, Kabataþ Hekimoðlu Ali Paþa Meydan Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnla-rý, Ankara

1993; H. Örcün Barýþta, Ýstanbul Azapkapý Saliha Sultan Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1995.

11 _{Bkz. Cevdet Çulpan, Antik Devirlerden Zamanýmýza Kadar Ýlahiyat-Edebiyat-Týp ve Sanat}

Ta-rihlerinde Serviler, II, Ýstanbul 1961, s.101-138.

12 _{Barýþta, 1993, a.g.e., 32.} 13 _{Barýþta, 1992, a.g.e.,12.} 14 _{Barýþta, 1992, a.g.e., 65.} 15 _{Barýþta, 1992, a.g.e., 74, 76.} 16 _{Barýþta, 1991, a.g.e.,12-13.} 17 _{Barýþta, 1991, a.g.e., 37.} 18 _{Biçici, 2004, a.g.t., 49-51, 54-55, 56-57, 85-86.} 19 _{Biçici, 2004, a.g.t., 286-288, 291-292, 360-361, 384-386, 441-442, 483-484, 501-502,} 541-542, 577-578, 579- 580. 20 _{Biçici, 2004, a.g.t., 680-682, 690-691.} 21 _{Biçici, 2004, a.g.t.,772-774,779.}

(26)

Minare Camisi, Akhisar Ulu Camisi, Manisa Niþancýpaþa Camisi (Fatýma bin Resuli Mutlak’ýn), Menemen Mahkeme Camisi Hazirelerinde bir saksýdan demet þeklinde çýkan akantuslar göze çarpmaktadýr2 2 _{. Bunlar üste ve}

yan-lara doðru kývrýlmaktadýr. Akantuslarýn oluþturduðu benzer bezemeler Gör-des’te yukarýda sayýlan mezar taþlarýnda da görülmektedir2 3 _{. Gördes mezar}

taþlarýnda stilize edilmiþ akantus yapraklarý kitabenin üstünde, üçgen alýn-lýkta ve ayaktaþlarýnda bulunmaktadýr. Akantusla birlikte ayçiçeði motifinin yer aldýðý Osmanlý dönemi benzer mezar taþý örnekleri Büyük Mezarlýkta göze çarpmakta ve üç örnekte yer almaktadýr2 4 _.

Rozet çiçeði motif’i Ýzmir Pýnarbaþý mezarlýklarýnda yer alan müezzin Sabri Efendi’nin kýzý Hüsniye Hanýmýn 1912 tarihli þahide de ve ayný yerde yazýsýz lahitli mezar taþýnda rozet çiçeði dikkat çekmektedir2 5 _.

Osmanlý dönemi Gördes mezar taþlarýnda rozet çiçeði baþ taþýnýn tepeli-ðinde, baþlýkta, vazoda, tepeliði dilimli olan taþlarýn ortasýnda yer alan ma-dalyona benzer dairenin içinde ve alt iki yan diliminde, kitabenin üst iki yan köþesinde ve ayak taþýnda stilize edilmiþ bir biçimde iþlenmiþtir2 6 _.

Yýldýz ve hilal motifi baþ taþýnýn tepeliðinde ve ayak taþlarýnda hilal mo-tifiyle bir arada ele alýnmýþtýr. Gördes’te2 7 _{, Kuzeybatý Anadolu Bölgesindeki}

mezarlýklarda ve hazirelerde yer alan mimari bezemeli mezar taþlarýnda, hilal motifi kompozisyon içinde sýkça karþýmýza çýkmaktadýr2 8 _.

Geometrik bezemelerden olan yelpaze, damla, istiridye veya yarým rozet çiçeðini hatýrlatan motif, bir merkezden çýkan ve etrafa daðýlan, daha çok damla motifi þeklinde iþlenmiþ ýþýn çubuklarý gibi görünümdedir. Iþýn çubu-ðu motifi, tepeliði üç dilimli olan mezar taþlarý arasýnda daha çok karþýlaþýl-maktadýr. Osmanlý dönemine ait, bu motifle bezemeli þahideler mezarlýkla-rýn en eski örnekleri arasýndadýr2 9 _{, Baþ taþýnýn tepeliðinde ve ayak taþýnda}

çoðunlukla diðer bitkisel unsurlarla beraber yer alan örnekler XIX.yy.sonu ve XX.yy. baþýna tarihlenen örneklerdir . Ýncelediðimiz ýþýn çubuk motifli örnekler ise 1933 ile 1941 yýllarý arasýndadýr. Iþýnsal çubuklar Gördes

dýþýn-22 _{Biçici, 2004, a.g.t., 769.}

23 _{Biçici, 2004, a.g.t., 57, 394, 410, 412, 424, 476, 478, 769.} 24 _{Biçici, 2004, a.g.t., 429-430, 700-701.}

25 _{Bkz. Necmi Ülker, “Ýzmir’in Pýnarbaþý Mezar Kitabeleri I (XVIII-XIX.yüzyýl)”, II. Araþtýrma}

So-nuçlarý Toplantýsý, 16-20 Nisan 1984, Ankara, 1985, s.12,13.

26 _{Biçici, 2004, a.g.t., 778.} 27 _{Biçici, 2005, a.g.t., 786, 788.}

28 _{Bkz. Gül Tunçel, Batý Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaþlarý, Kültür Bakanlýðý}

Yayýnla-rý, Ankara 1989, s. 17, 21, 23, 27,37, 41, 57,63, 66, 68, 70, 78, 80, 84, 88, 90, 94, 100, 111, 120, 125, 137, 141, 146, 155, 156, 173, 179, 192, 200, 208, 211, 212)

(27)

da Amasya mezar taþlarýnda üç örnekte görülmektedir, çubuklarýn ucu V þeklinde çatallýdýr3 0 _{, bu motif Antalya Müzesinde}3 1 _{, çeþmelerde}3 2 _ele

alýn-dýðý gözlenmektedir. Gerek Amasya, gerek Antalya, gerekse Ýstanbul’un çe-þitli semtlerinde yer alan çeþmelerde istiridye veya yelpaze görünümlü ýþýn çubuklarý Gördes’te bulunan örneklere benzemekte, bunun Ýstanbul ve Ana-dolu’da özellikle mimari yapýlar ile mezar taþlarýnda dönemin modasý ola-rak devam ettiði, XVIII.yy.da yoðun olaola-rak kullanýldýðý, sonra kullanýmýnýn terk edildiði anlaþýlmaktadýr. Bu motifin birçok yerde benzerine rastlanýlan misallerinden birisi de Tire Müzesinde3 3 _{görülmektedir.}

Bir süs eþyasý olan takýlar, Osmanlý döneminde mezar taþlarýnda da beðe-nilerek kullanýlmýþtýr. Taký motifleri Gördes’te Osmanlýnýn son döneminden baþlayarak günümüze deðin kadýn mezar taþlarýnda ele alýnmýþtýr3 4 _.

Akþe-hir müzesinde boynunda gerdanlýk bulunan bir sfenksle baþlayan örnek-ler3 5 _{XVI.yy.dan XX.yy.a kadar olan zaman dilimi içerisinde mezar}

taþlarýn-da yer almýþtýr. Manisa Niþancýpaþa Cami haziresinde yer alan Hacý Cemal kýzý Hadice Fahriye Haným’ýn 1911 tarihli ve Muhammed Efendi kýzý Ýhsan Züleyha’nýn 1895 tarihli mezar taþlarýnda boyun kýsmýnýn iki yanýndan sal-lanan gerdanlýk konu edilmiþtir3 6 _.

Vazo motifi duvar çinilerinde, seramiklerde, taþ mermer üzerinde (özel-likle çeþmelerde ve mezar taþlarýnda), eski resim ve minyatürlerde, tezhip-lerde, tahta üzerindeki nakýþlarda, sedef iþlerinde, kaðýt oymacýlýðýnda, iþle-melerde beðenilen bir motif olarak çok kullanýlmýþtýr3 7 _{. Tasvirler þahidenin}

tepeliðinde veya alýnlýðýnda veya tepeliðinde vazo içerisinde akantus yap-raklarý, çiçeklerle, birlikte ele alýnmýþtýr. Gördes mezarlýklarýnda3 8 _{, Tire Yeni}

Cami haziresinde bulunan Hacý Aiþe Haným’ýn 1841 tarihli þahidesinin tepe-liðinde kaideli bir vazodan çýkan, Manisa Müzesi’nde bulunan Hayatým

Ka-30 _{Günnur Aydoðdu, Amasya Mezar Taþlarý, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat}

Tari-hi Anabilim Dalý (Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997, s. 262 .

31 _{Naci Eren, “Antalya Müzesinde Bulunan Eski Türk Mezar Taþlarý”, TED, sayý: XVII, Ankara}

1982, s. 115-134, res. 34.

32 _{Barýþta 1991, a.g.e.; Barýþta 1992, a.g.e.}

33 _{Necmi Ülker, “Tire Müzesindeki Ýslami Kitabeler”, III. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý, 20-24}

Mayýs 1985, Ankara, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1986, s. 15-16.

34 _{Biçici, 2004, a.g.t., 791-792.}

35 _{H. Örcün Barýþta, “Osmanlý Ýmparatorluðu Dönemi Türk Mezar Taþlarýndan Bazý Taký}

Tasvirle-ri”, XIII.Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. c. II. kýsým, Ankara 2002, s. 1309-1313, Fot. 1-18, Çiz. 1-27.

36 _{Biçici, 2004, a.g.t., 792.}

37 _{Azade Akar, “Tezyini Sanatlarýmýzda Vazo Motifleri”, Vakýflar Dergisi, Sayý: VIII, Ankara 1969, s.}

267-272.

(28)

örneklere benzer þekilde iþlenmiþtir.

Bu örnekler içerisinde bir örnekte yalnýzca alem veya alemle birlikte cami kubbesinin küçük bir kýsmý verilerek cami simgelenmek istenmiþtir. Buna benzer kompozisyonlar daha çok dilimli tepeliði olan, ýþýn çubuðu bezemeli Osmanlý dönemi mezar taþlarýnda gözlenmektedir4 1 _{. Þahidelerin büyük bir}

kýsmýnýn ele alýnýþýnda temiz iþçilikle beraber, seçilen motiflerin kompozis-yonda birbirleriyle ahenkli veriliþi dikkat çekmektedir. Bunun yanýnda da bir kýsým þahidelerin iþleniþinde oldukça sadelik, çizgisellik hakimdir.

Sonuç olarak Cumhuriyet döneminden yakýn tarihe kadar geleneksel üslupta yapýlmýþ olan, Osmanlý mezarlarýyla neredeyse iç içe duran ve sayý-larý da fazla olmayan incelediðimiz 14 mezar taþý, konu bakýmýndan bitkisel (akantus, ayçiçeði, gül, horoz ibiði, kývrýk dal, küpe, lale, rozet, servi, yap-rak), geometrik (hilal, ýþýn çubuðu, yýldýz, zincir) ve nesneli bezemelidir. (alem, taký, vazo). Bir kýsmýnýn da (No.3, 13, 14) bazý Osmanlý þahideleri gibi taþýn yüzeyinin veya bezemelerinin boyanarak verildiði (fot.4, 5, 7, 22) göze çarpmaktadýr. Az bir mezar taþýyla sonuca varmak þüphesiz zordur. Fakat bununla birlikte, süsleme konularý açýsýndan, bezemelerin taþýn yüze-yine yani bilhassa tepelik, alýnlýk ve ayak taþlarýnýn gövdesine yerleþtiriliþ biçiminden, Latin alfabeli olarak kitabelerde geçen dua, þiir, yakarýþ sözleri-nin anlam benzerliði yönünden, Osmanlý dönemi mezar taþlarýnýn bir deva-mý niteliðinde olduðu akla gelmektedir. Ýlk defa bir taþçý ustasýnýn isminin geçmesi, kitabelerin bir kýsmýnda doðum ve ölüm tarihlerinin bir arada ve-rilmesi, süslemelerde yer yer göze çarpan sadelikle birlikte, bezemelerde deformasyona rastlanýlmasý gibi özellikleriyle Osmanlý dönemi mezar taþla-rýndan ayrýlmaktadýr. Osmanlý sonrasýnýn ilk dönemlerinde kullanýlan mer-mer malzeme, daha sonrada kullanýlmaya devam etmiþ ama özellikle mi-mari kompozisyonlu mezar taþlarýnýn bazýlarýnda dökme beton ve alçý karý-þýmý bir malzeme kullanýldýðý anlaþýlmýþtýr.4 2 _{Mermer malzemenin zaman}

içinde kalýnlýðýnýn azalmasýnýn ve mermer cinsinin deðiþmesinin yanýnda, ölçü bakýmýndan da Osmanlý döneminde yapýlanlardan daha kýsa boyutlu yapýldýklarý müþahade edilmiþtir. Bütün bunlarda bize geçmiþin izlerinin, beðenilerin devam ettiðini, zaman içinde ekonomik þartlarýnda mezar taþla-rýnýn ele alýnýþ biçiminde önemli bir faktör olduðunu göstermektedir.

39 _{Tunçel, 1989, a.g.e., 31-33.} 40 _{Tunçel, 1989, a.g.e., 31-33; 47-49.} 41 _{Biçici, 2004, a.g.t., 794.}