ÖZET
Bu çal›flmada osteoporotik ve osteopenik hastalarda depresyon s›kl›¤›n› araflt›rmak ve bu durumun yaflam tarz›, al›flkanl›klar› ve e¤itim düzeyi ile iliflkisini belirle-mek amaçlanm›flt›r. Bu retrospektif çal›flmaya 61 oste-oporotik veya osteopenik postmenopozal kad›n dahil edildi. Kiflilerin yaflam tarzlar›, risk faktörleri, s›rt a¤r›s› ve depresyon düzeyleri yaflam tarz› sorgulama formu, Görsel Analog Skala (GAS) ve Beck Depresyon Ölçe-¤i (BDÖ) ile de¤erlendirildi. Kad›nlar WHO kriterlerine göre osteopenik ve osteoporotik olmak üzere iki gruba ayr›ld›lar. Kad›nlar›n yafl ortalamas› 61,7±5,2 ve ortala-ma menopoz süreleri 18,9±9,7 y›l idi. Kemik yo¤unluk ölçümüne göre kad›nlar›n %46’s› oseoporotik iken ge-ri kalan› osteopenik idi. Yaflam tarz› sorgulama formu sonucuna göre kad›nlar›n %73,8’i ev han›m›, %45,9’u ilkokul mezunu olup, %14,8’inin düzenli egzersiz yap-makta oldu¤u görüldü. Ortalama GAS skoru 5,4±2,01 cm olup, ortalama BDÖ skoru ise 17,2±9,8 idi. BDÖ’e göre kiflilerin, %30,8’inin depresif, %7,7’sinin ise a¤›r depresif oldu¤u görüldü. BDÖ skoru ile e¤itim durumu (r=-0,300, p=0,031)ve egzersiz öyküsü (r=-0,285, p=0,041) aras›nda negatif bir korelasyon saptand›. Bu-nun yan› s›ra, egzersiz öyküsü ile e¤itim durumu (r=0,340, p=0,007) ve Hormon Replasman Tedavisi (HRT) kullanma öyküsü aras›nda (r=0,430 p=0,001) pozitif korelasyon oldu¤u bulundu.
Sonuç olarak, osteoporotik ve osteopenik hastalarda depresyon s›k görülen bir klinik durum olup hastalar›n tedavi ve takiplerinde göz önünde bulundurulmal› ve bu hastalarda e¤itim, giyinme, HRT kullanma öyküsü, eg-zersiz gibi yaflam tarz› özelliklerinin de birbirleriyle ve depresyon ile iliflkisi bulunabilece¤i dikkate al›nmal›d›r. A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Osteoporoz, osteopeni, depresyon, Beck Depresyon Ölçe¤i (BDÖ)
SUMMARY
The aims of this study were to investigate the frequency of depression in osteoporotic and osteopenic women and to determine the relationship between depression and lifestyle, level of education and some risk factors of osteoporosis. Sixty-one osteopenic or osteoporotic postmenopausal women were included in this retros-pective study. Patients’ lifestyle, risk factors, pain and depression levels were evaluated by means of lifestyle questionnaire, Visual Analog Scale (VAS) and Beck Depression Inventory (BDI), respectively. The women were divided into two groups as osteopenic and oste-oporotic according to WHO criteria. The mean age and menopause duration of the subjects were 61.7±5.2 and 18.9±9.7 years, respectively. Fourty-six percent of wo-men were found to be osteoporotic and the remainig were osteopenic according to the bone density measu-rement. As the results of lifestyle questionnaire, 73.8% of the patients were housewife, 45.9% graduated from primary school, and 14.8% were exercising regularly. The mean VAS and BDI scores were 5.4±2.01 cm and 17.2±9.8, respectively. According to BDI scores, 30.8% of women had moderate, and 7.7% had severe depression. There were negative correlations between BDI score and education level (r= -0.300, p= 0.031), as well as BDI and history of exercise (r=-0.285, p=0.041). However, positive correlations were found between exercise and level of education (r=0.340 p=0.007), and Hormone Replacement Therapy (HRT) (r=0.430 p=0.001). In conclusion, depression being commonly seen in osteoporotic and osteopenic patients should be taken into account in the treatment and follow-up of pa-tients. In these patients it should be taken into conside-ration that lifestyle properties like education, dressing, HRT usage, and exercise could have a relation with dep-ression and with each other.
K
Keeyy wwoorrddss:: Osteoporosis, osteopenia, depression, Beck Depression Inventory (BDI)
Osteoporoz
D ü n y a s ı n d a n
Osteoporotik ve Osteopenik Hastalarda Depresyon ve
Yaflam Tarz› ile ‹liflkisi
Depression in Osteoporotic and Osteopenic Patients and the Relation with Lifstyle
Evren Kul Panza*, Zeynep Güven*, Gülseren Akyüz*, Demet Ofluo¤lu*
(*) Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› N
Noott:: 4-8 Ekim 2003 tarihinde Antalya’da yap›lm›fl olan 19. Ulusal Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Kongresi’nde poster olarak sunulmufltur.
Osteoporoz Dünyas›ndan (2004) 10 (1): ...
G‹R‹fi VE AMAÇ
Postmenopozal osteoporoz (OP), kemik mineral ve matriksinin eflit oranda azalarak, kemik kalitesinde bo-zulma ve kemik k›r›lganl›¤›nda art›fl ile karakterize meta-bolik bir kemik hastal›¤›d›r(1). OP hem kad›nlarda hem de erkeklerde görülmesine karfl›n, kad›nlarda erkeklere oranla 5 kat daha fazlad›r. Yap›lan araflt›rmalar sonu-cunda OP prevalans›n›n 50-59 yafl aras› kad›nlarda %40-55, 60-69 yafl aras›nda %75, 70 yafl üzerinde ise %85-90 oldu¤unu göstermifltir (2). Dünya çap›nda or-talama 200 milyon kifliyi etkiledi¤i ve yafll› nüfusun art›-fl› ile de bu say›n›n giderek artt›¤› bilinmektedir. Tüm dünyada ortalama yaflam süresinin uzamas›yla birlikte insanlar›n ileri yaflta sahip olduklar› kronik hastal›klar önem kazanm›flt›r. Osteoporozun da bir kronik hastal›k oldu¤u göz önünde bulunduruldu¤unda depresyonun normale göre daha fazla gözlendi¤i ve yaflam kalitesi-nin olumsuz yönde etkilendi¤i aç›kt›r. Bu durumda kifli-nin fiziksel sa¤l›¤› kadar ruhsal sa¤l›¤› da etkilenir (3). Bu çal›flmada osteoporozu olan kiflilerde depresyon s›kl›¤›n› araflt›rmak ve bu durumun kiflinin yaflam tar-z›, al›flkanl›klar› ve e¤itim düzeyi ile iliflkisini belirle-mek amaçlanm›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Re-habilitasyon Anabilim Dal› Osteoporoz Poliklini¤ine baflvuran 61 postmenopozal osteoporozlu kad›n›n dosyalar› retrospektif olarak incelendi. Çal›flmaya me-nopoz süresi en az 5 y›l olan 45-70 yafl aras› postme-nopozal dönemde olan, Dünya Sa¤l›k Örgütü kriterle-rine (5) göre DEXA ile ölçülen kemik mineral yo¤un-lu¤u (KMY) de¤erlerine göre lomber veya femoral bölgede osteopeni ve/veya osteoporozu olan, dorsal ve lomber vertebra grafilerinde makrofraktür olmayan kad›nlar dahil edildi. Ayr›ca inflamatuar romatizmal hastal›k, endokrin bozukluk, malabsorpsiyon, KOAH, kronik böbrek ve karaci¤er hastal›¤›, neoplazm gibi sekonder OP yapan hastal›klar›, glukokortikoid, hepa-rin, antikonvülzan ilaçlar gibi OP’a sebep olabilecek ilaç kullan›m› olanlar dahil edilmedi. Tüm kad›nlar me-deni hal, ekonomik düzey, güneflten yararlanma mik-tar›, giyinme tarz›, egzersiz yap›p yapmad›klar› gibi ya-flam tarzlar›n› sorgulayan bir form, depresyon düzey-leri için Beck Depresyon Ölçe¤i (BDÖ) doldurdular. Depresyon düzeyleri BDÖ’de toplam skor 16’›n alt›n-da ise normal, 17-32 aras› depresyon ve 32’nin üzeri ise a¤›r depresyon olarak kabul edildi (6,7,8). Hasta-lar s›rt a¤r›s› fliddetini 10 cm’lik üzerinde cm ifHasta-laretle- iflaretle-ri olmayan Görsel Analog Skala’da (GAS) gösterdi-ler. GAS bir cetvel ile ölçülerek hastalar›n iflaretledik-leri nokta cm olarak belirlendi.
‹statistiksel analizler Window program›nda SPPS 10.0 istatistiksel analiz program› kullan›larak yap›ld›.
BULGULAR
Çal›flmaya dahil edilen kad›nlar›n yafl ortalamas› 61,7±5,2 y›l olup, ortalama menopoz süresi 18,9±9,7 y›l idi. %73,8’inin ev han›m›, %26,2’si emekli ve %45,9’u ilkokul mezunu, %26,3’ü ortaokul , %23’ü lise , %4,8’i de üniversite mezunu idi. %42,6’s›nin modern giyimli, %49,2’sinin kollar ve bacaklar kapal›, %8,2’sinin ise tüm vücut kapal› tarz-da giyindikleri; %73,8’inin y›ltarz-da ortalama 1 ay günefl-lenmekte, %16,4’ünün 1 aydan uzun süre, %9,8’inin ise hiç günefllenmemekte olduklar› belirlendi. Kiflile-rin %14,8’i düzenli egzersiz yapt›klar›n›, %85,2’si ise hiç egzersiz yapmad›klar›n› belirtti. KMY’ye göre %46’s› osteoporotik, %54’ü ise osteopenik bulundu. Efllik eden hastal›k aç›s›ndan, %3’ünde Diabetes Mellitus, %17’sinde hipertansiyon, %15’inde gastrit mevcuttu. Ortalama GAS 5,4±2,01 cm olup, ortala-ma BDÖ skoru ise 17,2±9,8 idi. Olgular›n tüm de-mografik verileri Tablo 1’de gösterilmifltir. BDÖ sko-runa göre depresyon seviyeleri belirlendi¤inde kad›n-lar›n %61,5’inin depresif olmad›¤›, %30,8’inin depre-sif, %7,7’sinin ise a¤›r depresif oldu¤u saptand›. Spearman korelasyon analizinde; Beck Depresyon skoru ile hastan›n e¤itim durumu aras›nda negatif ko-relasyon bulundu (r=-0,300, p=0,031). Buna göre, e¤itim düzeyi düflük olan hastalar yüksek BDÖ skoru-na sahipti. Beck Depresyon skoru ile egzersiz öyküsü aras›nda da negatif bir korelasyon saptand› (r=-0,285, p= 0,041). Böylece, egzersiz yapan
hasta-30
(n=61) Y
Yaaflfl ((OOrrttaallaammaa±±SSDD)) ((yy››ll)) 6611,,77±±55,,22 M
Meennooppoozz ssüürreessii ((OOrrttaallaammaa±±SSDD)) ((yy››ll)) 1188..99±±99..77 yy››ll M
Meesslek (%)
Ev han›m› 73.8
Emekli 26.2
E
E¤¤iittiimm Düzeyi (%)
‹lkokul mezunu 45.9 Ortaokul mezunu 26.3 Lise mezunu 23 Üniversite mezunu 4.8 Güünneefllenme seviyeleri (%) Hiç günefllenmeyen 9.8 Y›lda ortalama 1 ay 73.8 Y›lda >1 ay 16.4 Giyyiimm flekli (%) Modern 42.6 Kollar-bacaklar kapal› 49.2 Tüm vücut kapal› 8.2
Eggzzeersiz düzeyi (%)
Yapan 14.8
Yapmayan 85.2
GASS ((OOrrttaallaammaa±±SSDD)) ((ccmm)) 55,,44±±22,,0011 B
BDDÖÖ sskkoru (Ortalama±SD) 17,2±9,8 T
larda, BDÖ skoru düflük yani depresyon s›kl›¤›n›n da-ha az oldu¤u görüldü. Hastalar›n egzersiz öyküsü ile e¤itim durumu (r=0,340, p=0,007) ve Hormon Rep-lasman Tedavisi (HRT) alma öyküsü (r=0,430 p=0,001) pozitif korelasyon gösterdi. Bu durumda, düzenli egzersiz yapan hastalar›n hem daha yüksek e¤itimli, hem de bu hastalarda HRT alma öyküsünün daha fazla s›kl›kta mevcut oldu¤u görüldü. Tablo 2’de Spearman korelasyon analizi sonuçlar› görülmektedir. TARTIfiMA
Çal›flmam›zda postmenopozal osteoporozu olan kad›n-larda BDÖ ile tesbit edilen depresyon s›kl›¤› yüksek bu-lunmufltur. Hastalar›n %38,5’inde depresyon mevcut olup ortalama BDÖ skoru 17,2±9,8’dir. Bizim çal›flma-m›za benzer olarak Coelho ve arkadafllar›n›n yapt›¤› kontrollü bir çal›flmada osteoporotik kiflilerde saptanan ortalama BDÖ skoru 16±9 olup, kontrol grubuna göre istatistiksel olarak daha fazla oldu¤u gösterilmifltir. Bu depresyon skoru de¤erlerinin yafl ve vücut kütle indeksi gibi osteoporozla iliflkili di¤er faktörlerden ba¤›ms›z ol-du¤u bulunmufltur (9). Bir kesitsel toplum tabanl› çal›fl-mada Epidemiyolojik Çal›flma Merkezinin 10 maddelik depresyon skalas› (CES-Dm) kullan›l›p, depresyonu olanlarda ortalama KMY de¤erlerinin depresyonu olma-yan osteoporotik kiflilere göre daha düflük oldu¤u sap-tanm›flt›r. Bu çal›flmada yüksek depresyon skorlar›n›n düflük kemik mineral yo¤unlu¤u de¤erleri ile iliflkisi sap-tanm›fl ve endojen bir steroidin hem düflük kemik mine-ral yo¤unlu¤u de¤erlerinden hem de depresyondan so-rumlu oldu¤u düflünülmüfltür (10). Yaz›c› ve arkadafllar› (11) ise depresyonu olan kiflilerde kemik mineral yo¤un-lu¤unu ve osteoporozu araflt›rm›fllard›r. Bu çal›flmada depresyonlu kad›nlarda, normal kad›nlara göre ortalama kemik mineral yo¤unlu¤u daha düflük bulunmufl ve bu-na göre depresyon muhtemel bir OP risk faktörü olabi-lece¤i görüflü ortaya at›lm›flt›r. Osteoporoz ile depres-yon aras›ndaki klinik, fizyolojik ve biyokimyasal ba¤lant›, hiperaktif hipotalamo - pituiter - adrenal aksa, artm›fl kor-tikotropin serbestlefltirici hormon (CRH), kortizol ve ka-tekolamin sekresyonuna ba¤lanmaktad›r (12). Bu da depresyon ve osteoporozun birlikte olabilece¤i görüflü-nü desteklemektedir. Vrkljan ve arkadafllar› da uzun dö-nemli depresyon öyküsü olan hastalarda, depresyonla osteoporoz varl›¤› aras›nda güçlü bir korelasyon bul-mufllard›r (13). Bir baflka çal›flmada 56 osteoporotik hastada yaflam kalitesi ve depresyon araflt›r›lm›fl ve
or-talama BDÖ de¤erlerinin 17 ve üzerinde oldu¤u görül-müfltür (2). Bu araflt›rmalar osteoporozlu hastalarda depresyon veya depresyonlu hastalarda osteoporoz olabilece¤inin göz önünde bulundurulmas› gereklili¤ini düflündürmektedir. Ancak depresyonu olan kiflilerde, depresyonun OP riskini art›r›p art›rmad›¤›n› incelemek için iyi planlanm›fl, kontrollü çal›flmalara gereksinim var-d›r. Bizim çal›flmam›zda kontrol grubunun olmamas› skorlar aras›nda karfl›laflt›rma yap›lmas›n› k›s›tlam›flt›r. Fakat sonuç olarak, osteoporotik ve osteopenik hasta-larda depresyonun s›k görülen bir klinik durum oldu¤u-nu, özellikle yaflam kalitesini ve a¤r› yak›nmas›n› olumsuz etkileyen bu durumun takip ve tedavisine erken dönem-den itibaren bafllan›lmas› gerekti¤ini düflünmekteyiz. Ay-n› zamanda bu hastalar›n taAy-n›, takip ve tedavileri süresin-ce e¤itim, HRT kullan›m› ve egzersiz gibi yaflam tarz› özelliklerinin birbirleriyle ve depresyon ile iliflkisi buluna-bilece¤i dikkate al›nmal› ve buna göre tedavi seçenekle-rinin planlanmas› yap›lmal›d›r.
KAYNAKLAR
1. Matkovic V, Colachis SC, Ilich JZ. Osteoporosis: Its Preven-tion and Treatment: Braddom R, Buschbeher RM, Dumitru D, Jhonson EW, Matthews D, Sinaki M. Physical Medicine and Rehabilitation. Saunders, Philadelphia, 1996:851-76. 2. Ofluoglu D. A¤r›l› postmenopozal osteoporozu olan
kad›nlar-da subkutanöz salmon kalsitonin kullan›m›n›n a¤r›, yaflam ka-litesi ve plasma beta-endorfin seviyeleri üzerine etkisi: Tek kör plasebo kontrollü bir çal›flma. Uzmanl›k tezi, Istanbul, 2001. 3. Hahn TJ. Metabolic Bone Disease. In: Kelley’s Textbook of
Rheumatology. Ruddy S, Harris ED, Sledge C (Eds). Sa-unders, Philadelphia, 1993:1593-1611.
4. Eryavuz M. Osteoporoz tan›m› ve s›n›flamas›. Prospect 1998;2(3):101-104.
5. Marcus R. The Nature of Osteoporosis. In: Osteoporosis. Marcus R, Feldman D, Kelsey J (Eds). Academic Press, San Diego, 1996:647-59.
6. Beck AT, Ward CH, Mendelson MJ, Erbaugh J. An inven-tory for measuring depression. Archieves of General Psychiatry 1961;4:561-71.
7. Beck AT, Rial WY, Rickets K. Short Form of Depression In-ventory: Cross-validation. Psychological-Reports 1974;34 (3): 1184- 86.
8. Brown C, Schulberg HC, Madonia MJ. Assessing depres-sion in primary care practice with the Beck Depresdepres-sion In-ventory and the Hamilton Rating Scale for Depression. Psychological Assessment 1995;7(1):59-65.
9. Coelho R, Silva C, Maia A, Prata J, Barros H. Bone mine-ral density and depression: a community study in women. J Psychosom Res 1999;46(1): 29-35.
10. Robbins J, Hirsch C, Whitmer R, Cauley J, Harris T. The as-sociation of bone mineral density and depression in an ol-der population. J Am Geriatr Soc 2001;49(6):732-6. 11. Yaz›c› KM, Ak›nc› A, Sütçü A, Özcakar L. Bone mineral
den-sity in premenopausal women with major depressive disor-der. Psychiatry Res 2003;117(3):271-5.
12. Cizza G, Ravn P, Chrous GP, Gold PW. Depression: a ma-jor, unrecognized risk factor for osteoporosis? Trends En-docrinol Metab 2001;12(5):198-203.
13. Vrkljan M, Thaller V, Lovricevic I, Gacina P, Resetic J, Bekic M, Sonicki Z. Depressive disorder as possible risk factor of osteoporosis: Coll Antropol 2001;25(2):485-92.
31
K
Koorreellaassyyoonn
kkaattssaayy››ss›› ((rr)) PP ddee¤¤eerrii E¤itim-BDÖ Skoru -0,300 0,031 Egzersiz-BDÖ Skoru -0,285 0,041 E¤itim düzeyi-Egzersiz +0,340 0,007 HRT öyküsü- Egzersiz +0,430 0,001 T
