S.
ü.
Fen - Ede. Fak.Edebiyat Dergisi 1992 - 1993, 7 - 8. Sayı
TANZİMAT DEVRıİ TÜRK EDEBİYA.TINıOA
GAZE1lEGİLİGİlN ROLÜ
D.r. Mustafa
·cAN C*J GİRİŞBir ülken1n aydı;qlaırının, s-ahLp bulunduıklaırı sosyal, kültürel v,e siyasi potansiyeli, ıbu konularda meydana 1g,elen değ,i~imleri, yeni gıe
lişmeleri,
.
halka intiıkal ,ettirmeleri, . üz.erlerine· düşen miUi ibir görevmesabesindedir
.
Ha>tta
,bu .gör,evi; aydınlara,yazarlara,
!halkın du:ygü ve -düşüncelerini, yaşayış ta,rzlarını ıbHm,eık yüıküı.mlülüğünü de. ver-m·ektedir. Çünkü barkın ·çeşitli· !könu1artla aydınlatılabılm,esi imlkAnıanoak ıbu :ş~kilde mümkün ola.Jbilmektedir.
İ'Şte, g·enel hatlan itibariyle ikaıpalı !bir toplum ,özelliği ·arz eden XIX. yüzyıl iımparatorluik Türk,iyesfnde hwlik, sosyal ko:qu~arı ve ak-tüel olayfarı, 1
meyd.an'larda
söıylenen ıhaJberlerdenve
yaıpılan ikonuşmalardan, ku
·
la'ktan
dolma s·özle:rıden iletişimyoluyla
taıldb edelbil-meıktedir. Fa;kat bu usul yetersi~dir. Bu /hususta ıgöze 1hitaJbedenye-gane
ha/berleşme aracı olan· .ga~eıte:, lbi-1:incf dereced,e ıönemli roı ·oy-nay~n
aJktif
'bir unsur 1olaırak !kendini göstermektedir. Osıınanlı İmparatorluğu'nda
siyasi
ıv.e sosyal yapıiaşmanın gidereilt 'bozulması,•matbaanın ıgeç girm,esi vb. amiUerin -tesiriyle ıbalk ve aydın
arasın-da;k1 ik.opu!klu:k da artmıştır. ·
Türk 1Edeıbıyatının Batılılaşması y,olundaıki ça:hş,malarm mimarı ·olarak tavsif ,edebHeoeğıirniz Şinasi ıile Türk toplumuna
yeni
·
!
bir
pen-cer
-
e
açılmış; bö,ylece onun siyasi, sosyal, !kültürel 1Vıe ıikıtisadi vlb. 'ko'"nulaırda
aydınlatılma.sına çalrşılmıştır. Şinaısi:
diğ·er edeıbi
nev'Here par.ale1 olarak "ıg.azeteoiliO{'.'·te de lbü~ ibi-r çığıraçmak
suretiyJ.e ~'me-deniyet" mefhumuçewesinrle
teşekikül etmiş ıolan Tütik toplumun-idaıki '.bütün yeniUklerigazete
sütunlarından halka anlatmayı lbirinoiderecede
mühim ıbkgör.ev telaJklki
etmiştir. (1) [Bu dtönem gazetele-.(*) S. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi T. D. E, Bölümü-Öğretim ,Eİemanı.
(1) Ahmet Hamdi TANPINAR, XIX. Asır Tüı·k Edebiyatı Tarihi I., 2. Bsm. İs tanbul, İ. Ü. Edebiyat Fak., ·1956, s. 210 . .
:.:.• ri·nde yer alan yazıların !özµn,de yatan, o gün iıçin Av•ruıpaı'.c;l.a !hakimi
-yetini' sürdür!en ''rasyonalisti·.' _anlayışları ye:rleştirnı,~fjeŞelbqüsleriyle ' 'birliıkte "akıl", '''kanun", ···cu:inhur", "hürriyet" gilbi iydınlanni:a; ıye- .
niden_ yapılanma devrl fikdtlerinin tem:eHni ~eşkil eden)kavtamlaıra · sııkça rastlaıınnası k,eyfiyetidtr.·· .
,
··
<::
·
·
. . .. ~ . . )
Yeni .girilen Baıtı m·eq.eniyetinin teıkamülünü, bu m:edeniyetten
nelerin
alınıp, . neler:m··· 'alınam,~i,g:ı,~ğ!nı. diğer bütün edebi n~'ileırl,e hal:ka anlatmak mümıkün •qlm.a:J{la birlikte .geniş· kitl~lere daha ça.:..ıbuk v.e· ıkolay ulaşılaıbiren:·bk tür etkili vasıta 'Olması has·el};)iyle gaze- ,
telercte· halkin· lisanıyla ıona S·esl,e.n)m,ek, bir düstur telaıkki edilmiştfr. Bu
vasıta
ileg.elişE:n
"m~l{al~":he~'i,
sosyal,. ikültürel v-e siyasi fi1}dr~ 1erin doğırudan doğruya. halka intikal etm-9 iırnıkanuıı da iberaıberinde -g-etfrmiş· .olmaJktaıdır. ıBu su,retle •dilde meydana gelen önemli değ,iışik- . ,l:iklere de temaş eıtmek ıge~eikmekteıdir. .ı. Gazsts dili, •g-~n-31 hatları iti!bariyl-a "faıydalı olanın ,güze,ı 10,Jduğü .. " prensiibinden thar'eketle, 1halikın anlayaJbi1eceği bit tarrzda sadeleşme ye yöneltilmiştir. Böy_lece ",gazet-aci lisanı_" adı verilen yeni dil anla- . yışı, gaz~eciliğ:in 1baıbası sayılan Şinasi ile birliıkt~ saıdel~me
yolun-da mühim bir ıgelişme kaydeder (2). Bu ıg.eliış,made, Vatan v-e ·
Hfürri-yat şairi ·Namık K~·mal, Ali Süav-i, po,püler n;ıuharrir Ahmet Midhat g}bi yazarlar, g.a:oetadnin dilinin v-e ifadesinin ,anlaşılması gerektiği nin, takib edilecek dil politi'kasinın mahiyeıtin,3
dak
s·on der.ece diik-ıkate değer·. hüikümler vermişlerdir. . . '., TANıiMAT ·BASINI VE EDEBİYAT
Tanzimat ıbasınının ede,blyata doğrudan doğıruya yapmış olduğu en büyük hizmet, y,eni bir n,3srin doğmas~a yardım etmiış ,ölmaıSl!dır. Yeni nesrin ilk örnsklerini; g.az-ate dilii1-i, "Taıkvim-i Vekayi"nin ikıs- .
·men mürrşiya;ne nesrinden kurtaran Şinasi'iıiı:ı maJkaJ.e ve fılkralaı:rı
te-şkil
-eder.
Bu hizm0tler -ara-sında maıkale, ::rnusa:habe, hikaye, ırıom·an, ·, tiyatro, frkra, ·deneme .. ıgibi Batılı y.a2iı çeşitlerinin ve ede,bi -tenkıd'in g·etirilnıesi ile gelişrİıes·ine yaıptığı yardım· v·e ikatkı da kayçlıedilmeli dir (3) . Tane:icrnaıt ıgaz.eteleri, yeni · ede1bi türleri örn-a-kleriyle ·fbirliıkt-eele almanın yanı sıra,. ıkalemıe .alıriari ,edeıbi -eserleri de t-efrika sure--tiyle ok:uyuculara sun.muşlard.ır. Bunun sonucunk:la, gazete nev'inin.
· yeni edebi tın-ler,inin tanıtılııp sevıdi~ilmesinde olduğu kada:.r, ·<lifin s,a -(ı2). SAİT Paşa. Gazeteci Lisanı. Dersaadet, Amire Matba~sı, 1327, s. 112.
(3) Kenan AKYÜZ, "Modern Türk Edebiyatının Aria. Çizgileri''. Ankara, A.
ü.
·
Dil ve Tarih-Coğrafy!:', Fakültesi T:D.E. · · Bölümü Tüı·koloji Dergisi il,l, 0965), s, 70-72. .
-de
l
eştirilmesi
ikonusunda da inka; edil~mey-e.cek .· d·3Tecede ibüyük _Vemühim roller aynadıği ıkayda değ,eır ibir hakikattir. · Tanziırnat [)evıri ıgazete.ciliği üzerjne, zam.an içeris1nde naıdi:ren
· de ıolsa · inoelemeler yaıpılmafa· ··çalıişıldığ( 'müşahade edilmekle !bera-·{ber, bu peı.ıiyddiılcler:in,' lbilblıi.ıyografiik mahiyette, lbk tetkike. tabi tutuıl
madıklan aınlaşılmrştır. Avrupai düşünce s-siteminin model olarak
ele
~lriıdığı. Tıaıınimat devrtn;de verilen ,eserler. v.e süreli yayınlardaYf/Jr
aJan
yarzılaır, g,eç:miş'le .geleoeık arasında ıbir k.ö,prü ,va~if~si de gör-d ükJ.3ıri için· milli U{üıtürümüzün, sanatımızın ıve edebiyatımızın, si -yasi'
V:e
sıosyaıl .tariihılmizin çeşifili safhalarını s-ergileıınele.ri lbaıkımından ıbüyük .ehemmiyeti haizdirler .
. Günümüzde· "çağdaşla;şma" :terimi. ile ifades1ni bulan "Batılılaş ma Haırelketleri", çeşitli sahalaırda,
en
.g.eniş .ş.ekliyle Tamzimat devrin-.d~ fbaışladığma gör·e, ıbu d:ö1:1·eın e,deıbiyatının da '''Ye.ni Türk Edebiya
-. tı"ne .. ter.a~l te~r~dl ·ed·::c-cği şüphesizdir. Çünkü y,eni insan tiıpin:in
si-yasi, sosyal, kültürel V·e güz-el sana/tlar baJkımında;n ibir ta)kım vasif
-larla oluştuğu, lbir "geçiş dônemi" diyeibilecegimiz T~nzimatla. bir
-likte .edebiyatımızda :gazetenin, dolayısıyle ·ımakale, fıkra, tefrika vıb. nin de girmesi taıbiidtr. Anca.ık geçiş dönemi edısbiyatlannda, yeni a~ı~
nan türler ha:kkında peık fazla inceleme imkanı ,olmadığı için gazete ve ıbenzeri periyocl.ik}erde yayımlanan yazıların da teıknik ve ımuhte ... :va noksanlıkları -olabileceğini !belirtmemiz ge.rekiır.
·Tanzimat deı.rri ··gazetele~i va derıgile.ri gi;bi süreli yayınlarını, bu f.ikirt:len ha.ree&tle ibiıbliıyografiık tara·maya ta•bi tut8,~k-en, bazı
yae;ar-ların imza kullanmadıkları ,görülmüştür. [Bilhassa Şinasi, Ziya Paşa,
Namık Kemal, Ebüz-ziya Te.vfi'k giibi Jbk devre damgasını · v:urmuş. , yazarların yazılarının tayin ve tesıbiti hususunda şu m-etodlar
iku)la-. nılmıştıır :
·, . a) Muhtelif es,erlerde, yayımlanmış maıkaleler,
b) M·aıkalenin. içinde yazarın kendisinden veya lbaışından geçen
bir v.a'k'~an ıbahs·ebınesi,
c) . O ıdıönemıde· · ma];{,aleı:erı tetkik edenlerin işaretleri,
ç)
Üslup
v-e fikirler.Btbliy,ografiık taraması yapılan süreli yayınların çoğundaki ma
-kalelerin ıbaşlılk:ları !kıonulm~ıştır. '.8ir kısmı da '·'Havadis-i
[)ahiliy-.ye", uHavaldis-i Hariciyıye", '·';Bend-i ~aJhsus" giibi tah başlıklar altın
da takdim ·edilmiştir.
Bu
sebep1e çailışmalarımız :es:Q.-asında, söz :ko-ı-ıusu m.::ık~1·3lor, muhteva:larıyla mütenasip olacalk şekilde; "semıbo~lik fba,şlııkla;r" veriler-ek. ıparaıntez içinde verHmiştir. M·a:kale ıv,e
iben-.
-1 •
zeri türdeıki ,bu ·yazıların ibruşlıklaırı, Latin iharfl€rine çev=irilirken or-jinali tesinin muhafazası !bakımından imla ve. noktalamanın ıolduğu
ıgilbi :kalmasına d.i[kkat ·edil:ı;niştir. Ayrıca TüTikçeye çevirilirken keli-meler.in v,e eklerin 'değiış.tirilmesi, ifbaır,e, veya cümle haldndeıki yazı
başlııklarının ,anlam inoeliklerinin kayibolmasına . selbe.biyet I 'Vereceği . fikrinden hareketle bunların, o günün· diline v,e gramer.ine uyıgun
olar~k tes!biti ;gayesi ıgüdülmüıştür. ıBatı menşelri ikelim,eler, kişi ve şe
hir isimleri Türıkçe'de telaıffue; eıdildiği şekilde yazı1dıkıtan s,onra, pa-rante_z· içinde ·orjinal yazılışlarıyla verilmeleri de ıger.eklıi :görülmüştür.
.
-TANZİMAT VE FJDEHİYAT HAYATI
Za.ıman içinde toplumiar; teknoloji, sosyal •şartla~. ilmi m,etüdlar,
baıkış açıları, :zihniyetler.. ,değişmekte •olduğu için mazi hrukkındaıki yorumlar ve kanaıaUer de farklıla.ışmaiktadır. IBu· itiharla, maziy,e
lba-.zı vesilelerle -yeniden baJkılııp yen( yoruımlar ıgetirilm,ez ise tarih de
dinanükliğini kay,beder. Tarihin statiklıeşmesi de y;eni nesli taassu -ba, doğmati·zme, darıgıörüşlülüğ,e ve 'düşünce temlbelliğine .s·eıvk ede-oek:ir (4).
Osmanlı (Devleti'nin -ye toplumunun mukadderatını derinden et
-ki1emiş olan ve hala ıaJktüalitesini korumaıkta bulunan "Tanzimat"
.giıbi bir •olguyu' veya dönemi, yen.iden d:nceleyiıp ·aıraştırmaJk ,taıhlil et-mek, yorumlamaık v.e nihayet netice çıikaırıınaık zaruri !bir davranış
o1maıktaıdır. Bu dönemin çeşitli dhni ve kü1türeı vasıtaları arasında
mü1him !bir yer işgal eden .süreld yayınlaırdan :ga2ıeteleri ve
dergileriy-le
:bunların ilhtiva ettiği fikıri ıve· edelbi yazıları iıtılbariyle değ·erlendi rHm,esi de lbi~i, ''Taınzimat"ın ,edebiyat hayatı .aıçısınıda:r{ talhlilinegir-•meye ·s·evketmiış,tir.
_
Tanzimat Nedir?
·
.
Tanziınat, "tanzim" kelimesinin ,çoğulu ıolub nizam verme,
dü-zetılıemeler, tanzim ·etmek demeıktior. Bir ,manida "Islahat" ~~ "Re·
-fıorm" tabirleriyle <le eş de·ğ·,er tutulaıbi1ir. Anca;k Tanzimatçılar,
mün-hasıran yeni 'bir terim oı.;in "Tanzimaıt" kelimesini ·kullanaraJk kendi
y.apaoaJklarını, ,esiki ."ıslahatı.arda'' yapılmıış ıolaın1ardan ayırmak için
"ıslaihat" terimini ıkulla.nmaık~an_ imtina. etmi•şlerdir. "Tanzimat", es-ki Osmanlı sistem·ini kentli mantığı i·çinde yeniden, tanzim eden "ıs laıhat" veya "reform'.' olmadiğı gibi ·eski sistemi yıkan, tamaım,en ıfa~k
lı ibir sistem ,getiren "inkıla'b" veya '!d-s·vrim" de değildir C5).
(4) Bayram KODAMAN, "Günümüzden Tanzimat'a · Bakış". Türk Yurdu. IX,
28 · (Aralık 1989), s. 5-8. ·:
(5) Bayram KODAMAN, A.g,y.,s. 6-7.
-Netice .olara,k 'Ta.nzma t · ·Dönemi'ni, eski sistemi kısmen kenara koyan, kısm,en muhafaza .eden, lnsmen terık eden, Avrupai sistemi
kısınen uyıgulayan Tanzimatıçıların, -:günümüz taıbiriıyle:.. y,eniden ya-pl'lanm:a arzusu ola.raık tavsif et•m·ek mü~ün.dür.
. .
Pratikte yapılan işler,· "Tanzimat"tan •beklenen esas maks,at oJ·aın "Osmanlı •İmparatorlugu'nu muhafaza ,etmek ve ıgü:çlendırm,ek" ye-rine, "Tanzimaıt''çı·ıarın yeniden yBJpılanma heıvesıni tatmin ·etm.eık- · ·
. ten ıöt,eye· ıgi:tmeyen ıd:eğişikldikler olarak kalıp.ıştır. Gerçi lbu
maksada
ulaşma:k :için yaıpılan yenilik, değiışiikliik, :gösterilen ıgayret, i,y'i niyet, ,bunların müslbet v,e menfi y,önleri, iyı kötü yan ·e1JkHeri inkar edile~ mez. Anıcak neticede, Osmanlı ıi;mıparaıtorluğu, evvela yaıvaş yavaş ıküçülüp parıçalanar.a:k 1'9'18'dıe fiilen, 192~'de is,e hukuken taxihe
'ka-nşmıştJ;r (6·).
Bununla !bera.iber "Tanzimat"ı ·saıdec-e Osmanlı Devleti'nin varlı ğı ve devamı ,aıçısından ele a:lmaık, değ,erlendirmeık, şüphesiz .:ki· ye-terli değildir. Çünkü "Tanzimat" ·çok yönlüdür. Pek ıçok konuyu,
iki-' '
şiyi, devleti, !kavmi, cemaaıti, miHeti ala;kadaır ,eıtmiıştir..
Bu
sebeple"Toozimat"a
değişik ~ılardan, lboyutlardaıiı rve f arıklı kıstaslardan. ·y.aıklaşma'kta fayda v,aırdır .. M·es~la "Tanzimat"; Türık Milletinin şuur
lanması, Tür.kiye Cumlhuriıyeti g.ilbi mi~li Türk devietinin doğuş süre-cini -başlatan ön~mli bir dönüm noktası
olarak
mütalea eddlebilir. Teorik yönden, yani fikri v·e idealıojiık ibaılnmdan "Tanzimat", Osman-: lı toplumu ve·fıertleri iıçin aydınlanma ve uyanış devrini açmıştır.Ye-. ni
bir
felsefeile
kar,şı karşıya .gelinıirıken; hem yeniyi öğre~me, hemkendi ,geleneksel fikir yaıpısıyla mu:kay;ese ,etme, hem de değerlendir
me inıikanı ,elde ,edilmişıtir. Bu iti'baırla "Tanzimat"ın fiikri geliışm•eyi
hızlandırdığını ibelirtmek yerinde olaoa'ktır. G.erı;i dev1et v,e toplum
için ayn sıikmtrlar y.aıratma'kla lbirlilkte lbu gelişm,eler, fik•ri v.e
ikültü-r,el seıv.iyenin ıyülkı.selmesine Zıemtin hazırlamıştır. [Bunda ise o .
dône-mtn süreli
yayıniaırından ,edebi dergilerle gaızetelerJn rolü ve tesiri ' büyük olmuştur. . ..J . •
Tanzimat aydınlarının iBatı'ya hayran ıolmalan, onların Batı'yı ·
. '
taklit ,etım,elerine se'heıp ı0lmuştur. Bu yüzden sistemsiz lbiır şekilde ıs-lahat yapıldı. Mesela Ra'Şit Paışa, lstanbul [)arü''l-Fünlin'unu, .A:vru-pa''Cla ,gördüğü üniversitelerin !bir benzeri ola·raJk i846'da !bir İtalyan mimara inşa ,e1ttirerek 1'86•4'de ıtamaımlatmıştır. Ancak 'buray,a talıehe y;eti'ştireceik idadiler :henüz açl'lınaıdığından, öğrenci azlığından çoık
ıg,eçmeden kapanmıştır. Maarif -Nazın S·affet Paışa'nı:n hazırlattığı (6} . H~lil İNALCIK, "Tanzimat Nedir?", Ankara Üniv. D.T.C. Fakültesi Yıllık
. Araştırma Deı'gisi I, (1940), s. 237-263.
"Maarif-i Umum-iye Nizamnamesi"nin çıkarılmasını müteaıkiıb lise-lerin; 1868'de "Galatasaraıy Su'ltanisf'nin, :Fransızca ·öğr,etim yaıpan
lbir meslek okulu şeklinde tes~s ··edilerek faaliyete ıgeçtikleri görül-\ :
tneıktedir ~-7) .
Medreseler, nRkli ·ilimlerin ezföerctlik yoluyla okutulup
öğrenH-·. diği eğitim ıkurumla~·ı olarak devam etmektedir1er. Yani
Tanzimat-çılar, es!ki v.e ıköhnemtş, kuruluşları ·ıslah eıtmek yerine yenilerini
iku-r~rlaırken,. müesseselerde y.arattiıkları lbıi ak.iliik, .. haıklı olaraJk -t~nkid edHmektediT.
• ~ 1 •
Tanzimat'a karşı ıbir takım muhalefet <ııaıreketlerinin meydana.
·gelımey.e _!başladığı da ,görulmeıktedir. · '18.60'da ''Y.eni Osmanlıiar'-'
is-miy1e teşkilatlanan Namı'k il\·enial v,e aı.nkaıdaışlan,· ,o sıralarda 1g,elişen basında, Ali ve Fuat P.aışala;rın icraatını tenlkidle· işe ·'başlaıclıiJ.ar; Bu ·
iür·mühalıefetlerini, 11867'de sür.gün gittikleri AV!rtli[)a'da. CP~ris,
Lond-ra, Cenevre) 'de · yayımladıikiarı :g.az:eıt~lerde devam ·e<tt'irm~kle. lbera
--ber bu ıhayaliciaüerinin yanı sıra
''Yeni
_
OsmanlılaT'', !bilhassa Namık.Kemal; "vatan", "siyasi kimlik", "Osmanlı-.İsla;m" ıkültürü çerçeve
-sinde devlete sadakat lk~rvTamlarını- g·e.lişti~mişlerdir (8). .
BASIMEVLıERİN!İN ÇECİKMESİ KAŞISiıNDA
TÜRK GAZETECİl.1İGİ
Tanzimat'tan fbe:ı;-J "ga;zete" sıözünü 'bi1meyen ·ibir Türk aydinı
dü-şünülemez. İ.talıyanca · "Gazetta" kelim,esinden gelen ,ve bizi~· için o
döJl!eım;ie Av:ruıpa'nın kaıpısı sayılan Fransaı'da ilk defa 1631'de yayım
lanan ·"La Gazetta'' seıbebiyle de ·yay,gınlıık kaz·anan ",gazete" çağdaş
toplunüarın iki tle ha!berleşİne a:r,açlarından ibirisi,, ~elki de· ,en 'önem- .
lis.idir (9). ·csu önemi' v.e ıdeğ,er( onun ıbasılı yazı ve resimleri kolayca
y:aydığı ıkadar', srukhınaJbilir ıolm.a,sından da
Heri
g.elmeıktediı;."Öte_ yandan :kamuoyu yaraıtmak ve' kamuoyunu dHe ıgetipmelk
görevleri, ıgünümüzd,e ibasını, ıciemokrasilıer!n day,aınıdığı 11
kuvv,et"ler
-den bi:ri haline ikoymuş, aıynı C6amanda \bi-r sanayi dalı olmıasına
ve
· iktisat kurallarına ,gör,e yönetilmesine rağm.en ·basıni,' kamu. hizm;-ti yaJpma özelliği 1kaızandı~İnı:ştır (10).
-(7) Ahmet Cevat EREN, "Tanzimat": İslim Ansiklopedisi. ıll. C. İstanbul, Milli
Eğitim ·BasımevL 1970, s. 709-765. ·
{8) Halil İNALCIK, "Tanzimat'm Uygulanması ve Sosyal Tepkileri". T.T.K.
Beiletcn. XXVIII, 112, (1964),
s.
623-690. .(9) . Selim Nüzhet GERÇEK, "Gazete". Aylık Ansiklopedi. ı.
·
C. İstanbul, İskttYayınevi, 1945, s·: 15-ı16. ·
°(10) Cavit Orhan TUTENGİL, Yeni Osmanlılard.an Buya.1:1a İngiltere'de Türk
Gazeteciliği, 1867-.1967. İstanbul, İst. Matb. 1968, VIII + 184 s .
. .
Tanzim.at'tan ber'i TüTkiye ölçüsünde dağıtıhp ·okunan "Milli
.Ba-sın". ile
n.
ilçe v.b. igibi lbiriml~·rcte yayımlanma i1pkanı bulunan 11Ma-ha.lli Bas::.n" Tünkiye'nin sfya.:si sınırları dışında; rürrk topluluklarının otur,cluıkları . yerler.de, Tfuık lehçelerinin ikıOnuışulduğu ültkelerde ya:..
yımlanmaikta ıolan Türkçe ·ga~et~ler··şek'linde, ·bizim-Ügim'izi çekmesi g,ereken . ıbir -basn1 faaiiyeti sürüp gıtmektediır .
. Be-lü"ıtmey.e lüzum yoktur ki ;konuyu daıraltmanın · görünüşteıki
i~olayhğ~ı. 1eriniemesine inöeleınenin .güçlu!kleri ta'kiıb eder. Özellik-le fba:ş ta gazeteler ve dergiler olmak üzer,e, ikültüır değer} eriıp.izin
la.-yılkı v,echile derlenip· saJklanarm·adığı ül!kemi0de parç_ala~ırnış halde
ıbulunan ikroleksiyonlairın düzen:lenmesi . •V:e inoelen1nesi mecburiyeti
varıdır, 1M,e'kan içinde olduğu !kadaır, zaman içinde de geniş ibir
saha-ya uzanan süreli yayınlar ve onlara !bi,çim !kazandıran içtimai, s,'i.ya-,
si, tarihi, edelbi. ve kültürel faJktJörler de _soz ıkonusµdur. Gazete ve onun ayrılmaz ıbir parıçası olan lbasımevi açl'sından yaıpılacak ıbir mu-kayese, ;bizi daha da düşündürücü sop.uçlara .götür,ebtlecektir.
'Tür-kiy,e'dıe i'lk Türkçe g·azete:Qin yayımlandığı -yıl ıolcın 1831, !kültür çev~ r,~mize giren · Fransa'daın iikiyüz yı'l daJha sonradır. Mukaıy.eseyi, gü-n ümüz.deık'i ,geUşmeye vaıran ibaısikı telkniği ibaıkıımından ele alırsa.ık," Gutenıheng'in 1440 yılında !kurtluğu (11) ile İ!brahi!J!l Müteferrika'nın
ı 727 yılında !kurduğu has-ımevi arasınida iikiyüz seıksen yedi yıllık bir zaman parçası bulunmaktadır. Ali Süavi Efendi'nin · "telafisi 'kabil
oln1ay9,n m.;ızi: .. ", de<ligi fakıtö'r 1b'u -olsa ~er-ektir.
İmparatorluk sathında yer alan ·azınlıklardan kültür, sanat ve .
edeıbiyat hayat1m1z, ıöz.~U:ikle :gazeteciliğimiz rçinde -gôrev yüiklenen-lerin lstanıbul'ıda ikur.dukları 1basıme:Vleri · de Türklerden çoık ıönoedir.
Yaihu.di1eriİı l49-2'de, Ermenilerin. 1567'de, Rumların da 1627'de
ba-sım.evlerini kurup i-şletm,eye başladı1darı te-slbit edümiıştir <12r.
· Bu durumlar ·kaı-ışısmda iki 'husus diıkıkatimizi çekmekted!i:r. Bi- .
ırisi; Basım,evi v·e ·ona ıbağlı ıolarak ortaya çıkan kita'.P 'V·e sür-eli ya-yınlar (periodiques) fikri .geliışmerün .olduğu kadar,
mi~
-
u
bilinci \kit-. lelere- :~laştırmanin ıda aracı olmuşlardır. Diğeri de gerek ıbasımevinin,. gerekse gazetenin Tü:rıkiy-e'y,e old:uJkça ıgeç gelmesine :r:-aığmen:
S€-;vind.irici, bir yayılma-ve ;gelişm,e seyri ·takilb ettiğini sôylemeık müm-kündür. BeJıki de bunda, ıgeç kalrmış1ığıımızı giderici çaıbalar s,ar.f,3di1-mesin:in ·(bilinç altı bi-r davranışla) rolü olmuştur, Türk ıgaz·et·sciliği, gene de hala fiıktr tarthiınizin üzerinde yeterince durulmamış saJha- . larJ..lldan 'biri ıolmaya devam etmektedir.
Cll) Kimi kaynaklara· göre bu_ tarih· 1450'dir.
(12) Selim Nüzhet GERÇEK, Tüı·k Matbaacılığı 1. İstanbul, Devlet Matbaası, 1939, s. 26-29.
-İLK GAZETELER .
Türk ıbasın tarihi, ül'kemizc:1eki devlet rejiminin gelişm-esine
uy-gull. bir seyir ta.kib ctımiştir. Bu >bakımdan basının iaırihçesini,
Tür-kiye'de il'k Tülikçe gaz.ete .olan "TaJkıvim-i Velkayi"nin yayımlanmaya
iba•şladığı 18311 yılından ,günümüze kadar :beş ana fbölümde ele almruk
mümkündür (13). ·
ı
-
İl'k ıyıHar ,ve Tanzimat döne-mi,' .
2 - İs_tiıbdat yılları,
'.
3 - M·eşrutiyet dönemi ve. mütareke devri,
4 - T.iB.!M.M. 'Hükümet ve Cumhuriyet dönemi,
5 - 'Demokrasi dönemi.
. · Araştınirıamı:zJn ıkonusu Tanzimat devTi i'le ilgili olduğu için Oiıs
~ıen
ve
özetleneıpek ilik yıllamdakti. duruma _temas -edilm·~kle\birlikte,
istibdat yıllan ve müteakip dönemler inceleme ,ve değerlendirm dı
şında 1bıralkılmıştıır· (1ı4). Edeıbiyat ve kültür sahasında Av:ruıpaı'dan
aldığımız ,en önemli iki yenilik unsuru "gazete,cilik" ·ve "mecmuacı
lıık" olmuştur. Türkiye'deki H'k gazetelerin Osmanlı İmparatorluğu
azınlrkları tarafından kendi dillerinde XVII. yüzyıldan iti!baren ç~a-rı:lmaya lbaşlaJdığını lbelirtmiştilk. (Bizde ilk ıga~ete o1an ıve Tanzimat'ın
ilanından selkiz sene evvel (18-31) devlet tarafından yayımlanmaya ,
lja-şlayan "Taıkvim-i . Vekaıyt ve
onu
taıkilb e'den diğ,er ıgazeıteler bazıözellikl,er aırz ,etmektedir.
TaJkvi,m-i Vekayi :
İJk resmi gazete olan ıhµ süreli yayın, 1831l'de Sahhaflar Şe,yhi'
nin oğlu Esaıd Efendi idaresinde çıkarılmııştır. · Yazılış tarzı esiki
uship-laıdır. O .ta·ri'hleroe ıbröyle. ibir ,gawtenin yayı,mlanmasına şu
seibepleT--den ötürü zaf(ıret hasıl =olduğu anlaşılmaktadır. [)evletin r,esmi
ta-rihini yazmaya memur ıolan "Vaık'anüvis"lerin vazifesi,
her
gününıresmi vak,alarını v;e mühiım lhaıdiselerini ıhusü-si bir deftere
geçirmek-tir. İşte, yıetkilHer ıhı;ınun höyl.3 yaıPılması yerine, matbu
ve
sürekliıbir yayın çıkarılarak .oraya yazılmasını ·~/e sonra tarihin oradan ya
-zılmasını düşündüler. Bu em,el ile 1'Taıkvi·m-i Vekayi" çıkarıldı.
Yal-(13) Müjgan CUNBUR, "Basın-Yayın ve Kitap" .. Erdem, Atatür~ Kültür, Dil
ve Tarih Yiill:selt Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Dergisi. IV, 11 (Mayıs
1988), s. 405.
(14) Osman ERGİN, Türkiye Maal'if Tarihı. 2. C. İstanbul, Eser Matbaası, t1977,
411-MN, s.
-nız resmi-!havaıdisi derceden, ,günümüzde ,olduğu -gi!bi ajansların ver-diği .. umumi havadisten ,eset bulunmayan, makale ve ~enzeri yazıla rın da yer almaıdığı ıbu· gazete, sırf resmi ve kuru. hir yayın organı
ôz,elliğiı taşıımaktaıdır.
Dünya ıolaylanndan bilgi veren, makalelerin de yer aldığı asıl
;gazete ise ıbu ili!,{ resmi gazeteyi taıkilb ~den ve Tanzima.t'ın ilanından
biT yıl sonra, 1840 daı çı!kaırılan "Ceride-i H~vadis",ti:r. Bu gazete de
,günlük de.ğil, "mevkut" yani sür,esi belirsi2ıcfür. Genellikle haftalık sürelerle ıçJJktığı anla-şılmaktaıdır. Yayım\ayaru, ise · tarihi.mizde de
,men'hus ibir rol ,oynamı:ş bir zat :olan William Öhurchill iısmindeki İn- ·
,gihroir. SıTf ticaret yapma·k: ve ıpara ıkazanmaık ıgayesiyle yayımlan
mıştıır.
186üida Agah Efendi 'tarafından "Tıercümail-ı Ahval" isımiyle. ibir
Türk tarafından Hık üzel ·gazetenin yayımlanm~ya /başlaıdığ.ı görülür.
Buna ıkarşılık Ceride-i Havadis'ın, ;rekabet için bir de günl'iik kısım
. ilave ecliıp ·"Rüznam,e-i Ceride-i Haıvaıdis" 'ismiyle ,elk yayın _vermeye
haşladığını lb&Urtmek _,gerekir. Bizde ilık defa "ıgunlük g-azete"nin böy-lece başlamı1ş olduğunu sıöylemek mümkündür (15).
Tercüman-i khval'de ibir süre yazıları yayımlanan ·· Şinasi'nin,
daha sıonra 1'862'de "Tasvk-i Efkar"ı .çıkararak;_ Türik ba$ınında
mut-laık bir ,gelişmeyi !başlattığı g,örülür. lıık Tüıık dergisi "Meomu'a-i Fü"' nün" da bu rtarihte (1862) yayımlanmıştır (16) .·
.İşte Tanzim-at döneminin edelbiyat ve kültür hayatını temsil eden,
.asıl Türkler. tarafından ıg.erçek gazetelerin V."8 dergilerjn kurulmasın
dan önoe !bizde ilk gazeteler !bunlardan fbarettir. Bu arada '1864'de "Matbu'at Nizamnamesi". yayımlananııştır. Nizamnam-e hüıkümlerin
de
öngörülen cezaimüeyy\ideler
.g,ereğ.ince,·
ibu
dönemde ilik k~patılma cezasını, 'ıo:nföeş ıgünlük ıbk süır,e iç-in cıTercüıman-ı Ahval'; almış
far. Hükümete, g,ereıktigin!dıe ıg,az,eteLe'.r'i lkapaıtina yetkisini v·er.en meıv
zu'at lhülküml,~ri de 0.862'de yüriirlü.ığ,e girmiş olan "Kaırarn~me-i
AH"-de y.er almaktadır. Bu. deneti.m lkaranıaımesinin ismi, hazı,rlayıcrni.
,ola~ı Sadrazam
Ali
.
Paşa'nın ism.inden mülh~mdtr.. .
. 1876 M-eşrutiyet Anayasası, Türk ,basınına, kanunlar daiıresinde
s-erbes•tli.k tanıyınca, niteliikleri iübariyle ıde çeşitlilik ıgosteren süreli
. yayınlardan ,gazete ve -dergi sayılarında_ artışlar m,eydana gelmeye ·
(15) İsmail Habib SEVÜK, Tanzimat'tan Beri Edebiyat Tarihi, I. İstanbul,
Rem-zi Kitabevi, 1942, 16, 24-25, ss. · ·
(16) Önder GÖÇGÜN, "Tanzimat .Devri Türk Edebiyatı". Türk Dünyası El
;Ki-tabı, 3. C. 2. Bas. Ankara, T.K.A. Enst. ,19~2, s. 379~388.
125
. ı
başla1n:.ıştır. Bu. artışlarda devrin siyasi, ik1thsadi, sosyal v.e ,edeibi akımlarının etkiisi oldukça ibüyük ıolmuştuT. ,
İstibdat yılları -o1ara:k isimlendirilen ve -otuzüç yil süren
dönem-de ,ise siyasi ,g·az.gte'CÜiğimizde h~ç_ bir g,elişme ·olmamıştır. 1876'da
.r,esmeİı uygulam;:l,ya /konulan sansürün, ibu dura:klamadaJki .büyüik
r·olünü belirtmek 1ger-el~mektedir. Bununla /beraber ibasik;ı tekniikleri,
iti:bariyle "Servest-i Fünün" giıbi ıbrr çok fikir, sanat ve edeıbiıyat
der-. gilerinde bi'r d~rec.eye ıkadar ıb~zı ilerle~eler :l'-aydedildiği görülm
:e-k-1tedir. "Malumat", ".Meıkteıb", "İkdaım", "Musavver T~rakki", "As,ır",
''Resimli Gaz,eıte', "Musavv,er· !Muhit'' ,gtbi -sür.eli yayınlar ibu.
ilerleme-lerin· c,onucu ,c}i'ta.ya ıçıkan, devrin i1k akla ıgelen ibelli !başlı :ga2ıete ·ve
mecmıl'aları:dır (17).
Yine lbu ıdevirde yurt dışında bir ·talnm süreli yayınlar~ çı1karıl
dığı gıörülmeıktedir. 'Bunlar ·arasında· "Hürriyet", i,Muhbk", "Mizan",
·''Meşvere-f', "Ulum", "Şura-yi Ümmet", "Osmanlı'' sayılaıbilir. Tan
-ızimat'ın önemli ve yararlı ıbir ti.craati 'de 1861'de Münif Paışa tarafın-• 1
·dan "Cemiyet-i İlmiyıye-i Osmaniyye"nin kur:ulması ;(Ylmuştur. Bu ce-:
miyetın ıçıikardığı "Mecmıl'a-i Fünün", isa2'de · yayınına son ,ve,
rtince-ye ikada.r Türk aydınlarına Batı'da ıg,elişen müsbet ilimleri tanıtımı1ştır.
Bu dö:nernin ibir /başka g,elişmesi ıo-lara:k da Türkçülük oereyanı
nın doğuşu ıbelıirtileı'biliır. 1873'de Y,eni Osıman1ılarda~ Ali Süavi,:
Rus-ların Hive Hanhğı'na ıkaırşı sefer !hazırlaması ü~er;ine, Os1l:l.anlı
Türik-letıinin ilgisini .Orta Asya'd,a yaşayan soydaşlarımıza yıönelt:inek
ga-yesiyLe Pa:ris'te "Hive fi Mu'harr( m 12,90,t isiımh ıbir kitap ıy,ayımla
mıştır. Meım.leketimi~de "Ort~ Asya Tü:rık Tariıhd." haıkık_ında ilk yayı- .
nı, Tanzimatçı d~~let ~damlarımı7.ıdan .t\!hm·et Vefiı~ Paşa yaıpmıştıT. ·
Paışa'nın Çağatay Lehçesind~n Osnianh 1Le'hçesine çevirdiği Eıbu'l..,Ga
zi Bahadır Han'ın "Ş.ecere-i Türki'İsi, 1863-:-1864'de ''Tasviır-i Efikar"
,ga-zetesinde yay1mlandı~tan sonra ıkitaıp IJ:ıalindra ibasılmıştır.
Günümüz-de ise aynı -eserin, "Türklerin· Soy.kütügü" 1 ismiyle -~eşitli ibasım·ları
mevcuttur. 1869'da Ali Süarvi, Faris' de ıçıkardığı "Uluım~' ,gazetesinde
"Türk" ıbaşlI'klı bir .maılrıale yayrını.amaık sur,eti•yle, ·Türklerin s.adece
asker 'bir .kavim ,olmay~p medeni vasıflara da· sahip lbulundu'klarını
dal~· geti'rmiştir. · . ·
Tünk ,çağdaşlaşma tarihinde, teslı'leri zamanımıza kadar gelen·
lbir gelişme dıaıra/k
tavsif
,
edebile.oegimiz
''.Tanz_i;mat",demokrasinin
: lkwrulmasmd:a, insan halklarının yarleşm.esinde, etkili olmuıştur. Tan
-zima·tçı ,~:evlet ve fikir aıdaıml•arının önemli hi.zm,etleri g,eçmiştir. Hatta·
'
17) Bkz. Ö. GÖÇGÜN, A.g.y., s. 382-385.
Türkiye Cumi.hurJ.yeti'nin ,temelinde 'İ'anzimat'ın -_getirdiği )renili!kler ·
vardır.
Bununla
lb<?r~ber
ıgünümü2ideki !kültür ibunalıımının kaynağında,..
. Ta.nzimat"m
!bulunduğu,· Jüırik~)hareketine rağmen milli değerler-.den
lro.p:ma!J:ann
bu çağtl,a ;f6~adiğİnadak
çeşi tJi .ğörüşler Vehü'küm-ler ortaya ıaıtrlımışwr C'H3). 1Bu \giörüşierin
;ve
.
yorumlaırın çoğunun dal}.adetaylı ve daJhai tutaırlı lbir ·şekilde N arnık Kemal tarafından · ya,pıldı
.
ğ-ı;ni görüyıoruz. O, Taınzimaıt'ı; dini dünya işlerinden aıyırmaJkla . suç
-lrur. Hrlaf~t Kanununun -sadece rulhani ibir güç olmadığını, siyasi
gü-cü de elind.e tuıtpuğunu s:illt sık
/belirterek
ıbuna dayal~ yDr-un1la:rge-ıtinir. · H·atta 1676 Ka.nun-d Esasi'..sine, "!Hilafet Kurumunun "Hukuik-ı
Mulkaddese''sinli koyduraın !bizzat !Namılk ıKemal'dir.
'1s1am
Mil'let":mıeeslesinde de en
fazla
!kalem OYillatan, Osmanlı Devleti'nin ·ırkade-. ğil, İslamiy,ete dayalı mütecanis ıbirr mil1et ·-olduğunu afade ·-eı~en ilim··
ve fikir aıda.m1arımı:zm başında Naniık Kemal gelmektedir.
Tanzi.mat · [)'Öriemfncie ;fiıkiT 'hayatının, türlü yönleri ile temsil
edildiği gaz·etelerde ve der,gilerde y,er alan ıyaızHarın edebiyat ihay'a
-tına yansıması .son derecşde enteresandır. Bunda aynı devrelerdelki
matbuat idar.elerinin ve rejimlerinin ıde büyü'k tesfrleri ,olmuştur.
' . .
Türlciye'de şüreli y·ayınlar, · mlhassa gazeteler, siyasi ve iktisadi
hadiseler karşısında, ,efkar-ı umümiyeyi aydınlatmaık, ıona isttkamet
v.ermeik hususunda toplumda duyulan fbir ihıtiya:cın sevık-i tabiisi ola
-rak dıoğm,~mı'Ştır. Daha z'iyade_ hükümetlerin icraatlarını vasıta~ız ola~ .
rak ·halika ulaştırn1ak gayesiyle yayımlanmışlarıdır (19).
~~~~~~~~.- I
(18) Kemal KARPAT, "The Transformation of The Ottoman State, 1789-1908".
International Jouı·mı-1 of Middle East Studics. III, (1972), s. 278-280.
(19) Martin HARTMANN, "Matbü'at". İslam A.nsiklopedisi. 7, d. İstanbul, Milli·
Eğitim Basımevi, 1988, s. 368-369.