APPLICATION OF DNA FINGERPRINTING TO FORENSIC EXAMINATIONS.

Adli

DNA

\' a

SEvlL ATASOY

İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü, Cerrahpaşa Tıp PaküJlesı Biyokimya Anabilim D:ılt ve'Adakt Bakanlığı Adli Tıp Kumrnu

The new technıqucs aIlowing the charactcrizaııon of Ilıdividu~ls at the: DNA JcveL their tmponance in fo-rensic scıence and theır lise in Ihe mcdıeo-legal context are discussed in rclativCıy simpk tenns for those who have no formal training in geneıies.

Kl'y words: DN/\ l'ingerprin!s -DNA 7yping -Forensic Sciences - Pa/emiry Tes/ing

Özet

DNA parmakizı yöntemıııııı adli amaçlarla kul!anımına ilişkin baZl temel bilgiler verilmiş, /\dti

llerro-gcn"ltk Derneği'nin konuya iJi~kin öneri. niteliğindeki kararlannm bır böllirn(i gözden geçirilmişıir.

Dczoksiribonükleik asid (D;-;A) hücre çekirdeklerinde yer alan bir mak.romoleküldür. Canlının tüm özenikiclİni jy:-lirlcycn geneıik hilgiyi sakla!'. DNA tiplemesi (DNA

typ-ing), DNA parmakizı (['NA fjngcrprint) yada DNA profillemesi (DNA profiling) şeklinele adlandırılan yönLcOrnin (1,2) amacı, bu kalılırn maddesini incelemek suretiyle, kişıler arasındaki ilişkileri saptamak ve farklılaştırmayı (discrimination) sağlamaktır.

Tarihteki pek çok önemli bilimsel keşif gibi, genelik parmakiLinin bulunması da,

haşka mnaç!arla araştırmalar yapılması sırasına rastlar. DNA 'nın parmakizi olarak

tanımlanabilecek bazı özelliklerinin bulunduğu ilk kez 1985 yılında, İngiltere/de

Lciccster Üniversitesi Genelik Bölümü Ögrelim Üyelerindeıı Alec ]effreys tal'Clfındaıi öne sürülmüştür (3,4). Jet'freys bu tarihte, kas dokusuna oksijen taşımakla görevli miyoglobin molekmünün sentezini sağlayan genlerin özelliklerini incekmckteydi ve araş· urmatarım, }080 yılında Amerika'lı genetikçilcr (5) tarafından tanımlanan aşırı de!Ji,d:en bölgeler (hypervarialıle regioils ) ü/'erirıd(~ yoğunlaşıırmıştı. Aşııı dcği~ken bölge-ler, aynı gen üzerınde yer alan ve bir çok kez tekrarlanan kısa DNA dizinlerine verilen adelır.

Adli Tıp Derg., S,215 219 (1')89)

ADLİ TIP DERGİSİ Journal of Forensic Medicine Adli Tıp Dergisi 1989; 5(3-4): 215-219

216 S, ATASOY Jl'jjreys , bu yindencn dizinlcı'in ya da minisatelillerin , insandan insana değiştiğini, hatta molekükı biyolojinin alışılagelmiş yönrcmlerini ve Ö7gli! DNA probl<ırmı (Jef-freys [lroblem) kujlRndarak görünlirleştirildiklerinde, ele geçen otoradyograf filim!erinin

(siipermarket 3mh;ıl:ıjlannın üzerindeki bar-code 'Iara benzer hir görüntli) L1.mamen kişiye özgü olduğunu saptam1ştır. Bu özgüllük tıpkı cl parmaktarının izi gibi kişiyi belirle mekte kul1anılabileceğinden, işleme DNA parmak izi adı verilmiştir. Elde edilen bulgu-lara dayanılarak, çekirdekli her hücreden DNA'yı sa!luşıınnanın ve purmakizi olmak ad-landırılan özelliklerini görünürleştilITlenin mümkün olduğu sonucuna varılmı~tır. Kan, idmr, tükiırlik, sperm, vajinal S1Vl, mensıniasyon kanı, saç, kıl, süL gibi örneklerin her hirinin DNA tiplemesi yapılabilir ve herhangi bir canlıya ait tLim hücrelerinin DNA par-D1akizleri de birbirmin tamamen eşidir. Böyle bir bulgunun adlı olayların aydınlatılmasmda çok işe yaracağından kuşku yoktu (6),

l'~itckim, bu kcşfi izleyen yıllarda cinayet ve lfza geçme gibi adli olaylarla, nesep (babalık) tayinlerinde Dr~A parmak İzi incelemelerinden yararlanılmaya başlanmış, mil-yon],nca hraiık pot;ınsiyde sahirı yeni bir endüstri alanı olıışmak, bu incelemelerde kul-lanılacak araç-gereç ve kimya:-:a[ maddeleri üreten ve pazarlayan firmaların kurulmasına yol açmıştır. Çünkü DNA parmak izi, insanların parmak izinden çok daha üstün bir 67cIliğe de sahipti. leffreys > DNA parmak izlerinin yalnız kişiye özgü olmakla

blma-yıp, diğer gcncrik materyale benzer şekilde ve Mendel kanunlarına uyarak bir nesilden (Eğerine aktarıldığını da göstermiştir. Bilindiği gibi her çocuğun özelliklerini belir-leyen bilgi, anne veya babasında bulunan genlerin birer kopyasının alınınasıyla oluşur. Benzer şekilde DNA parmakizini oluşturan bantların da kalıtıma ıı!trad1f'ı, endcr olarak meydana gelen mutasyonlar hancinde, çocuğun DNA pamıakızinde yer alan şeritlerin her hınnin ya babadan ya da anneden geldiği gösterilmiştir. Böylelikle % 100 doğrıılukt<ı hir bJbalık testi elde edilmiştir.

Haziran 1 987'dc ~cJlmark Diagnostics adıyla ilk genetik parmakizi laboratuvM!,OX-[ord yakınlarında Abingdon'da çalı~nıaya başlamıştır. Cellmark Diagnostics Impcrial Chemical InduslIics (ler) adlı İngilterenin en büyük kimya üreticilerinden birinin yan kUIlıluşucluc

Nesep tayinleri, tüm dünya vatandaşlarını ilgilendiren bir konudur. Bu amrı.çla gele-neksel olarak kullanılan yöntem kan gruplarının incelenmesidir. Ancak kan grupları, şüpheli kişinin baba olamıyacağını kesin bir şekilde söylcyebilmeklc birlikte, bu duru-ma olguların ancak % 30 kadarında rastlanır. Geri kalan % 70'inde ise, kişinin baba olabileceği söylenir. :3u olabilme durumu hiç bir zaman % ıoo kesinlik kazan-maclığından, kan gruplarına dayanarak "kişi çocuğun babasıdır" şeklinde bir sonuca varılamaz. Kan gruplarının incelenmesinın yanı sıra tıpkı kan grupları gibi Mendel ku-rallarına uygun şekilde bir nesilden diğerine aktarılan polimorfik enzim sistemlerinden ve hücresel antikeıdardan da yararl<ll1ılmaklad:r. Bu deneylerin eklenmesiyle birlikte, b;:ıba olabilme ihtimalleri de giderek daha yüksek bir orana yükseltilcbilir. Hatta, kimi zaman ki~inin % 99.99 oranında baba olabileceği dalıİ söylenir, ama hiç bir şekilde bu değer % 100'c ııl::ıştınlan(,.z,

Adil Olaylarm Aydınhtılmasınd~ DNA Pıınnakizi'ndcn Y8rarlanılması 217

DNA parmakizi incelenmesiyle bu sorun tamamen çözi1lrı1ü~tür ve ÇOCUğUlI gerçek

hahasını mutlak bir kesinlikle belirlemek mümkün olmakıadır, Önce anne-çocuk tkilis;-nin DNA şeritleri karşılaştırılır ve gerek çocııkta, gerekse annerk YF;r alan şeritler helirje-nir. çocuğun DNAşeritlerinin, bu işaretlenenler dışındaıç'J~"in tümü gerçev. biyolojik babadan alınmıştır.Şüphcli babaların DNA par:nakizlcri bu şeritlerle kaışılaştırılı.r. Han-gisi tam olarak uyuyorsa gerçek baba oeur. Tesadüfi bir şckihk iki kişinin :::.ynı DNA parmakizine sahip olabilme olasılığı istatistiksel olarak hesaplandığında 30 milyardu Jir gibi bir değere ulaşılmakUlelıı. Bu da dünya popUlasyonunun 6 katıdır. Dolayısıyla ,;ocuk ve erkeğin DNA parmakizlerinin uynmlıı olması h~lı;D(k hi~: bir ku~ku :h.!rpaı,.;sızm 01-yolajik baba olduğuna karar verilir.

DNA parmakizi uygulamasından yararlanılan bir diğer alan da kurumuş bn 1cke1ec-nin individüalizasyonu, bir başka deyişle kişilik kazandırılmasıdır. Günümüzde ktnını:ış kan lekelerinin kime ait olduğunun saptanmasında, genellikle polimorfik proteinıerin ve hücresel 3J1tijenleıin incelenmesine dayanan yöntemler kulIanılınak1.adu (7,8). Ancak bu yöntemlerle % 100 doğrulukta sonuçlar elde etmek ç\)i( güç, kimi zaman ola-naksızdır. Bu amaçla, fazla sayıda polimorfik sistemin incelenmesİ gerektiği gibi, is ta-üstik hesaplarının yapılabilmesi için polimorfizmin toplum ıçindeki dağılım şeklinın de iyi bilinmesi gerekir.

Aynca, polimorfik enzim sistemleri fizikokimyasal koşullardan büyük ölçüde etki lendiğinden, aşırı nem, yüksek sıcaklık gibi doğal olmayan koşullarda kalan kan ömck-leriyle ya da kurumuş kan lekele.riyle ça1ı~ınak çok sakıncalıdır ve mümkün olduğunca taze kan örnekleriyle çalışılması öneriliL Nesep (bahalık) tayinleri yapılırken, anne, çocnk ve şüpheli erkeklerin kanlarını taze olarak incelemenin mümkün olmasın:ı karşın, kriminel olaylarda böyle bir olanak genellikle yoktur. Tıpkı polimorfik protein sistem-leri ya da hücresel antikorlann gösterdiği polimorfizıne benzer şekilde, DNA polimorfiz minin kullanılmasıyla kana kişilik kazandırılabilir. Ancak DUA polimor;izminin t:rı büyük avantajı ise daha önce de ifade edildiği gibi kişiye özgü olmasıdır. Yani yapıhuı kışiie~(ırme % 100 doıiıu]uktadlL Tck yumurt.a ikizleri dışında DNA varyasyonları hir-birine benzeyen iki kişinin bulunması olanaksızdır. (>te y~ndan, taze kan ve aynı kanın 4 yıllık kurumuş lekeleriyle yapılan çalışmaların sonuçlar: !,arşılaşrırılmış ve bckleı:e­ nin DNA .. molekülünün polimorfik özelliğini etkilemediği görülmüştür (9). Böylelikle beklemiş kan örn.::klcrinc yada kan lekelerine güvenilir şekiidc kişilik kazandıracak yen~ biı yöntem elde edilmişıir.

DNA parmakizi uygulamasının tek ve yet.erli kanıt olarak kullanılabileceği a(11; olayların başında ırza tecavüz gelmektedir. Şöyleki, bu tür olaylarda jncelenerı vajin:;ıı yaymalar saldırganın spcrm sıvısının yanı sıra kadının vajinal salgılannı da içerdiğinden bu tiir örneklerle yapılan alışılagelmiş prot.ein/izozim fenoıiplemelerinin değerlen­ diıilmesinde büyük güçlüklerle karşlİaşllu cı 0,11). Pratik uygulamada, fenoLİp belirlen-mesine dayanarak erkeğin kimliği hakkında bir sonuca varmak hemen hemen olanak-sızdır. Bum karşılık DNA parmakizi yönteminde, erkek ve kadın kaynaklı DNA mo-[('küIJcrmi birbirlerinden ayırmak mümkündür. DNA molekülleri spermatozoit

2lS S ATAS0Y sinin baş kısmında bulunur ve bu kısm, çevreleyen hücre za.l enziGıatik sindir;r.ic karşt dirençlidiı. Bu sayede sperm ve vajinal sıvıdan oluşan lıir karışilo (-oJızİmatjk ::,iııJ~rime uğratıldığında, vajen kaynaklı materyal parçatandığ! halde, sperm hüçl'elerinm baş kısım!;:ırı sağlam bİr şekilde kalır. Buradan spenn DNA,'sı çekiilenir, tiplemesi yapılır ve şüpheli kişiden sağlanan herhangi bir biolojik örneğin (örneğin kan) ı:;nA tiplemesiyle kolayca karşılaştırılır (6). Cinsel ilişkide; bulunmuş 1000'in ;izerinde çift i;(, yaı)ılan araştırmalarda, vajinal yaymalar incelenmiş ve elde edilen Dl-l"/\ 9.'\rmakizlcrinirı yalnız çiftlerden erkeğin bnımn DNA patterni ile uyum sağ1adığt 'le ı~eneye kaııbn Iü;bir kadın ya da erkeğin kan DNA p3ttemi ile karı~tlrılamacağı sonucuna vanlmış:ı:. D:-'~A parmakizi uygulamasi, 8 haftalık kurumuş sperm lekelerirıiyle de yinclenmi~, ve bura-dan elde edilen Cltoradyograf1arın d8 kişiye özgü olduğu sapuınmışur (12). 1"lI bulgul'lr, bir ırza geçme olayında birden fazla şüpheli erkeğin b~lunması halinde de, gerçek suçlunun DNA parmakizi yöntemiyle 100 % doğrulukta b01irlcncbilcceğir:i göstcnnck-tedir. Ancak DNA tiplemesinin azozperrnik spermlerle örneğin vazektomizc erkekleıden alınan sperrnlerle gerçekleşı.iri!emeyeceği unutulmamalıchr.

Kişilerin idantifikasyonunda el parmaklarındaki İzlerin kullanılabileceğinin keşfedil­ rnesinden sonra, bu yüzyılın adli bilimler alanındaki en büyük buluşJ. D~A pa:-rna!ciz-!cridiL Tek kanıtm genelik parmakizi olduğu ve yalnız buna ddY"lıı;aı:ak alıı.an ilk mahkumıyet kararı 1987 Ekirn'indc Bnswl Mahkemesı'ne aittir. Diinyı<I1P1 her t'\rafıncla polıs, cinayet, ırzn geçme, insest, gayrımeşru ilişkiler ve biyolOjik örneklerin botunabi-bceği her türlü kriminc1 olayda DNA parmakizinden yararlanmaya çalışmaktadır.

Uygulama yalnız adli amaçlara yönelik değildir. Örneğin kimi ülkeler göçmenleri ancak, anne, baba, çocuk gibi birinci derecede akrabalarının o ülkede bulunması halinde kabul etmektedir. İngiltere'ye göç etmek üzere b3şvuran 13 000 Pengaldeşli ve Pakis-tanlı'nın DNA parmakizlcri incelenmiş ve bunlardan % 90 kac!a;;nın iddia edilen kişiler!e hiç bir akrabalıklan bulunmadığı tesbit edilerek başvuruları geri çevrilmiştir (13).

DNA parmakizinin yalnız insanlarda geçerli olmadığı kedi, köpek, at, domuz, keçi, koyun, sığır, güvercin, papağan hatta balinalarla gerçekleştirilen ç;:ıJışmalar1a l'anıtlan­ mıştır (14,15) . Bu durum özellikle at yetiştiricilerinin, yarı~ atı saCn alanların, aynca soyımı önem taşıyan kedi ve köpeklerin Licaretinj yapanların ilgisini çekrnektediL

DNA parmakizi çalışmalarının giderek yayr;ınlaşmilsı ve mahkemeler Vtrafınclan kanıt olarak kuııanılmaya başlaması üzerine Uluslararası Adlı Hcmogcncıık Derneği 1987 yılında bir komisyon kurmak bu konuyu incelemeye başlamış ve adli tıbbi amaçlarla kullanılmaları halinde uyulması gereken k()~tiı;ara ilişkin şu ı.avsiye karadarı almıştır (16), Bu kararlardan bazıları aşağıya çıkarı ımıştır:

1. DNA problan herkes tarafından satınalınabilmelidir, ~. DNA probiX't kul-!;:ındarak mahkemelere rapor verildiğinde, birbirinden hağımsız en az iki laboratuvarın bıı prolılan kullanabilme ve aynı deneyleri yapabilme yeteneği olmalıCıır, :;. D~";hpar­ makizinin kanıt olarak değerlendirilcbilmesi için, adLi hemogenetigin alışılagelmiş uy-gulama alanlarında geçerli olan temel güvenilirlik ve biyoistatistiksel standartları:-ı, bu alanda da yerleştirilmesi gerekir, 4. Laboratuvarıararası işbirliği ve verilerin

değiş-Obylarm Ayduı1atılrnasuıda DNA Parmakızı'nden Yararlanılması 219

tokııŞU sağlanmalıdır, 5. DNA polimorfizmi aile ve popiilasyon incelemeleri ile tanırrı­ !anmalı ve bu polimorfizm babalık belirtimlerinde kullanılmadan önce yeterli sayıda popUlasyon örneği çalışılarak yayınlanmalıdır, 6. Alışılagelmiş yöntemlerle gerçekleş­ tirilen babalık belirtimleri uzun yıllardır kullanılmakta ve mahkemelerce güvenilir kanıtlar olarak kahul görmektedir. DNA polimorrizmi üzerinde ise henüz yeterli çalışma yoktur. Bu nedenle DNA tekniklerine dayanarak rapor verilirken, sonuçlar diğer teknİk­ lerle ( kan grubu/polımorfik protein ve enzim sistemleri) mutlaka desteklenmelidir.

Görüldüğü gibi, DNA pannakizi tekniği olanca hızı ile yayılmakıa ve sayısız uygu-lama alanı bulmaktadır. Ancak her yeni teknolojinin beraberinde getirdiği bir t;ıkım s3kıncalar olduğu gibi, DNA parmakizi uygulam3ları sırasında bir takım güçlüklerle karşılaşılması doğaldır. Bu güçlüklerin bir bölümü, Adli Hcmogcnctik Demeği'nin önerilerinden de arıla~113caği gibi, analitik kaynaklıdır. Ancak daha da önemlisi, cide edilen DNA parmakizi patternlerinİn yorumlanmasında karşımıza çıkacaktır. Kullanılan özel enzimlerin ve prob!arın sayısı arttıkça, giderek daha fazb bilgi içeren, kişilerin idantifikasyonunda daha güvenilir sonuçlar almamıza yarayan, bu oranda da daha kar-maşıklaşan pattenıler elde edileceklil. Bu nedenle, iki ayrı örneğin DNA parmakizlerinin karşılaştırılmasında çıplak göz yeterli olamayacak ve mutlaka bu izlerin bir bilgisayar

ar3cılığı ile karşılaştırılması. gerekecektir. Öte yandan bugün bir ütopya gibi gözükmekle birlikte, gelecekte DNA parmakizi bankalarının oluşturulacağı, kişilerin idantifikasyonunda bu izlerden yararlanılacağı muhakkaktır.

KAYNAKLAR

Cherfas, J. (19R~) New Scien/is/, 105, 21.

2 Connor, S, (J98/i) ll/ew Scien/ısı, 117,31-32,

3 Jeifmy., A.1 .• Wilson, V., Thein, S,L. (1985) Nalure, 314, 67-73.

4 Jeffrcys, kJ .• Wilson, V., Theın. S.L. (1985) Na/un" 316, 76-79.

5 Whyrnan, A., White, R. (1980) Prac. Nain. Acad. Sc;., USA, 77, 6754·6758.

6 Gill, P., Jdfrc}s, A.J., Wcrreıı, D.J. (1985) NalUre, 318, 577·579.

7 Sensabangh, O.F., (1981) Clin.l-I,~cm<1101" 10,185·207.

8 Sensabaııgh, cı.F., (1985) in Forensir. Sience (R.. Safemein, cd.) pp.339-414, Prcnıice Ha.ıı.

9 Baird, M., Kanter, E., Shaler, R, i3ala7~, 1. (1986) in Adva'lces in Forensıc Haemogenelıcs 1

(B .Brinkmaruı, K.Heııııingscn, eds.) pp.3S1-355, Sprınger-Verlag, Berlin, ~ıciddberg, 10 Aıasoy, S. (989) Adli Tıp Derg" 5, 49-66.

II Dahıkc, M.B., Cookc, C., Cunııane, M" Chawı,ı. J., Lau. P. (1977) Am. 1. C1in. Paılwl., 68, 740-747

12 Batrd, M., Giusti, A., 13alazs, L, Gl:ıssbcrg, J. (! 986) ın ,1dvances in Forensic Haemogeııcıics J (13. Brinkmann, K.Hcnningsen, eds.) pp,3S6-360, Springer- Verlag, Berlin, JIcidclbcrg,

L3 DNA Profiling in Irnmigration C3scwork (1988) Reporl ola Pi'ot "[rwl by the l-Iome Office a~d For-eign and Com~enWealıh Office

14 .Ieffrc)'s, A.J., Mortan, 0.13. (1987) A'lim. Genel., iB, ı-ıs.

15 Moncın, D,B., Yaxley, R.E., Patcl, 1., Jelfrey~, A.I, Howes, S.J., Debcnham, P.G. (1987) Veı. Rec., 121, 592-593.

lG Editorial (1989) Faremic Sci. Inı., 43,109-111.