International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/22, p. 255-272
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12272 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi Referees/Hakemler: Prof. Dr. Ahmet KARTAL –
Doç. Dr. Turgut KOÇOĞLU – Yrd. Doç. Dr. Özkan UZ This article was checked by iThenticate.
ŞEM‘Î’NİN ŞERH-İ GÜLİSTÂN’I İLE HASAN RIZÂYÎ’NİN CÛY-I
RAHMET ADLI GÜLİSTÂN ŞERHİNİN MUKAYESESİ
Aysun ÇELİK**
ÖZET
XVI. yüzyılda yaşayan, yazdığı şerh/tercümelerle öne çıkan Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ı, Gülistân tercüme ve şerhleri arasında önemli bir yere sahiptir. Zira hem bilinen ilk Türkçe Gülistân şerhi hem de -bilindiği kadarıyla- Şem‘î’nin kaleme aldığı ilk eser olması nedeniyle
Şerh-i GülŞerh-istân, bazen tenkŞerh-ite maruz kalmış bazen de yalınlığı ve akıcılığı
sebebiyle nazma çekilecek kadar değerli bulunmuş, istifade kaynağı olarak görülmüştür.
XVII. asır şairlerinden Aksaraylı Hasan Rızâyî’nin 1669’da kaleme aldığı Cûy-ı Rahmet adlı Gülistân şerhi ise, bugünkü bilgilerimize göre mevcut tek manzum Gülistân şerhidir. Rızâyî, eserinin başında Şem‘î’nin
Şerh-i Gülistân’ını nazma çekmek istediğini söylemiş ve “nâzım-ı şerh”
olarak anılmayı dilemiştir. Ancak Rızâyî, Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ından önemli ölçüde faydalanmış olmasına rağmen bütün hatlarıyla ona sadık kalmamış, kendi eserinde Gülistân’ı daha da genişleterek işlemiştir.
Mensur bir şerh olan Şerh-i Gülistân’ın, manzum bir şerh olarak kaleme alınan Cûy-ı Rahmet ile kıyaslanması; ancak birtakım benzerlikleri ya da farklılıkları ifade etmekle mümkündür. Şem‘î’nin genel yöntemi; kaynak metinden kısa bir kelime grubu, bir mısra, kısa bir ifade veya ibare verdikten sonra gramatikal bazı bilgiler ile birlikte mananın tercüme edilmesi şeklindedir. Rızâyî ise önce kaynak metinden uzun bir bölüm, tam bir beyit ya da tam bir kıtayı sürhle yazmış, hemen altına alıntının mana bakımından Türkçe aktarımını vermiştir. Ayrıca Rızâyî, Şem‘î gibi kelime anlamlarını mananın içinde değil, sayfa kenarlarına yazdığı manzum lügatte vermiştir. İşte bu temel teknik farklılık başta olmak üzere, iki eserde dikkat çeken hususlar çalışmamızın temel konusu olup klasik Türk edebiyatı sahasındaki şerh teknikleri, tercüme faaliyetleri bakımından bazı sonuçları haizdir.
Anahtar Kelimeler: Şem‘î, Şerh-i Gülistân, Hasan Rızâyî, Cûy-ı
Rahmet.
COMPARISON OF ŞEM‘Î’S “ŞERH-İ GÜLİSTÂN” AND HASAN RIZÂYÎ’S “CÛY-I RAHMET”
ABSTRACT
Şerh-i Gülistân written by Şem’î living in the 16th century and
known for his explanatory works and translations, Gülistân has an exclusive part among Şem’î’s works. Therefore, due to such reasons as being the first Turkish explanatory work of Gülistân and being known to be Şem’î’s first work, it has sometimes been subject to analyses by his contemporaries and sometimes has been found to be valuable and beneficial as a poetic work.
Poetic explanatory work of Gülistân called Cûy-ı Rahmet written by one of 17th century authors Aksaraylı Hasan Rızâyî in 1669 is the only
poetic version of Gülistân as far as today’s knowledge is concerned. Rızâyî stated in the beginning of his work that he wanted to write the poetic version of Şerh-i Gülistân and wanted it to be named and wanted it to be named ‘nâzım-ı şerh’. However, ‘Rızâyî did not remain loyal to the original work amd studied Gülistân more and more extensively in his own work despite benefitting much from Şem‘î’s Şerh-i Gülistân.
Comparison of Şerh-i Gülistân, a prosaic explanatory work, with
Cûy-ı Rahmet, a poetic one is only possible by determining their several
similarities and distinctions. Şem‘î’s common style is gathering a short list of words, a couplet, a concise expression or a symbol, providing the meaning through translation via several grammatical expressions. Conversely, Rızâyî takes a long quotation from the source, a whole couplet or verse and gives its translation into Turkish. Furthermore, unlike Şem‘î giving the meaning of the vocabulary within the context, Rızâyî does it by providing short glossaries in the margins of the text. Besides this main technical distinction, considerable points in these two works are the main theme of our study and explanation techniques in the field of classical Turkish literature can have remarkable influences in terms of translation works.
STRUCTURED ABSTRACT
In classical Turkish literature, which developed through numerous commentary and translation works throughout the Ottoman territory during early the 18th century and the late 19th century, the methods employed for the analyses, translations and commentaries of the texts were named initially as 'commentary' and 'translation' followed by such terms as haşiye, tefsir, te’vîl, ta’lîk/ta’lîkât, telhîs. With sometimes an author's or a scribt's attempt, a work is regarded as a commentary despite formally having a translation property; or dubbed a 'translation' or explanation work despite having a commentary property. One of Şem'î's work Şerh-i Gülistân and Cûy-ı Rahmet, written by Hasan Rızâyî
are of the works that are hard to classify. In the introduction section, the methods in which thse work were writteen are to be pointeed out as well as the introduction of the books followed by their comparison on various grounds.
The term şerh means to say, explain in detail, elucidate and tercüme means a text telling about one's biography or commenting on a text on its original or target languagee as well as the meaning of transforming th text to another language.
Taking this general outlook into consideration, it would be right to call Şem'î's Şerh-i Gülistân a commentary based on translation ar a medium commentary. Likewise, Şem'î's usual technique in his works make them a direct translation and his grammatical detailsi philological explanations as well as quotations from other poets, Quran verse and hadith explanations earn his works a commentary identity. As for Rızâyî, he released his book in verse enriched with anecdotes, poetic vocabulary, grammatical notes and explanations. Quoting in red ink a piece from the original teext, Rızâyî gives the translation rigth in the following, provides a glossary as well as the rhyme, making his work a genuine study peculiar to his own style.
Şem'î wrote Şerh-i Gülistân on demand of Muhammed Çelebi, to whom he taught Persian in advance and then became a clerk under the royal service. Unlike Şem'î having such an objective, Rızâyî stated that he wrote his work for the sake of God's consent, to be spoken of in nice words, make Gülistân read by heart and teach his students Persian.
Şem'î's general approach is to extract a piece from the text, a short list of glossary, a verse or paraphrase and then provide the translation as well as some grammatical details. On the contrary, Rızâyî takes a large section from the whole text, a whole stanza or verse in red, and then provides the Turkish equivalance of the extract. Unlike Şem'î, Rızâyî provides glossaries rather than giving the meaning of words within the text.
Rızâyî cannot evaluate his text due to the poetic form of his text just like Şem'î who divides the text into meaningful sections. With such expressions as “hâsıl-ı ma‘nâ”, “fi’l-cümle muhassal-ı kelâm”, Şem'î points out the appraisals at the end of the anecdotes or tales, whereas Rızâyî never resorted to such techniques.
Just like Şem'î, who somestimes highlighted the appraisal using verses of Quran and hadiths, Rızâyî passed almost all verses and hadiths in Şerh-i Gülistân which are not in Gülistân and elucidated them in his usual explanation technique just like Şem'î, who supported his comments using verses and hadiths.
Including Arabic and Persian verses supporting his comments in his elucidations, Şem'î did not tell their sources, thereby he was criticized by his contemporaries for violating the norms of writing commentary works. Despite using Şem'î's quotations in his works, Rızâyî posed the as in his original text and wrote them in dark.
Unlike Şem'î and Sa'dî, Rızâyî added his anecdotes and tales at the end of his stories on condition that they were related to the subject, but Şem'î never had such a manner.
Following some of his anecdotes and tales, Rızâyî mentioned one of his famil members or a divine figure or statesman's name demanding pray for them and praising them. Such persistent uses of prays and praises were missing in Şem'î's works.
When the two works are evaluated on linguistic of formal grounds, except the technical expressions in Şerh-i Gülistân, Şem'î is observed to have used a simple Turkish. However, as Şem'î's work includes various grammatical details and elucidtions, the work lacks contextual fluency. On the contrary, Rızâyî used quite a simple poetic language and accomplished both formal and contextual fluency. The glossary in addition to the source text prevented a possible confusion, which makes
Cûy-ı Rahmet much more qualified.
Conclusion
Emerging as a successful individual in the 16th century, Şem'î wrote the commentaries of Sa‘dî's Gülistân and Bostan, Nizâmî’s
Mahzenü'l-Esrâr, Attâr’s Pendnâme ve Mantıku’t-Tayr, Mollâ Câmî’s Bahâristân, Sübhatü’l-Ebrâr, Tuhfetü’l-Ahrâr, Rûmî's Mesnevî, Hâfız’s Dîvân, Şâhî’s Farsça Dîvân ans as a commentator and translator who
wrote Şerh-i Kasîde-i Emâlî, Tercüme-i Kasîde-i Nûniyye, Tercüme-i
Şurûtü’s-Salât he made a prominent name for himself in Classical
Turkish Literature. In the same way, Hasan Rızâyî is an author who is to be followed delicately as he traced an original path in commentary works with such works as Kaside-i Bürde Şerhi, Hüdâyî’nin Arapça Tecelliyâtını
Nazmen Şerh, Ehl-i Cennet Fenâyî Efendi’nin Tecelliyâtını Şerh, Cûy-ı Rahmet (Gülistân Şerhi ).
In terms of the techniques employed, there are many works in classical Turkish literature in which the terms şerh and tercüme are tightly intertwined and preferred on each other's place. Şerh-i Gülistân and Cûy-ı Rahmet are the typical examples of this kind. It would be quite appropriate to consider Hasan Rızâyî's Cûy-ı Rahmet having a more genuine form and content and Şem'î's Şerh-i Gülistân among the translated commentaries due to their both translation and commentary qualities. In this respect, as the source text Gülistân is devoid of expressions hard to explain and obscure meanings, these two writers may have preferred this text to translate it into Turkish, advise people, to help their moral education and teach partially language and literature. In these works which resemble to other commentaries that pose explanatory properties in many respects, many samples of verses in Quran and hadiths as well as quotations of wise people are provided and the textx were enriched with poetic quotations. However, Rızâyî was much more prolific in this sense, earning many other qualities from his own life to Gülistân, which he commented in whole poetic form.
GİRİŞ
XIII. yüzyılın sonlarından XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlı sahasında zengin bir şerh ve tercüme faaliyeti ile gelişen klasik Türk edebiyatında metinlerin incelenmesi, çevirisi, tenkidi ve açıklaması için kullanılan yöntemler; başta “şerh” ve “tercüme” olmak üzere, haşiye, tefsir, te’vîl, ta’lîk/ta’lîkât, telhîs1 olarak adlandırılmaktadır. Bazen müellif bazen de müstensih tasarrufuyla bir eserin; yapı bakımından “tercüme” olduğu halde “şerh”, “şerh” hususiyetleri göstermesine rağmen de “tefsir” veya “tercüme” şeklinde isimlendirildiği görülmektedir. Şem‘î’nin eserlerinden olan Şerh-i Gülistân ve Hasan Rızâyî’nin kaleme aldığı Cûy-ı Rahmet, işte böyle tanımlanması zor eserlerdendir. Bu bölümde mezkûr iki eserin hangi yöntemlerle ortaya konduğu üzerinde durulacak, eserler kendi aralarında çeşitli bakımlardan mukayese edilecektir.
Klasik Türk edebiyatında “yarmak” lügat anlamının yanında, “söylemek, genişçe anlatmak, açıklamak, izah etmek” gibi manalarda kullanılan şerh; “Bir metnin daha iyi anlaşılması için, o metni başkalarından daha iyi anladığı kanaatinde olan kişiler tarafından açıklanması” (Kortantamer, 1994: 1) ve “bir metni -manzûm veya mensur- lügat, sarf, nahiv ve belâgat gibi ihtiva ettiği bütün dil, anlam, san‘at ve estetik özellikleri ile kurallarına göre kelime kelime açıklayıp imkân nispetinde izah” (Doğan, 1995: 70-74) şeklinde bir edebî yöntem olarak açıklanmış ve kapalılığın giderilip gizli olanların ifşası (Yazar, 2011: 10) manasında kullanılmıştır.
Tercüme ise; sözlüklerde “bir kelâmı lisân-ı âherle tefsîr etmek”, “bir lisânı âheriyle tefsîr ve beyân eylemek”, “kelimenin mealini diğer lisan üzere ifade etmek” (Demircioğlu, 2004: 135-137) olarak tanımlanmıştır. Istılah olarak; metin aktarımı anlamının dışında, “bir insanın hayatını anlatan metin (terceme-i hâl), hadis ilminde bir bâba unvan koymak, bir sözü söylendiği dilde veya farklı bir dilde tefsir etmek” (Cerrahoğlu, 1983: 216) gibi anlamlarda kullanılmıştır.
Daha önce şerh ve tercüme sahalarında yapılan ilmî yayınlarda “şerh ile tercümenin tanımı ve kapsamı” sorunu epey tartışılmış ve araştırmacılar tarafından çeşitli tasnifler yapılmıştır.2 Ancak genel olarak şerh yöntemlerini, kullanılan teknik ve maksada göre aktarma ve açıklama bakımından ikiye (Kılıç, 2007: 418) ayırmak mümkündür:
1. Aktarma özelliği gösteren şerhlerde; açıklamadan ziyade aktarma amaçlanmaktadır. Yani kaynak metnin dilinin temel anlamıyla hedef metin diline aktarılması amaçlanmaktadır. Anlam çerçevesinde metnin çok az genişletildiği bu şerhler, kaynak metnin filolojik özelliklerinin açıklanmadığı ya da kısmen açıklandığı şerhlerdir. Bu şerhlerdeki temel tertip ise şu şekildedir:
1 Sadık Yazar’ın, Klasik Türk Edebiyatı’nda tercüme, şerh, haşiye, tefsir, te’vîl, ta’lîk, telhîs hakkında yaptığı çok değerli çalışmasından ziyadesiyle müstefit olduğumuzu teşekkürümüz ile birlikte belirtmek isteriz. bk. Yazar, 2011: 10-214. 2 Turgut Koçoğlu, şerh konusundaki çalışmaları şu şekilde sıralamıştır: 1. Carra de Vaux, “Şerh”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1979.; 2. Ali Nihad Tarlan, “Metinler Şerhine Dair”, Edebiyat Meseleleri, İstanbul 1981.; 3. Tunca Kortantamer, “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı 8, 1994.; 4. Muhammet Nur Doğan, “Metin Şerhi Üzerine”, Yedi İklim Dergisi, Sayı 63, Haziran 1995.; 5. Emine Yeniterzi; “Metin Şerhi İle İlgili Görüşler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, 1999.; 6. Mine Mengi, “Metin Şerhi, Tahlili ve Tenkidi Üzerine”, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yayınevi, Ankara 2000.; 7. Azmi Bilgin, “Eski Türk Edebiyatında Şerh”, 1. Kayseri ve Yöresi Kültür Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-13 Nisan 2001) Bildiriler, Cilt 1, Kayseri 2001.; 8. M. A. Yekta Saraç, “Şerhler”, Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt 2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2006.; 9. Atabey Kılıç, “Dağılan İncileri Toplamak: Bir Şerh Tasnifi Denemesi”, Klasik Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Turkish Studies Publication, Ankara 2007.; 10. Hakan Yekbaş; “Metin Şerhi Geleneği Çerçevesinde Şarihlerin Divan Şiirine Yaklaşımları”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 23, Bahar 2008. Bk. Koçoğlu, 2012: 2250-2251
Önce, kaynak metindeki bir cümle, ifade ya da bölüm; ya kırmızı mürekkeple ya farklı bir yazı stili ile yazılır yahut ifadenin altını veya üstünü çizmek suretiyle belirginleştirilir. Ardından, bazen “ya‘nî” ifadesiyle bazen de doğrudan şerhe geçilir.
Aktarma özelliği gösteren şerhlerde dikkate değer bir nokta da; kaynak metinlerde çok muğlâk ifadelerin bulunmayışı, anlaşılması zor ifadelerin ve kapalı manaların olmayışıdır. Bu tarz eserlerin şerhindeki temel gaye, eseri, Türkçeye kazandırmak, nasihat etmek, kısmen dil ve edebiyat öğretmektir. Bu tarz şerhler; birebir aktarımdan farklı olarak, açıklama ve örneklendirme yoluyla metnin geniş bir tercümesi şeklindedir. Ancak bu şerhler, arşiv kayıtlarında ve bilimsel çalışmalarda bazen şerh bazen tercüme olarak isimlendirilmekte ve çeşitli karışıklıklara neden olabilmektedir (Yazar, 2011: 63-64; 1189-1190).3
2. Açıklama özelliği gösteren şerhler; kaynak metnin filolojik ve morfolojik özelliklerini işledikten sonra metindeki zahirî (açık) ve batınî (gizli) anlamların ortaya konduğu hacimli şerhlerdir. Bu şerhlerdeki maksat; üstü kapalı ifadelerin, edebî ifadelerin yanlış anlaşılmasını önlemek ve bunu ayetlerden, hadislerden şahit göstererek, vecizelerden örnekler vererek (istişhâd) atasözleri, deyimler, şiir örnekleri vb. şahitlerle teyit etme yoluyla sağlamaktır (Yazar, 2011: 85). Yöntem olarak, aktarma özelliği gösteren şerhlerdeki usul takip edilir: İlkin kaynak metinden şerh edilecek bölüm belirgin bir şekilde yazılır, ardından detaylı bir biçimde şerh yapılır. Kelimeler ise, “imlâ (i’râb) ve gramer özellikleri ile anlamları (çoğunlukla sözlük, bazen de mecaz veya ıstılahî) bakımından açıklanır. Bu bölüm genellikle lügât-ı beyt, ma'ânî-i lügât, müfredât-ı beyt gibi ifadelerle tek bir başlık altında yer alır; ancak bazı mufassal şerhlerde bu bölümde el-i'râb, i'râb-ı beyt gibi alt başlıkların da açıldığı görülmektedir. Şerh edilen metinler çoğunlukla Arapça veya Farsça yazıldığı için, şârihler bu metinlerdeki sözcüklerin okunuşlarını da açıklamaya özen gösterirler. Bu çabanın sonucu olarak birçok şerhte bazı sözcüklerin i’râbı yani hareke durumu belirtilir. Genellikle şerh edilen birimdeki tüm kelimelerin hareke durumu verilmez. Şârih, daha ziyade okuyucunun hiç karşılaşmadığı ve duymadığını düşündüğü kelimeler ile hareke durumu birbirine yakın olan kelimelerin imlâ durumları hakkında bilgi vermeyi yeğler.” (Yazar, 2011: 73).
Tercüme yöntemleri ise; “harfiyen/aynen”, “meâlen”, “tevsî’en”, “iktibâs”, “hülâsa”, “taklîd”, “tanzîr” ve “tahvîl” (Demircioğlu, 2003: 13-31) gibi tekniklerle karşımıza çıkmaktadır. Tercümelerin genel tasnifi de, dört şekilde ortaya konmaktadır:
1. Aslını bozmamak için kelime kelime yapılan tercümeler.
2. Kelime kelime olmamakla birlikte aslına uygun yapılan çeviriler. 3. Konusu aktarılarak yapılan çeviriler.
4. Genişletilerek yapılan çeviriler (Levend, 1984: 80).
Şerh ve tercüme arasındaki ilişkinin değerlendirildiği bir diğer çalışma da Atabey Kılıç’a aittir. Kılıç, “Dağılmış İncileri Toplamak” adlı makalesinde, “şerh ve hall-i müşkilât” meselesini tartışırken klasik Türk edebiyatının tarif, tasnif ve numuneler bakımından tam oturtulamayan bir sisteminin varlığına dikkat çekmiş, şu değerlendirmelerde bulunmuştur:
“Tercüme şeklindeki şerhlerden, birkaç cümlelik izah içeren şerhlere ve nihayet tek bir kelimeyi varaklar boyunca anlatan bir hayli kapsamlı şerhlere kadar, birbiriyle neredeyse hiç benzeşmeyen yüzlerce şerh eseri bulunmaktadır. Esasen şerhin veya tercümenin tanımından ziyade bu sahalarda verilen ürünlerin metot ve usul bakımından birbirinden farklı olması dolayısıyla
3 Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet adlı eserinde bu karışıklık ile bizzat karşılaştığımız için konuyu inceleme ve değerlendirme lüzumu doğmuştur.
bilhassa Cumhuriyet öncesi Osmanlı sahasında yazılan bütün şerhleri, klasik şerh başlığı altında saymak elbette yanlış olacaktır.” (Kılıç, 2007: 416)
Atabey Kılıç’ın bu değerlendirmeleri, Zehra Gümüş’ün bir çalışmasının (2009: 249) sonuç bölümünde de tartışılmıştır:
“… bir eserin manzum olarak şerh edilmesi mümkün müdür? Zaten müellif de eserin ismini ‘Hall-i Tahkîkât’ olarak koymuştur. Eğer bu eser şerh değil manzum tercüme olarak kabul edilirse Nahîfî’nin tercümesinin yanında bu esere; bu eseri şerh olarak kabul edersek Ankaravî’nin, Bursevî’nin, Rusûhî’nin eserlerine haksızlık edilmiş olmaz mı? Bu durumda şerhlerin arasına ‘hall’ başlığını mı eklemek gerekir? Bu soruların cevaplarını ancak diğer manzum şerh metinlerinin neşrinden sonra verebileceğimiz kanaatindeyiz.” (Gümüş, 2009: 249)
Hülya Canpolat, Lâmi’î Çelebi’nin Şerh-i Dîbâce-i Gülistân’ı adlı yüksek lisans tezinde, şerhleri;
1. Tam anlamıyla şerhler 2. Orta Şerhler
3. Basit Şerhler olarak 3’e ayırdıktan sonra,
1. Gruba, Lâmi’î Çelebi ile İsmail Hakkı Bursevî’nin şerhlerini dâhil etmiştir. Dil bilim ve anlam bilim unsurlarının da işlendiği bu şerhler, klasik şerh metoduna uygun olarak değerlendirilmiştir.
2. Grupta ise; açıklama ve tercümelerin ağırlıklarının aynı olduğu söylenerek Şem‘î Şem'ullâh’ın “Şerh-i Gülistân”ını, “Şem'î bu eserinde şerhten ziyade yer yer açıklamalı bir tercümeye ağırlık vermiştir.” cümlesiyle bu gruba dâhil edilmiştir.
3. Grup şerhlerinde de; açıklamaların yok denecek kadar az olduğu, bunların tercüme yoluna gidilerek yapılan şerhler olduğu (Canpolat, 2000: 9) ifade edilmiştir.
Sonuç olarak; metni anlamak ve anlatmaya çalışmak maksadından yola çıkılarak yazılan şerh, tefsir, tercüme, haşiye, talik, nazire4 gibi yöntemlerin belirgin ve belirleyici hatları bulunmasına rağmen bu terimler, müelliflerin/müstensihlerin kendi tasarruflarından ötürü klasik Türk edebiyatında girift olup birbirlerinin yerine kullanılmıştır.
Bu genel çerçeveden hareketle aşağıda tanıtacağımız iki eserden Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ına “aktarıma dayalı şerh/ orta şerh” demenin yerinde olacağı kanısındayız. Zira şerhlerinin çokluğu ile bilinen Şem‘î’nin eserindeki genel teknik, bazen birebir aktarım olmakla birlikte verdiği genel gramatikal bilgiler, filolojik açıklamalar, başka şairlerden alıntılar, ayet ve hadis iktibasları, esere bir şerh hüviyeti kazandırmıştır. Dolayısıyla kaynak metni, hedef metne aktarırken metnin mana cihetinden çok az genişletildiği bir şerh olarak Şerh-i Gülistân, “aktarıma dayalı bir şerh/orta şerh” olarak düşünülebilir. Hasan Rızâyî’nin Cûy-ı Rahmet’i ise, Şerh-i Gülistân’dan istifade edilerek yazıldığı için tabiî olarak hem “aktarma özelliği gösteren şerhlere” hem de Agâh Sırrı Levend’in tabiriyle “kelime kelime olmamakla birlikte aslına uygun yapılan tercümeler”e yani “sadık tercüme”ye ve yine “orta şerhlere” (Canpolat, 2000: 9) benzemektedir. Öyle ki Rızâyî; eserini, anekdot, manzum lügat, gramer notları ve iktibaslar ile zenginleştirerek “manzum” olarak ortaya koymuştur. Önce sürh ile kaynak metinden bir parça veren Rızâyî, bunun hemen altına aktarımını
4 Konu ile ilgili daha geniş bilgi için bk. Tarlan, 1981; Kortantamer, 1994: 1-10; Köksal, 2003: 223; Bilgin, 2001; Yazar, 2011: 18; Koçoğlu, 2012: 2249-2258.
yapmış, sayfa kenarına manzum sözlük yerleştirmiş, gerektiği yerlerde satır altına yahut satır üstüne açıklamalar yapmış, manzumelerin veznini vermiş, zaman zaman hareke kullanmış ve böylece şahsına münhasır bir yöntemle eserini vücuda getirmiştir.
Aşağıda mensur bir şerh olan Şerh-i Gülistân’ın, manzum bir şerh olarak kaleme alınan Cûy-ı Rahmet ile mukayesesine geçmeden önce her iki eser ve müellifleri tanCûy-ıtCûy-ılmCûy-ış; ardCûy-ından iki eser arasındaki benzerlikler ve farklılıklar, örnek metinler üzerinden ortaya konulmuştur.
I. ŞEM‘Î VE ŞERH-İ GÜLİSTÂN
XVI. yüzyılda yaşayan ve yazdığı şerh/tercümelerle öne çıkan Şem‘î’nin adı, lakabı ve künyesi hakkında ittifak yoktur. Çeşitli eserlerinde ve kaynaklarda; “Şem‘ullah”, “Muhammed bin eş-şehîr Şem‘î Halîfe”, “Şem‘î Şem’ullah”, “Şem‘î Mustafa Çelebi bin Muhammed”, “Mustafa Şem‘î”, “Şem’ullah Mustafa bin Muhammed el-İstanbulî”, “Molla Şem‘î”, “Şem‘î Çelebi”, “Şem‘î er-Rumî”, “Şem‘î Dede”, “Şem‘î Efendi (Dündar, 1998: 1-13; Ünver, 1985: 38-43; Öztürk, 2007: 57; Dağlar, 2009: 71-71) künyelerine rastlanmıştır. Bunun yanında Mesnevî şârihi ve Mevlevî olması sebebiyle, kendisine “şârih-i elfâz-ı mesnevî” ve “Azîz-i Uhrevî” unvanları (Dağlar, 2009: 73) verilmiştir.
Şem‘î’nin ailesi ile ilgili detaylı bilgi bulunmamakla birlikte, babasının adının Mehemmed (Öztürk, 2007: 59; Dağlar, 2009: 73) yahut Abdullah (Dündar, 1998: 4) olduğu düşünülmektedir. Şem‘î’nin nerede doğduğu da bilinmemekte olup Hediyyetü'l-İhvân’da Anadolulu (er-Rûmî) olduğu ifade edilmiştir. Bununla birlikte ömrünün büyük kısmını İstanbul’da geçirdiği zannedilmektedir (Dağlar, 2009: 73).
Şem‘î Efendi’nin hayatını öğrenme-öğretme ile geçirdiği, öğrencilerinden pek çoğunun ilmiyede yüksek makamlara eriştiği, kendisinin Farsça muallimi olduğu, Bursa Ferhâdiye Medresesi’nde müderris ve aynı zamanda mahkeme-i sugrada nâib olduğu anlatılmaktadır (Öztürk, 2007: 60).
Şem‘î’nin vefat tarihi hakkında da kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler bulunmaktadır. Atâyî, Bursalı Mehmed Tahir, Naima, Hammer; Şem‘î’nin ölüm tarihini 1000/1591-2 (Öztürk, 2007: 63; Dağlar, 2009: 73) olarak verirken; Kâtib Çelebi, Fezleke’de 1000/1591-2, Keşfü’z-Zünûn’da ise 1005/1596-7 olarak kaydetmiştir. Sahih Ahmed Dede ise, Tevârih-i Mevleviyyesi’nde Şem‘î’nin 1011/1602-3 yılında vefat ettiğini söylemiştir (Öztürk, 2007: 63; Dağlar, 2009: 73).
Şem‘î üzerinde önemli bir çalışma hazırlayan Öztürk’e göre ise (2007); Şem‘î’nin son eseri olarak tespit edilen Mahzen-i Esrâr Şerhi’nin 1011/1602-3 yılında tamamlandığı görüldüğü için o sıralarda artık yaşlanmış ve muhtemelen bu tarihten sonra vefat etmiştir.
Sahih Ahmed Dede, Şem‘î’nin kabri için;
Üsküdar’da Ayazma’nın üst yanında Rûmî Mehmed Paşâ Câmî-i Serîfi’nden İmrahor’a giden sokakta bir ev dûnuna defn olundugunu ve yol cephesine konulan pencere ile merkadının evden ifrâz olundugu…
bilgisini vermektedir. Mezar kitabesine de; Rûşen etsün hâne-i kalbin Hudâ Şem‘î’nin rûhuna kim kıla duâ beyiti yazılmıştır.
Edebî şahsiyetine değinecek olursak; XVI. asırda velut bir şahsiyet olarak karşımıza çıkan Şem‘î, Fars dili ve edebiyatı ile uğraşarak edebî şerhler, lugatler ve gramer kitapları yazmış; tasavvuf,
edebiyat, kelam ve fıkıh sahasındaki eserlere yaptığı şerhlerle tanınmıştır. Eserlerinde sade bir dil kullanan, terkiplerden uzak duran Şem‘î’nin şerhlerindeki en temel özellik, Farsça metinlerin kısa açıklamalı notlarla zenginleştirilerek tamamıyla Türkçe paragraflarla açıklanmasıdır. Şem‘î, eserlerini; tasavvufî irfan ve ince rumuzlardan faydalanılmasına katkıda bulunmak, mana ve ıstılahlardaki müşkülatı giderek halk tarafından anlaşılmasını sağlamak amacıyla kaleme almıştır. Bu sebeple lafızdan ziyade mana üzerinde duran Şem‘î, şerh yöntemi dolayısıyla eleştirilmesine sitem etmiş, cahil kâtipler yüzünden haksız yere suçlandığını vurgulamış, “kendi hattına gidip sonra karar verelim” diyenlere ise hayır duâda bulunmuştur (Öztürk, 2007: 63-68).
Şem‘î Efendi müderrisliğinin de tesiriyle; birçok Farsça klasiği Türkçeye kazandırmış, telifatı ile geçimine katkıda bulunmuştur. Eserleri şunlardır; Şerh-i Gülistân, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Şerh-i Dîvân-ı Şâhî, Şerh-i Bahâristan, Şerh-i Pend-i Attar, Tuhfetü’l-Âşıkîn, Şerh-i Bostân, Şerh-i Mesnevî, Şerh-i Tuhfetü’l- Ahrâr, Şerh-i Mantık-ı Tayr, Şerh-i Subhatü’l- Ebrâr, Şerh-i Mahzen-i Esrâr, i Akaid-i Lâmiyye alâ mezheb-i Mâturidiyye, i Kasîde-i Nûniyye, Terceme-i Surûtü’s-salât (Öztürk, 2007: 66-67).
Şem‘î’nin ilk eseri olan Şerh-i Gülistân, 976/1568’de bir zamanlar Şem‘î’den Farsça okuyan ve daha sonra sarayda kâtip olan Muhammed Çelebi’nin isteği üzerine kaleme alınmıştır. Beş ayda tamamlanan eser (Dağlar, 2009: 75), Gülistân’a uygun olarak Dîbâce, 8 Bâb ve Hâtime’den oluşmaktadır.5
Şem‘î’nin diğer şerhlerinde görüldüğü gibi bu eserde de şârih, klâsik şerh metodu kullanmamış olmasına rağmen çağdaşı Sürûrî'ye göre daha çok beğenilmiş ve sevilmiş fakat eleştirilerden kurtulamamıştır (Olgun, 1978: 120; Koçoğlu, 2012: 2249-2258). Bilhassa Şem‘î’nin esas aldığı Gülistân nüshalarında bazı kelimelerin yanlış olduğunu düşünmesi ve bu nedenle kendi tercih ettiği sözcükleri kullanması dolayısıyla Sûdî tarafından tenkit edilmiştir:
“Şem‘î, Gülistân’da geçen bir kıtayı tercüme ettikten ve bu kıta ile ilgili ve onun içeriğini destekleyen bir beyit iktibas ettikten sonra Gülistân′da olmayan bir kıta yazarak onu tercüme ve şerhe kalkışır ve bu kıtanın Sa‘dî’ye ait olmadığını söylemez. Şerh geleneğinde iktibas edilen şiirler şerh edilmediği için okuyucu bunların asıl metin olmadığını kolaylıkla anlayabilir. Fakat Şem′î′nin bu geleneğe uymaması ve şerh ettiği kıtanın Sa‘dî’ye ait olmadığını belirtmemesi okuyucuda bu kıtanın Gülistân′da bulunduğu izlenimini bırakacağı için şerh geleneği açısından doğru değildir. Şerh edilen şiirin esas metin olarak algılanmaması için şârihler böyle bir şeyden sakınmalıdırlar. Şem‘î’nin Gülistân′da olmayan bir kıta yazarak şerh etmesini Sûdî ‘Böyle yapan ma′tûh (bunak) bunun gibi şeyleri galiba marifet zannedermiş. Şayet böyle ise ne kötü bir zan ve ne kötü bir anlayış.’ diyerek oldukça sert ifadelerle eleştirir.” (Kaya, 2012: 649-674).
Şerh-i Gülistân’ın Türkiye kütüphanelerinde 100’den fazla nüshası bulunmaktadır. Bu sayı Şerh-i Gülistân’a olan rağbeti göstermesi bakımından mühimdir.6 Ancak Rızâyî’nin, Cûy-ı Rahmet’i yazarken bu nüshaların hangisinden istifade ettiğini bilmemekle birlikte çalışmamızda Şerh-i Gülistân’ın iki yazma nüshasını inceledik ve daha ziyade aşağıda -ilk sayfasını verdiğimiz-Koyunoğlu Kütüphanesi’nde Nu. 10042’de bulunan nüshadan yararlandık.7
5 Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ı ile ilgili bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Çalışmayı hazırlayan Seyhan Dündar, tezine başlık olarak “Şem’î Şem’ullah’ın Şerh-i Gülistân’ı” başlığını koymasına rağmen şerhin tamamının değil dibacenin şerhinin tenkitli metnini ortaya koymuştur, bk. Dündar, 1998. Eserin tamamı üzerinde müstakil bir çalışma tarafımızdan hazırlanmaktadır.
6 Bu nüshaların 105 tanesini Şeyda Öztürk, doktora tezinde sıralamıştır, bk. Öztürk, 2007: 70-105.
7 Faydalandığımız Nüshalar: Konya Büyükşehir Belediyesi Ahmet Rasih İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi, Nu. 10042; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Nu. 45 Hk 2620.
(Şem‘î, Şerh-i Gülistân, Koyunoğlu Kütüphanesi, Nu. 10042) II. HASAN RIZÂYÎ VE CÛY-I RAHMET
XVII. asır müelliflerinden Hasan Rızâyî 1007/1599’da Aksaray’da doğmuş, dânişmendlik, mülâzımlık, müderrislik, nâiblik, kadılık gibi görevler nedeniyle ve çeşitli vesilelerle Anadolu’nun pek çok şehrinde bulunmuştur.
Hasan Rızâyî, ilk çocukluk yıllarında ahlakî değerlerini, temel eğitimini, babasından ve Aksaray’daki manevi şahsiyetlerden edinmiştir. İstanbul’da talebeliğe devam ettiği sıralarda bir yandan da babası ile Aziz Mahmud Hüdâyî’nin sohbetlerine katılarak manevi cephesini geliştirmiştir. Tasavvuf kültürünü yoğun olarak gördüğümüz eserlerinden hareketle Rızâyî’nin ortaya koyduğu ürünler Hüdâyî (Celvetiyye/Celvetî/Hüdâyî Yolu) tarikatından ve Kâdirîlikten de izler taşımaktadır. Bu yolda kaleme aldığı eserler, menakıb-nâme, sergüzeşt-nâme, tezkire türünde ortaya konulmuştur.
Rızâyî, müderrislik ve kadılık yapmış, ilmî ve İslâmî yönü güçlü, Farsça ve Arapça manzume kaleme alacak ve bu dillerden manzum sözlük yazacak kadar dile hâkim, kadılara nasihat edecek kadar âlim, diyar diyar dolaşmasına rağmen velut ve çok yönlü bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Rızâyî’nin edebiyata katkısı; telif eserleri, tercümeleri, şerhleri ve sözlükleri ile birlikte muhtelif ve bütündür.
Nazm-ı Ahkâm-ı Sâl-i Türkân (1045/1635-36), Kân-ı Ma‘ânî (Kitâb-ı Tuhfe-i Rızâyî) (1053/1643-1644), Tuhfetü'l-Kudât (1053/1643-1644), Sad Kelime-i Alî (1054/1644), Nüzhetü'l-Ebrâr Min Ehli’l-Esrâr (1056/1646), Miftâhü’s-Sa‘âde (1058/1648), Tecelliyât-ı Hüdâyî’nin Nazmen Şerhi (1060/1650), El-Mahmûdiyye Fî Menâkıb-ı Ricâli'l-Bilâd (1063/1652), Kadılık
Merkezlerine Dair Bir Defter (1063/1652-1653), Tezkiretü's-Sâlikîn ve Risâletü'n-Nâdimîn (1067/1656), Dîvânçe-i Rızâyî (1070/1659-1660), Tecelliyât-ı Ehl-i Cennet Mehmed Efendi’nin Şerhi (1075/1664-65), Hac Konulu Manzume (1077/1666), Cûy-ı Rahmet (1080/1669), Tuhfetü'l-Menâzil Fi'l-Menâsik (İstinsah 1087/1676-1677) adlı eserleriyle bugüne on beş eseri ulaşan Rızâyî’nin 77-78 yaşlarından yani 1087/1676 tarihinden sonra vefat ettiği düşünülmektedir.8
Hasan Rızâyî’nin özgün bir yöntemle Gülistân’ı nazmen şerh ettiği ve “Cûy-ı Rahmet”9 adını verdiği eser ise, mananın aktarıldığı 7625 beyit ve 4000 beyit civarındaki manzum Türkçe lügat ile Gülistân’ın büyük ve kıymetli bir şerhidir. Bilinen tek manzum Gülistân şerhi olan Cûy-ı Rahmet’in, şerh tekniğine katkı sağlayan sözlüğü de bilinen tek manzum Gülistân sözlüğüdür.
Şerh tekniği incelendiğinde Rızâyî, şöyle bir yol izlemiştir; önce sürhle kaynak metinden bir bölüm, paragraf, cümle, ifade veya beyit vermiş, hemen altına, aldığı parçayı siyah mürekkeple Türkçeye nazmen çevirmiştir. Çeviriyi yaptığı sayfanın kenarına ise o sayfada geçen, bazı Farsça kelimelerin manzum lügatini yazmıştır. Bu bakımdan sayfa ortası mananın aktarıldığı bölüm, kenarlar ise kelimelerin anlamlarının verildiği lügat bölümü olarak kullanılmıştır.
Rızâyî’nin Şem‘î’den nasıl etkilendiğini, nasıl istifade ettiğini ve bunu Cûy-ı Rahmet’te nasıl ifade ettiğini eserden alıntılarla ortaya koymak mümkündür:
Rızâyî, şerhi esnasında Sa‘dî ile birlikte, şerhinden faydalandığı Şem‘î’yi de anmış, Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ını nazma çektiğini söylemiş, “nâzım-ı şerh” olarak anılmayı dilemiştir:
Ḥaḳ Ta‘ālā raḥmeti deryāsına ġarḳ eylesün Ol kesi kim ide Şeyḫ Sa‘dīye Şem‘īye du‘ā Bu Rıżāyī nāẓım-ı şerḥi bilece añalar
Cūy-ı Raḥmetden ḳamusın eyle ısḳā Rabbenā (572-573)
Eserinin Hâtime’sinde de Rızâyî; Şeyh Sa‘dî’ye, Gülistân’ı Türkçe’ye tercüme eden Şem‘î’ye ve bunu nazma döktüğü için kendisine de dua etmiş, rahmet dilemiştir:
Evvelā taṣnīf iden Şeyḫ Sa‘dīye Daḫı yazan kātibine ser-te-ser
Türkī dile terceme iden daḫı Şem‘ī daḫı bula raḥmet iy püser Ṣoñra bunı naẓm iden küstāḫa it Ol Rıżāyī Aḳsarāyī bī-hüner (7608)
Gülistân’ın Dîbâce bölümünden bazı parçaları şerh ederken Rızâyî, Şem‘î’yi çoğu kez referans göstermiştir. Örneğin;
8 Hasan Rızâyî hakkında detaylı bilgi için bk. (Çağırıcı 2006: 13-33, Cankurt 2014: 31-263, Cankurt 2015: 53-277, Çelik 2017: 84-117).
عارصم
نک نز هكناو يامزایب تیدرم
mısraını verdikten sonra manayı bir beyitle ifade etmiş, ardından anlam ve gramer bakımından açıklama yapmıştır. Tafsilat için de Şem‘î’ye işaret etmiştir. Aşağıda Cûy-ı Rahmet’in ilgili sayfası meselenin anlaşılması için sunulmuştur:
(Hasan Rızâyî, Cûy-ı Rahmet, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Bölümü, Nu. 869) İmtiḥān it erligiñi iy püser
Ṣoñra evlen ‘avret al olduñsa er (551)
Bu mıṣrā‘uñ ma‘nāsı gerçi bunuñ ile meşhūrdur ammā bu maḥalle mülāyemeti yoḳdurzīrā māba‘dında olan ebyāt ile hergiz mülāyemeti ve münāsebeti yoḳdur belki bu maḥalle münāsib budur ki merdligiñi ṣına […] ya‘nī evvelā gör sende şecā‘at ve ḳuvvet var mıdur andan ceng eyle zen bunda zeden ma‘nāsınadur ki emr-i ḥāżır ṣūretinde maṣdardur ki yuḳarıda sebeb-i te’līfde maṣdar ḳaç vech-ile isti‘māl olınduġı Şem‘ī’de mübeyyendür aña mürāca‘at olına. (Cûy-ı Rahmet, vr. 32a-dk)
Aşağıda aynı kaynak metin üzerinde meşgul olmuş, Gülistân’ı bir kere daha Türkçeye kazandırmak istemiş olan Şem‘î ile Rızâyî’nin hedef metni nasıl oluşturduklarına değinilmiş, Rızâyî’nin Şem‘î’den ne derece istifade ettiği çeşitli bakımlardan karşılaştırılmıştır.
III. ŞERH-İ GÜLİSTÂN İLE CÛY-I RAHMET’İN MUKAYESESİ a. Yazılış Sebebi Bakımından Mukayese:
Şem‘î, Şerh-i Gülistân’ı daha önce Farsça öğrettiği ve sonra saraya kâtip olan Muhammed Çelebi’nin isteği üzerine yazmıştır. Ancak böyle özel bir sebeb-i telifi bulunmamakla birlikte Rızâyî, eserini; Hakk’tan rahmet ummak, hayırla yâd edilmek, Gülistân’ı ve kelimelerini ezberletmek ve
öğrencilerin Farsça öğrenmelerini sağlamak için kaleme aldığını belirtmiştir. Ayrıca diğer Gülistân tercüme ve şerhlerinden farklı olarak akıcı bir eser ortaya koymak istediğini de ifade etmiştir.
b. Kullanılan Yöntemler Bakımından Mukayese:
Şem‘î’nin genel yöntemi; kaynak metinden kısa bir kelime grubu, bir mısra, kısa bir ifade veya ibare verdikten sonra gramatikal bazı bilgiler ile birlikte mananın tercüme edilmesi şeklindedir. Rızâyî ise önce kaynak metinden uzun bir bölüm, tam bir beyit ya da tam bir kıtayı sürhle yazmış, hemen altına, alıntının mana bakımından Türkçe aktarımını vermiştir. Ayrıca Rızâyî, Şem‘î gibi kelime anlamlarını mananın içinde değil, sayfa kenarlarında hazırladığı manzum lügatte sunmuştur. Şem‘î’nin anlamlı parçalara bölerek şerh etme yöntemini Rızâyî, eserini manzum olarak tertip ettiği için doğal olarak uygulayamamıştır. Ancak mana ve lügat açısından şerhinin yöntemi ve tertibi değerlendirildiğinde Rızâyî; 48b’ye kadar olan bölümde zaman zaman gramatikal bazı bilgiler vermeye gayret etmiştir. Fakat bu bilgilerin, manzum eserin akışını etkilediğini ve kendisini zorladığını fark ettiği anda da Rızâyî, 48b’den itibaren bu tür mensur bilgilere nadiren yer vermiştir. Gramatikal hususları yer yer ilgili kelimelerin altına, üstüne yahut yanına yazmış veya sayfa kenarlarında kısa notlar halinde açıklamıştır.
Şem‘î; “hâsıl-ı ma‘nâ”, “fi’l-cümle muhassal-ı kelâm” ifadeleri ile hikâye ve hikmetlerin sonunda hükümleri vurgularken, Rızâyî bu tarz teknik ifadeleri neredeyse hiç kullanmamıştır.
c. Eksik yahut Eklenen Bölümler Bakımından Mukayese:
Zaman zaman ayet ve hadislerden de iktibaslar yaparak hükmü kuvvetlendiren Şem‘î gibi Rızâyî de -Gülistân’ın aslında bulunmayan fakat- Şerh-i Gülistân’da geçen bütün âyet ve hadisleri nakletmiş, bunları da şerh tekniği çerçevesinde açıklamıştır.
Kimi zaman hükmü destekleyen Arapça ya da Farsça beyitleri şerhine dâhil eden Şem‘î, bu iktibasların kime ait olduğunu söylememiştir. Ve bu yüzden çağdaşları tarafından tenkide uğramış, şerh tekniğine uygun davranmamakla suçlanmıştır. Rızâyî ise eserinde kullandığı; Sa‘dî’nin Bostân’ından, Hâfız, Câmî, Hüsrev Dehlevî ve Mevlânâ’nın çeşitli eserlerinden yapılan iktibasların hepsini Şem‘î’den alıntılamış olmasına rağmen, Şem‘î gibi bunları da asıl metin şeklinde göstermemiş, Gülistân’da bulunmadığının farkında olarak başka şairlerden yapılan bu alıntıları siyah mürekkeple yazmıştır. Bu iktibasları Rızâyî bazen hükmü vurgulayan son bir beyit olarak yazıp bırakmış, açıklama yapmamıştır bazen de birkaç beyitle Türkçeye çevirmiştir.
Şem‘î’den ve dolayısıyla Sa‘dî’den farklı olarak Rızâyî, yeri geldikçe ilgili olması kaydıyla anekdotlarını yahut aklındaki notları hikâyelerin sonuna eklemiştir. Şem‘î’de ise böyle bir tutuma rastlanmamıştır.
Hikâyelerin ve hikâye içindeki bazı bölümlerin ardından da Rızâyî; kendisini, ailesini ya da bir din/devlet büyüğünü anarak dualarda bulunmuş, mahlas beytini söylemiş ve Fatiha istemiştir. Eser boyunca defaatle dile getirilen bu tür temenniler, salavatlar, dualar Şem‘î’de görülmemiştir.
d. Dil ve Üslûp Bakımından Mukayese:
Dil ve üslup bakımından iki eseri değerlendirdiğimizde Şerh-i Gülistân’daki şerhin teknik ifadeleri haricinde Şem‘î’nin sade bir Türkçe kullandığı görülmektedir. Ancak Şem‘î’nin şerhinde çeşitli gramer unsurları ve açıklamalar bulunduğu için görsel olarak bir akıcılık yoktur. Rızâyî ise Cûy-ı Rahmet’te oldukça sade ve anlaşılır bir nazım dili kullanmış, akıcılığı manen de şeklen de yakalamayı başarabilmiştir. Bilhassa sözlüğü, kaynak metne paralel olan sayfanın kenarlarına yazması, metinde oluşacak herhangi bir karışıklığı önlemiş, Cûy-ı Rahmet’i daha da nitelikli hale getirmiştir.
e. Metnin Aslına Bağlılık Bakımından Mukayese:
Gülistân’daki bölümlerin, hikâyelerin ve hikmetlerin tamamı şerh edilmiş, genel tertibe Şerh-i Gülistân’da da Cûy-ı Rahmet’te de uyulmuştur.
f. Örnek Metin Üzerinden Mukayese:
Dîbâce, 8 Bâb ve Hâtime-i Kitâb sırasına uygun olarak tertip ettiği Şerh-i Gülistân’ın Dîbâce Bölümü’nde Şem‘î, Gülistân’ın aslına bağlı bir biçimde; besmele, hamdele ve salvele ile başlamıştır:
Bismi’llāhi’r-raḥmani’r-raḥīm
Sipās-ı bī-pāyān ol ṣāni‘-i bī-naẓīre ki gülistān-ı cihān ṣun‘-ı āftābından bir zerre ve bostān-ı felegüñ ezhār-bostān-ı maṣnū‘atbostān-ı deryā-ybostān-ı vücūdbostān-ından bir ḳaṭredür (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān (vr. 2b ).
Rızâyî de Cûy-ı Rahmet’e aynı şekilde besmele, hamdele ve salvele ile başlamıştır: Bismi’llāhi’r-raḥmani’r-raḥīm
Ḥamd-ile minnet tamāmen şükr-i ni‘met dā’imā Ḥażret-i Ḥaḳḳa naẓīri yoḳ-durur vācib aña Tā ilā-yevmi'l-ḳıyām ola ṣalavat u selām
Ol Resūledür anuñ ismi Muḥammed Muṣṭafā (22)
Şem‘î, Dîbâce’nin bu ilk bölümünde bu şerhi, kendisinden Farsça okuyan ve daha sonra sarayda kâtip olan Muhammed Çelebi’nin isteği üzerine kaleme aldığını anlatmıştır. Önce yapamayacağını arz etse de özrü ve bahanesi kabul edilmeyen Şem‘î, eserini Allah’ın yardımıyla beş ayda tamamladığını ifade etmiştir:
Māḥī-i baġī vü ‘inād ḥāmī-yi sebīl-i reşād Ḥażret-i Pādişāh-ı ‘ālem-penāhuñ reşk-i heşt-behişt bāġçelerinüñ debīri melek-ḫaṣlet-i nīgū-sirişt Muḥammed Çelebi ki niçe zamān bu ḥaḳīrden fenn-i Fürsī üzre olmış idi. Bir gün eẟnā-yı muṣāḥabetde Gülistāna lisān-ı Türkī ile şerḥ olınmasını ṭaleb eyledi. Her ne ḳadar ‘öẕr ü bahāne beyān itdüm. Ḳatında maḳbūl olmadı. ‘Āḳıbet ibrām ve’l-ḥāhī bā‘iẟ-i ḥuṣūl-ı merām olup bi-‘avnillāhi’l-meliki’l-‘allām beş ayda bilā-tesvīd tamām oldı. (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān (vr. 2b-3a ).
Şem‘î, bu sebeb-i teliften sonra ilk kelime grubu ile şerhine başlamıştır:
Minnet Ḫudārā şükr ü sipās ve ecr ü ‘ivażsız ni‘met virmek Allāh içündür yāḫūd ma‘nā böyle ola. […] ‘Azze ve celle ancılayın Ḫudā ki ‘azīz ve celīl oldı ya‘nī dāyimā bu iki ṣıfat ile muttaṣıfdur. Azze ve celle kelimeleri fi‘l-i māżīdür. (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān (vr. 3a).
Hasan Rızâyî ise Şem‘î’nin anlamını verdiği bu bölümü, manzum olarak söylemiştir: Şükr ü minnet Ḥaḳḳadur ‘azze vü cel
Ḥaḳḳa yaḳın olmaġı īcāb ider Bā-ḫuṣūṣ ide anı vaḳt-i seḥer (2)
Rızâyî’nin, şerhini henüz şekillendirmeye başladığı Dîbâce bölümünde Şem‘î’den aldığı gramatikal açıklamaları mensur olarak aynen aktardığı gözlemlenmektedir. Aşağıdaki mensur ifadeler hem Şem‘î’nin hem de Rızâyî’nin eserlerinde bulunmaktadır. Fakat manzum olanlar sadece Cûy-ı Rahmet’te yer almaktadır:
Ḳażbān ḳażīb lafżınuñ cem‘idür aṣlı ḳāfuñ żammı iledür ḳāfiye eclinden ḳāfuñ fetḥi ile oḳındı. Celālden murād melikşāh-ı Şelçūkīdür. (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān, vr. 15a; Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 26a)
Maḥal ‘itibārı ile ravża ḥāl i‘tibārı ile devḥadur. Devḥa luġatde şecer-i ‘azīm ma‘nāsınadur. Devḥayı Ḥażret-i Şeyḫ raḥmetu'llāhi ‘aleyh bāġçe ve aġaçlıḳ ma‘nāsına ẕikr itdüginden vardur ya‘nī ol dıraḫtları biri birine şöyle ḳarībdür ki şöyle müctemi‘ olmış idi ki gūyā bir dıraḫt gibi idi (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān, vr. 15b; Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 26b)
Gūn-a-gūn mīve vü reng-ā-reng lāle ṭopṭolu Ravża vü devḥa efendi ḫūb yaratmış ol lü’lü Ravżanuñ şükūfesi çoḳ devhanuñ mīveleri
Biz de çoḳ çoḳ şükr idüp Mevlāya bes ṭutduḳ yolu (Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 26b) …
Devlet-i Ḳāhirenüñ ẕī-kuvvet oldur bāzūsı
Millet-i bāhirenüñ yanar çerāġı ol müdām (Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 28a)
Millet-i bāhireden murād millet-i İslāmdur elḥamdülillāh Ta‘ālā sümme elḥamdülillāh Ta‘ālā ḥamd dā’imā ilā-yevmi'l-ḳıyām. (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān, vr. 17a; Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 28a)
Cümle ḫalḳuñ ol cemīli luṭf u iḥsān ṣāḥibi Mefḫar-ı İslām odur eylerler aña hep ḳıyām
İşbu evṣāf-ı ḥamīde birle ol mevṣūf olan Ol Atabeg a‘ẓam oġlı oldı Sa‘d ve's-selām
Atabegden murād bunda Ebū Bekr bin Sa‘ddur ki püserine pederinüñ ismini ḳomışdur. Ebū Bekr künyesidür ismi ‘Abdullāhdur Sa‘d lafẓından ṣoñra vāḳi‘ olan evṣāf Ebū Bekrüñdür Sa‘duñ degildür. Ḥażret-i Şeyḫ Gülistānı Sa‘duñ nāmına te’līf eylemişdür ol sebebden anı Ebū Bekr üzre taḳdīm itdi raḥmetullāhi ‘aleyh ve ‘aleyhīm ecma‘īn ve ‘aleynā ve ‘alī ve'd-dünyā ve sā’iri'l-müslīmīn āmīn yā Rabbe'l- ‘ālemīn el-fātiḥa. (Şem‘ī, Şerh-i Gülistān, vr. 17a-17b; Rızāyī, Cūy-ı Raḥmet, vr. 28a)
Ana bölümlerin bulunduğu diğer bâblarda da usûl Şem‘î’de değişmemiş, şârih önce kaynak metinden çok kısa bir parça yahut bir mısra vermiş, bunun kaynak metinden olduğunu ifade etmek için üzerine kırmızı bir çizgi çekmiş, yanına da kısaca Türkçe anlamını yazmıştır. Esas aldığımız nüshada ana bölümler için; kelime anlamları ve açıklamalar, gramatikal bilgiler çok uzun ve fazla
olmamakla birlikte sayfa kenarlarında düzensiz ve muhtelif bir biçimde çeşitli notlar bulunmaktadır. Ancak elinden çıkan bu ilk nüshada görülen odur ki; Hasan Rızâyî, -yalnızca- Dîbâce bölümünün ilk yarısında Şem‘î’nin şerh yöntemine bağlı kalmıştır. Zira 48b’den itibaren manzum-mensur bir şekilde klasik şerh yapmasının mümkün olmadığını fark eden Rızâyî, bu sayfadan itibaren mana çevirilerinden faydalansa bile teknik bakımdan Şem‘î’ye bağlı kalmamıştır.
SONUÇ
XVI. asırda velut bir şahsiyet olarak karşımıza çıkan Şem‘î; Sa‘dî’nin Gülistân’ını ve Bostan’ını, Nizâmî’nin Mahzenü'l-Esrâr’ını, Attâr’ın Pendnâme ve Mantıku’t-Tayr’ını, Mollâ Câmî’nin Bahâristân’ını, Sübhatü’l-Ebrâr’ını, Tuhfetü’l-Ahrâr’ını, Mevlânâ’nın Mesnevî’sini, Hâfız’ın Dîvân’ını, Şâhî’nin Farsça Dîvân’ını şerh etmiş, ayrıca Şerh-i Kasîde-i Emâlî, Tercüme-i Kasîde-i Nûniyye, Tercüme-i Şurûtü’s-Salât adlı eserleri kaleme almış bir şarih/tercüme sahibi olarak klasik Türk edebiyatı sahasında önemli bir isimdir. Hasan Rızâyî ise Kaside-i Bürde Şerhi, Hüdâyî’nin Arapça Tecelliyâtını Nazmen Şerh, Ehl-i Cennet Fenâyî Efendi’nin Tecelliyâtını Şerh, Cûy-ı Rahmet (Gülistân Şerhi )adlı eserleri ile şerh alanında özgün bir çizgi izlediği için dikkatle incelenmesi gereken bir şahsiyettir.
Kullanılan yöntemler dolayısıyla, klasik Türk edebiyatı geleneğinde şerh ve tercüme kavramlarının birbirinin içine geçtiği, birbirlerinin yerine tercih edildiği pek çok eser bulunmaktadır. Şerh-i Gülistân ile Cûy-ı Rahmet, bu duruma örnek iki önemli eserdir. Bazı özellikleriyle tercüme bazı özellikleriyle de şerh hüviyeti gösteren Şem‘î’nin Şerh-i Gülistân’ı ile Hasan Rızâyî’nin biraz daha özgün bir yöntemle ortaya koyduğu Cûy-ı Rahmet adlı eserini “aktarıma dayalı şerhler” arasında değerlendirmek daha uygundur. Zira kaynak metin olan Gülistân’da muğlâk ifadelerin neredeyse hiç bulunmayışı, anlaşılması zor ifadelerin ve kapalı manaların olmayışı dolayısıyla iki müellifin de bu girişiminin; Gülistân’ı Türkçeye kazandırmak, nasihat etmek, ahlaki eğitime yardımcı olmak, kısmen dil ve edebiyat öğretmek arzusundan kaynaklandığı söylenebilir. Çeşitli yönlerden “açıklama özelliği gösteren şerhler”e de benzeyen bu iki eserde; sık sık ayetlerden, hadislerden şahitler getirilmiş, vecizelerden örnekler verilmiş, şiir iktibaslarıyla da metin zenginleştirilmiştir. Ancak Rızâyî, bunu daha sık yapmış; Gülistân’ı baştan sona manzum olarak şerh etiği eserine, kendi hayatından da pek çok şey katmıştır. Dolayısıyla birbirleri arasında hem pek çok benzerlik hem de birçok farklılık arz eden bu iki eser, şerh ve tercüme geleneğimizde müstesna bir yere sahip olup Gülistan’dan zevk ve eğitim almayı sağlayabilecek kalitede iki başvuru kaynağıdır.
KAYNAKÇA
Bilgin, A. (2001). “Eski Türk Edebiyatında Şerh”. Kayseri ve Yöresi Kültür Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (12-13 Nisan 2001). Kayseri.
Cankurt, H. (2014). Seyyid Hasan Rızâyî El-Aksarâyî Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Miftâhu’s-Sa‘âde Adlı Manzûm Kasîde-i Bürde Şerhi. Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
Cankurt, H. (2015). Seyyid Hasan Rızâyî El-Aksarâyî Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Miftâhu’s-Sa‘âde Adlı Manzûm Kasîde-i Bürde Şerhi. Aksaray Valiliği Kültür Yayınları, Aksaray.
Canpolat, H. (2000). Lâmi’î Çelebi’nin Şerh-i Dîbâce-i Gülistânı. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Çağırıcı, M. (2006). Hasan Rızâyî ve Tezkiretü’s-Sâlikîn ile Mahmûdiyye Adlı Eserleri Tahkîk ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Çelik, A. (2017). Türk Edebiyatında Gülistân ve Hasan Rızâyî’nin ‘Cûy-ı Rahmet’ Adlı Manzum Gülistân Şerhi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Dağlar, A. (2009). Şem’î Şem’ullâh, Şerh-i Mesnevî (I. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük).
(Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Demircioğlu, C. (2003). “19. Yüzyıl Sonu Türk Edebiyatında ‘Tercüme’ Kavramı”. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi, XXVII/II, 13-31.
Demircioğlu, C. (2004). From Discourse to Practice: Rethinking “Translation”(Terceme) and Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition. Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Doğan, M. N. (1995). “Metin Şerhi Üzerine”. Yedi İklim Dergisi, Haziran, 70-74.
Dündar, S. (1998). Şem’î Şem’ullah’ın Şerh-i Gülistân’ı, (Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
Gümüş, Z. (2009). “Mesnevî’ye Cevrî’nin Manzum Şerhi: Hall-i Tahkîkât”. Turkish Studies, 4/6, Sonbahar, 231-250.
Kaya, İ. (2012). “Sûdî’nin Şerh-i Gülistan’a Şem’î’ye Yönelttiği Sahih Nüshalara Muhalefet ve Nüsha Tercihi ile İlgili Eleştiriler”. Turkish Studies, 7 (2), 649-674.
Kılıç, A. (2007). “Dağılan İncileri Toplamak: Bir Şerh Tasnifi Denemesi”. Klâsik Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Turkish Studies, 416-437.
Koçoğlu, T. (2009). Şem’î Şem’ullah Şerh-i Mesnevî (II. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin Sözlük), (Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Koçoğlu, T. (2012). “Mesnevî Şârihi Şem’î Şem’ullah’ın Şerh Yöntemi İle Walter G. Andrews'un Sözdizimsel Metin Yorumlama Yöntemi Arasındaki Benzerlik”, Turkish Studies, Volume 7/4, Sonbahar, s. 2249-2258.
Kortantamer, T. (1994). “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”. Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İzmir, VIII, 1-10.
Köksal, M. F. (2003). “Nazire Kavramı ve Klâsik Türk Şiirinde Nazire Yazıcılığı”. Diriözler Armağanı: Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı (Hazırlayanlar: M. Fatih Köksal, Ahmet Naci Baykoca). Ankara: Bizim Büro Basımevi.
Levend, A. S. (1984). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Olgun, İ. (1978). “Türkçe Sadi ve Hafız Çevirileri”. Türk Dili, Çeviri Sorunları Özel Sayısı, 322, 117-26.
Öztürk, Ş. (2007). Şem’î’nin (15.-16 YY) Mesnevî Şerhi (İlk Türkçe Tam Mesnevî Şerhi). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Rızâyî. Cûy-ı Rahmet. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Süleymaniye Bölümü, Nu. 869. Şahin, Oğuzhan (2012). Şem’i Şem’ullah, Şerh-i Mesnevi (III-IV. ciltler) (inceleme-tenkitli
Şem‘î, Şerh-i Gülistân. Konya Büyükşehir Belediyesi Ahmet Rasih İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi, Nu. 10042.
Şem‘î, Şerh-i Gülistân. Manisa İl Halk Kütüphanesi, Nu. 45 Hk 2620. Tarlan, A. N. (1981). Edebiyat Meseleleri. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Ünver, İ. (1985). “Şem’î Şemullah”. Türk Dili Dergisi. 34/ XLIX, Ocak, 38-43.
Yazar, S. (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
