1
ىوتفلا ةعانص
بي
رضاحلاو يضاملا ن
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد(
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
*يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا
ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت
ـ ػػػػػػػػػػ
يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم
يػػػػػػػػػػلم
ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف
لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك
سثنٓك
.ه لم ي لى هت ةاك ه س ث
ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك
د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك
ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م
ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ
ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ
رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم
ي ػػػػػػػػػػس لاك
ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت
لػػػػػػػػػػ ت
ػػػػػػػػػػ ر كدت
ػػػػػػػػػػ لي
،
ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك
ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم
ػػػػػػػػػػػػػػ ت
ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم
، ا ػػػػػػػػػػػػ ا
ػػػػػػػػػػػػ اتك
س ػػػػػػػػػػػػ
مك
لح ػػػػػػػػػػػػ
ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث
* ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماج
Mahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
2
فت نٌنٞ ػػػػػػػػػػػػػي ر يػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػ ك ل ػػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػػة نٞ لثػػػػػػػػػػػػػ س يػػػػػػػػػػػػػن٣ مػػػػػػػػػػػػػ ت
ثػػػػػػػػػػػػػسث طك ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ ف ف ػػػػػػػػػػػػػ س
ةب اك كدت ف يم سك
. ا يلم ل خت
يػػػػػػػػػػػاك ػػػػػػػػػػػ ةب ػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػلم ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػػفل نٞ ػػػػػػػػػػػ ل نّ ل ػػػػػػػػػػػ ف وسر ػػػػػػػػػػػت ؿك ػػػػػػػػػػػ س بػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ ك
م ػػػػػػػػػػػػػ ك ل ػػػػػػػػػػػػػ ف ة ػػػػػػػػػػػػػ لػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ لح ةلم
لثػػػػػػػػػػػػػ س يػػػػػػػػػػػػػنٞ ػػػػػػػػػػػػػ م م مػػػػػػػػػػػػػ س ةب ػػػػػػػػػػػػػا ه ػػػػػػػػػػػػػب ػػػػػػػػػػػػػة ن٢ك
، ػػػػػػػػػػا نٜ ا ػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػ فلإ
لػػػػػػػػػػ ذك
ػػػػػػػػػػم لػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػن٥ ػػػػػػػػػػ تك ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ث ػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػم
.نٌنٞ ي ر يم ي ك
: ػػػػػػػػػػػػػػػػػ فم ػػػػػػػػػػػػػػػػػةله
ىوتفلا ةعاننننننننننننننننننصلا
خيراتلا
رنننننننننننننننننضاحلا ينننننننننننننننننضاملا
ةعيرننننننننننننننننننشلا
طباوضلا
Geçmiş ve Gelecek Arasında Fetva: Analitik Bir İnceleme
Öz
Fert ve toplumların düşünce ve eylemelerindeki olumlu ve olumsuz etkileri açısından fetva üretiminin ne kadar önemli bir konuma sahip olduğu dini, sosyal ve siyasi araştırmalar alanlarında çalışan herkesin malumudur. Nitekim fetvanın müslüman bireyin aklî oluşumu, kimliği ve etrafında olup bitenlere bakışını belirlemede de önemli rolü vardır.
Hz. Peygamber (s.a.v.)’in zamanından bugüne kadarki uzun tarihi seyri içerisinde fetva çeşitli aşamalardan geçmiştir. Alimler bu ciddi/riskli sanatın zabtu rapt altına alınması ve onu çevreleyen kalkanın korunması için bir takım ölçüler koyarak kesintisiz çaba sarf etmişlerdir. Ta ki onun değerini bilmeyenler, ehil olmayanlar tarafından koruyucu zırhı delinmesin. Fakat bugün dünyanın tanık olduğu her alandaki baş döndürücü gelişmeler ve büyük değişimler insani ilişkiler üzerinde etkili olmuş ve daha önce olmayan yeni sorunlar ve meselelerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu sebeple fetva üretimi, fetva verecek kimsede yeni bir takım şartların bulunması ve realitenin ışığında bir takım ölçüler ve kuralların gözetilmesini gerekli kılmıştır.
Bu çalışma, klasik dönem alimlerinin fetva için belirledikleri kriterler ışığında fetvanın tarihini ele alarak çağımızda fetva verecek kişinin dikkate alması gereken ilkeler önermektedir.
Anahtar Kelimeler: Fetva, Tarih, İslam, Şeriat, Fıkıh.
The Fatwa Industry between the Past and the Present (An Analytical Study of Precepts and Rules of Fatwa)
Abstract
Geçmiş ve Gelecek Arasında Fetva: Analitik Bir İnceleme
Öz
Fert ve toplumların düşünce ve eylemelerindeki olumlu ve olumsuz etkileri açısından
fetva üretiminin ne kadar önemli bir konuma sahip olduğu dini, sosyal ve siyasi
araştırmalar alanlarında çalışan herkesin malumudur. Nitekim fetvanın müslüman
bi-reyin aklî oluşumu, kimliği ve etrafında olup bitenlere bakışını belirlemede de önemli
rolü vardır.
Hz. Peygamber (s.a.v.)’in zamanından bugüne kadarki uzun tarihi seyri içerisinde
fetva çeşitli aşamalardan geçmiştir. Alimler bu ciddi/riskli sanatın zabtu rapt altına
alınması ve onu çevreleyen kalkanın korunması için bir takım ölçüler koyarak kesintisiz
çaba sarf etmişlerdir. Ta ki onun değerini bilmeyenler, ehil olmayanlar tarafından
ko-ruyucu zırhı delinmesin. Fakat bugün dünyanın tanık olduğu her alandaki baş döndürücü
gelişmeler ve büyük değişimler insani ilişkiler üzerinde etkili olmuş ve daha önce
olma-yan yeni sorunlar ve meselelerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu sebeple fetva üretimi,
fetva verecek kimsede yeni bir takım şartların bulunması ve realitenin ışığında bir takım
ölçüler ve kuralların gözetilmesini gerekli kılmıştır.
Bu çalışma, klasik dönem alimlerinin fetva için belirledikleri kriterler ışığında
fetvanın tarihini ele alarak çağımızda fetva verecek kişinin dikkate alması gereken ilkeler
önermektedir.
1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
*يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
3
It is no secret for those who work in the field of religious studies and social and political research the great place that the fatwa industry occupies in today's world in terms of the positive and negative influence on individuals and societies.
The fatwa in its long history- since the time of prophecy- has passed through different stages and Islamic Scholars have made continuous efforts to control this dangerous industry with Precepts and rules in order to protect it from those who try to penetrate into this important sector of Islamic without having proper and accurate knowledge.
However, today's world is witnessing tremendous developments and great changes in all vital areas of modern technological revolution. These tremendous developments and great changes require from the scholars to pay attention in order identify Precepts and rules that enable the Mufti to face the New Challenges and Deliver fatwa accordingly.
This research addresses the history of the fatwa in its various stages, shedding light on the Precepts and rules of fatwa set by our Great scholars and concluded with setting new regulations that should be observed for the fatwa in our present time, in order to rationalize the fatwa industry and direct it towards the interest of the Muslim nation.
Keywords: Manufacturing, Fatwa, History, Past, Precent, Sharia, Precepts.
ميحرلا نمحرلا للها مسب
ػػػػػػػػػه ػػػػػػػػػ ك هػػػػػػػػػله يسثػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػلم ػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػنٜ يػػػػػػػػػسدك لثػػػػػػػػػنٟ ب ه ػػػػػػػػػ ر ػػػػػػػػػ رت م ػػػػػػػػػ س ثػػػػػػػػػةنٜ
نٌنٞ ػػػػػػػػػػػػيل ػػػػػػػػػػػػن٘ر ػػػػػػػػػػػػي نٞ ثػػػػػػػػػػػػةن١ ػػػػػػػػػػػػالا مك اث ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػلم ـ ػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػ ك ، ف ه ػػػػػػػػػػػػ نٞ
،
ـ ػػػػػػػػػػس لى ف ػػػػػػػػػػ ب ي ػػػػػػػػػػت يػػػػػػػػػػمك نٌم ػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػ ه ب ػػػػػػػػػػ ك ، يس ػػػػػػػػػػلآ نٌػػػػػػػػػػ لآ هػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػلمك
.ثيبك، يسث
يلػػػػػػػػػ ه ػػػػػػػػػ ر يػػػػػػػػػم كت ،س يػػػػػػػػػم ر ػػػػػػػػػ خ ػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػة ةم ػػػػػػػػػ لت ػػػػػػػػػنٟ ـ ػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػ ف ف ػػػػػػػػػف
س يػػػػػػػػػػػػلم ؿ ػػػػػػػػػػػػ ف ك ، ػػػػػػػػػػػػه ـ ػػػػػػػػػػػػ كت ، ػػػػػػػػػػػػه ػػػػػػػػػػػػ ت ه ػػػػػػػػػػػػ ر كت س ف ػػػػػػػػػػػػب ػػػػػػػػػػػػػل ك هػػػػػػػػػػػػ لم س
يػػػػػػػػم ػػػػػػػػلم نًػػػػػػػػ ب
ػػػػػػػػى ٍػ ًم ى ػػػػػػػػى ى ػػػػػػػػىم ى ً ى ػػػػػػػػىفٍ ى ىر ىـ ػػػػػػػػى ػػػػػػػػى ًَ ٍ ػػػػػػػػي ي :لى ػػػػػػػػيت س يػػػػػػػػلم ػػػػػػػػى
فىتىك نا ىلآٍلػػػػػػػػػػػػي ًهػػػػػػػػػػػػًب ٍؿ ػػػػػػػػػػػػىػ يػس ٍىلم ػػػػػػػػػػػػىم ًهػػػػػػػػػػػػٌل ًب ٍ يهً ػػػػػػػػػػػػٍ يت فىتىك ػػػػػػػػػػػػىٍنٜ ًٍنًػػػػػػػػػػػػى ًب ىمػػػػػػػػػػػػٍ ىػ ٍ ىك ىٍ ً ىك ىيػػػػػػػػػػػػىلآىب ػػػػػػػػػػػػىمىك
[ ﴾ ف يةىلٍيىػت ىلا ىم ًهٌل يىلىم ٍ ي ي ىػت
:ؼ م
23
.]
، ػػػػػػػػػػػ نٞ نًػػػػػػػػػػػ ه ، ػػػػػػػػػػػلآنٝ ػػػػػػػػػػػةم ػػػػػػػػػػػ ف فت ػػػػػػػػػػػلم " لى ػػػػػػػػػػػيت س هػػػػػػػػػػػن٘ر مك ػػػػػػػػػػػ ـ ػػػػػػػػػػػم ؿ ػػػػػػػػػػػ
ض ػػػػػػػػػػػػفب لح ػػػػػػػػػػػػ ك ، ػػػػػػػػػػػػلم هم ػػػػػػػػػػػػ ك س لػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ا ر ك ػػػػػػػػػػػػفنٞ ف ل ػػػػػػػػػػػػ ف نًػػػػػػػػػػػػثه
The Fatwa Industry between the Past and the Present (An Analytical Study of
Precepts and Rules of Fatwa)
Abstract
It is no secret for those who work in the field of religious studies and social and
political research the great place that the fatwa industry occupies in today’s world in
terms of the positive and negative influence on individuals and societies.
The fatwa in its long history- since the time of prophecy- has passed through different
stages and Islamic Scholars have made continuous efforts to control this dangerous
industry with Precepts and rules in order to protect it from those who try to penetrate into
this important sector of Islamic without having proper and accurate knowledge.
However, today’s world is witnessing tremendous developments and great changes in
all vital areas of modern technological revolution. These tremendous developments and
great changes require from the scholars to pay attention in order identify Precepts and
rules that enable the Mufti to face the New Challenges and Deliver fatwa accordingly.
This research addresses the history of the fatwa in its various stages, shedding light
on the Precepts and rules of fatwa set by our Great scholars and concluded with setting
new regulations that should be observed for the fatwa in our present time, in order to
rationalize the fatwa industry and direct it towards the interest of the Muslim nation.
4
يػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػ سكرك ،لى ػػػػػػػػػيت س يػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػفنٞ : ػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػنٟك ، ػػػػػػػػػلآ ل ض ػػػػػػػػػيم هػػػػػػػػػ ى ، ػػػػػػػػػس فى
:ؿ رثى نٞ يب
" ب خثس ه ة لف ،ه لخك لى يت س نٌب لم ي
1يػػػػػػػػػػم هػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػب ف نٌلػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػ ا ـ ػػػػػػػػػػ م ك نٌػػػػػػػػػػةلي ر يػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػي م ػػػػػػػػػػفنٞ ف ػػػػػػػػػػه ذ ػػػػػػػػػػف
عر ػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػا م ك س ص ػػػػػػػػػػخ ك ػػػػػػػػػػلنٜ ك ػػػػػػػػػػلي يػػػػػػػػػػم فػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ ا ؽ خ ػػػػػػػػػػب مػػػػػػػػػػل
ػػػػػػػػػػػػػػػ ب هػػػػػػػػػػػػػػػا لآ ػػػػػػػػػػػػػػػ لػػػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػػػا ةلم ػػػػػػػػػػػػػػػي ػػػػػػػػػػػػػػػن٣ ؽثػػػػػػػػػػػػػػػ ك
طك ػػػػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػػػػم ج
ػػػػػػػػػ س يػػػػػػػػػمك ػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػ ر ةنٞ لثػػػػػػػػػ س يػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػلم ػػػػػػػػػ ف ت مػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػ ةب ػػػػػػػػػ ك
ػػػػػػػػػػػػسد س ػػػػػػػػػػػػ نٌػػػػػػػػػػػػب ثػػػػػػػػػػػػ ف ف ػػػػػػػػػػػػ هػػػػػػػػػػػػ لآ لا هػػػػػػػػػػػػ نٌنٞ ػػػػػػػػػػػػي ر يػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػت
دك د يػػػػػػػػػػػػػب ؿ ػػػػػػػػػػػػ هػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػنٜ لى لى ػػػػػػػػػػػػػيت س ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػػم لػػػػػػػػػػػػ ف ض ػػػػػػػػػػػػػ م كت ػػػػػػػػػػػػ ادك
س هػػػػػػػػػػػن٘ر ميف ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ م م ف نًػػػػػػػػػػػ ك
ثػػػػػػػػػػػ ت لا ك ػػػػػػػػػػػ مػػػػػػػػػػػا ك ػػػػػػػػػػػفنٞ ط ػػػػػػػػػػػ لى ػػػػػػػػػػػيت
ا لا
2لا ػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػم ـ ػػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػػى ك
يػػػػػػػػػػلم ػػػػػػػػػػ ت ، ػػػػػػػػػػ لح مك ، م ةػػػػػػػػػػ مك ، ك ػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػثسث ػػػػػػػػػػم تخ ك ػػػػػػػػػػ ت ر ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػس نٜ
ن نً ػػػػػػػػػػػ ن ػػػػػػػػػػس لم ػػػػػػػػػػي ػػػػػػػػػػػلي ك ، ا ػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػ م
رك ػػػػػػػػػػػ مك ،ؽ ػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػبر م
لم ػػػػػػػػػي يػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػخ ػػػػػػػػا نٛ ػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػنّ نً ػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػ يس ػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػ
،
ل ػػػػػػػػػ ف ف ػػػػػػػػػف
لاك نٌػػػػػػػػػػػ فنٞ ك ػػػػػػػػػػػةلح ػػػػػػػػػػػس كزك ث ػػػػػػػػػػػ نٞ ف رثػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ ل م ػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػا ه ػػػػػػػػػػػةه ثػػػػػػػػػػػيت لم
ر ػػػػػػػػػػػىنٞ د ػػػػػػػػػػػ ي ك س ػػػػػػػػػػػف ك ػػػػػػػػػػػنٜ لح ػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػفنٞ ػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػفس ػػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػػ د ػػػػػػػػػػػم
م ػػػػػػػػػػػػينٞ ك
لح ػػػػػػػػػػػػ نٞ ك س ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػ ك ف ثػػػػػػػػػػػػ م لى زك ػػػػػػػػػػػػنْ ػػػػػػػػػػػػب دكثػػػػػػػػػػػػلمح
ػػػػػػػػػػ ف ف ػػػػػػػػػػ س فت نٌنٞ ػػػػػػػػػػي ر يػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػ ك ل ػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػة نٞ لثػػػػػػػػػػ س يػػػػػػػػػػن٣ مػػػػػػػػػػ ت ثػػػػػػػػػػ ينٞ
يػػػػػػػػػػػم ل ػػػػػػػػػػػخت ةب ػػػػػػػػػػػا يػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػ ى ك طك ػػػػػػػػػػػ ر ػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػخت ر ػػػػػػػػػػػ يب كت ثػػػػػػػػػػػسث طك ػػػػػػػػػػػ
م ػػػػػػػػػ ث ػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػ ى ػػػػػػػػػ مت ف ػػػػػػػػػلآب
ػػػػػػػػػػ تك ل ػػػػػػػػػ ف
.نٌنٞ ي ر يم ي ك م ل م ن٥
1 ،يوونلا ماملإا اٌركز وبأ فرش نب ىٌحٌ حرش عومجملا ، بذهملا 1 / 04 بٌجن دمحم خٌشلا قٌقحت ،ط ، .ةرهاقلا داشرلإا ةبتكم، ًعٌطملا 2 ًنارحلا نادمح نب دمحأ فص ،ًلبنحلا ة ص ًتفتسملاو ًتفملاو ىوتفلا 11 ةنس،قشمد ،ًملاسلإا بتكملا ،ط ، 1834 .ه
1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
*يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
5
ػػػػػػػػػػػةلي يػػػػػػػػػػػم نٌ ا ػػػػػػػػػػػب لػػػػػػػػػػػا كت يػػػػػػػػػػػلم ـ ػػػػػػػػػػػس ذ م ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ ر ن٣ ػػػػػػػػػػػ ياػػػػػػػػػػػ ك
يػػػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػػػ تك لآب ػػػػػػػػػػػػا ك ػػػػػػػػػػػػخك ػػػػػػػػػػػػ كدت ف ػػػػػػػػػػػػ ت يس ػػػػػػػػػػػػ نٌمر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػلي نٌ ػػػػػػػػػػػػ ك
ـ ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػات ػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػبه د
–
ثسثػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػم
-ػػػػػػػػػػػ م س م -ػػػػػػػػػػػ
ٌ ػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػه
.يسر نٞ خث ك نٌنٞ ي نٞ ت يم ه ف ك لا يم ف ك ر ك ٌ دك
بػػػػػػػػ ػػػػػػػػس م م ػػػػػػػػلآ ؽكث ػػػػػػػػ ػػػػػػػػ يػػػػػػػػم ؿ ػػػػػػػػن٣ بػػػػػػػػنُ عك ػػػػػػػػ م يػػػػػػػػم ت ػػػػػػػػ بػػػػػػػػ ػػػػػػػػ
مػػػػػػػػػػػػػةلي
QNRF
ػػػػػػػػػػػػػية م ػػػػػػػػػػػػػ تك لح ػػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػػ لك ػػػػػػػػػػػػػ ف " ف ػػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػػنٓ )
)ن ػػػػػػػػػػػػػ ذ َت ٌم ػػػػػػػػػػػػػلآ ػػػػػػػػػػػػػة م م ػػػػػػػػػػػػػ
ـ ػػػػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػػػػم رد ػػػػػػػػػػػػػ مك ػػػػػػػػػػػػػ فل ػػػػػػػػػػػػػ ة ت ػػػػػػػػػػػػػ رد
2010
-2014
ب ،
NPRP No∫8‡1884‡6‡067
.
م ػػػػػػػػػػػلآ ؽكث ػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػلم نٌةلح ػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػ ك يػػػػػػػػػػػ ؿ ػػػػػػػػػػػ ب هػػػػػػػػػػػل س فت سثػػػػػػػػػػػ س ؿ ػػػػػػػػػػػ ا
. لى مد نٟ س ك ، نٛ نًخ مةلي ب س م
يم ف ى س ب ك
يبرت
:ب م
:ؿك ب نٞ
م س للآ مك ل ف ك م ب س ي
.
:ني ث ب نٞ
ل مك لم ـ ث لآخك ل ف لت
ف وسر ت :ب ث ب نٞ
.
ا نٜ ك ما نٞ ف ةب ا : ب ب نٞ
.
.ب جلح ا ب نٕ خ
لولأا ثحبملا
اب فيرعتلا
او ةعانصل
تاحلطصمو ىوتفل
اهنم ةبيرق
ف للآم ب نٞ نٓك
:
:لولأا بلطملا
:ىوتفلا
اهتاقاقتشاو اهفيرعت
:يناثلا بلطملا
ىوتفلا نم ةبيرق تاحلطصم
:لولأا بلطملا
:ىوتفلا
اهتاقاقتشاو اهفيرعت
1
.
ةعانصلا فيرعت
6
م ر ة م يب ؼ م : م س يا .ت
ؿ ف
"
ع م ف ي هي س
: ك
"لى يت ه ه مك ،هلةم
و ٍمى يه ىيى ٍػتىت مً ًه ل ى ٍ ي
"
س ، ة ر
88
)
بت ؿ ،
ف ز ك ب ؽ
"لى يت ه ف رث نٞ يليف ا يةف ،
ىؿ ى ًٍنٛ لى ىػتىك
ً ى ىم ُّ يىنٕ ىمً ىك ن ىثًم ى ى يػ ى ٍىنٓ
س ، ة ر "
88
ؿ ها ه ي يلم د )
،هلةمك ا ف م ك ...س ل ذ نىيم يليف س ت يمك ، ي ل ذ س
" مت يم ت م م ك ي
3ك ، ب س ي ت مك ،هلةم ك ح ف ب ي م " مد ب زكنًف ؿ ك
" ي :هلةمك ا ف ب ىه م ك ؾث م س
4فت ن٣ صل ا
كت ف نٜ يم ص نٝ ع ل ذ هب د سك للآس ل م حللآ م
. ةي
ي ا م لت يم ثم فس يت نٟ درك ث ف لآ م متك : لآ م
ب مى ـ م ه
ب ح لآ ب لي للآس ث ك" لح ليل هفس يت ض يم ف م
ة ب لي س م هك نٌ ك ية ه ف جرث ف ه م مت لم ؿ ت ب م يلم
لا ينٞ
" م ية سك ةلم ية س للآم
5لي س م هك نٌ ك يةل ه نٓ جرث س م لي نييت م
لا ينٞ ة ب
. للآم
ه ف ا ه ر م يف كت لم ه" يم ر م ب م س يت لى ة ينٞ ذك
"ه ف ح سك ه ف
63 برعلا ناسل ،ىلع نب مركم نب دمحم لضفلا وبأ ،ًقٌرفلإا روظنم نبا :رظنٌُ برعلا ناس "عنص " ةدام
: كنًب
ط ،رد ر د
3
،
1414
/ق
1994
،)ـ
4 "عنص" ةدام ،طٌحملا سوماقلا ، يدابآزورٌفلا :رظنٌ 5 باهولا دبع نٌدلا جات هدلوو ًفاكلا دبع نب ًلع نٌدلا ًقت ،ًكبسلا:رظنٌ 1 / 97 ،ةٌملعلا بتكلا راد ،ط ، ،ىلوأ ط،تورٌب 1440 .م 6 نٌفلؤملا نم ةعومجمل طٌسولا مجعملا :رظنٌ1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.
1
اواب مدآ فورعم / روتكدلا
*يكنزلا ميرك رداق حلاص /روتكدلا ذاتسلأا
**يدلايم نيدلا رون /روتكدلا
***ثحبلا صخلم
)ىوتفلا طباوضل ةيليلحت ةسارد( رضاحلاو يضاملا نيب ىوتفلا ةعانص
ػػػػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػػػػ م ة لا ػػػػػػػػػػػػػنُ ك م ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػ رث ؿ ػػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػػةيس يػػػػػػػػػػػػػن٣ ثػػػػػػػػػػػػػ ت يػػػػػػػػػػػػػلم يػػػػػػػػػػػػػفيخ لا ل ػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػةةي ػػػػػػػػػػا ىنٞ لػػػػػػػػػػلت ـ ػػػػػػػػػػ يلػػػػػػػػػػ ك ػػػػػػػػػػ نً ػػػػػػػػػػ بػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػم يػػػػػػػػػػلم ر ػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػية م ك د ػػػػػػػػػػػػػػػف لػػػػػػػػػػػػػػػػ نٞ ػػػػػػػػػػػػػػػػ ي ىػػػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػػة م ركد ػػػػػػػػػػػػػػػنٟ فت ػػػػػػػػػػػػػػػػةه ف ػػػػػػػػػػػػػػػػ تك سثنٓك .ه لم ي لى هت ةاك ه س ث ػػػػػػػػػػػػفل ن٢ ػػػػػػػػػػػػ نّ ػػػػػػػػػػػػم ف لى ػػػػػػػػػػػػ ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػس لآ ػػػػػػػػػػػػ يخر ت ل ػػػػػػػػػػػػ ف ك د ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػةلي ؿ ػػػػػػػػػػػػبك ػػػػػػػػػػػػس ن٘ك نًػػػػػػػػػػػػلآنٝ م ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ة ػػػػػػػػػػػػا لػػػػػػػػػػػػ م ثػػػػػػػػػػػػم ك ةب ػػػػػػػػػػػػ ب ر ػػػػػػػػػػػػ ػػػػػػػػػػػػ ن٘ ػػػػػػػػػػػػ س لا هػػػػػػػػػػػػ رثػػػػػػػػػػ ؼ ػػػػػػػػػػيس لا يػػػػػػػػػػم ي ػػػػػػػػػػس لاك ثػػػػػػػػػػ لاك ػػػػػػػػػػ كدت لػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػ ر كدت ػػػػػػػػػػ لي ، ـ ػػػػػػػػػػ لم ػػػػػػػػػػم ث ػػػػػػػػػػ س ػػػػػػػػػػنٞ يػػػػػػػػػػى ك ػػػػػػػػػػػػػػػس نٜ لا ػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػه نًػػػػػػػػػػػػػػ ه نًػػػػػػػػػػػػػػػ تك ػػػػػػػػػػػػػػللح ر ػػػػػػػػػػػػػػلآت يػػػػػػػػػػػػػػم ػػػػػػػػػػػػػػ ت ػػػػػػػػػػػػػػػ ي ل ػػػػػػػػػػػػػػ م يػػػػػػػػػػػػػػلم ، ا ػػػػػػػػػػػػ ا ػػػػػػػػػػػػ اتك س ػػػػػػػػػػػػ مك لح ػػػػػػػػػػػػ ل ػػػػػػػػػػػػ ف م ػػػػػػػػػػػػ ف ػػػػػػػػػػػػف ػػػػػػػػػػػػ يػػػػػػػػػػػػم ثػػػػػػػػػػػػ م ػػػػػػػػػػػػنٟ يػػػػػػػػػػػػىس لم ثػػػػػػػػػػػػسث * ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،كراشملا ذاتسلأا -رطق ةعماجMahroof Athambawa, Associate Professor of Islamic Jurisprudence, College of Sharia and Islamic Studies Qatar Univercity.
**
ةٌملاسلإا تاساردلاو ةعٌرشلا ةٌلك ،ةٌملاسلإا تاساردلا مسق سٌئرو ذاتسلأا - رطق ةعماج
Salih Karim Al- Zanki, Professor of Islamic Jurisprudence and Head of the Department of Islamic Studies, College of Sharia and Islamic Studies, Qatar University.
***
سٌئرو كراشملا ذاتسلأا مولعلاو بادلآا ةٌلك ،ملاعلإا مسق
- رطق ةعماج
Nouridin Miladi, Associate Professor of Mass Communcation and Head of the Department of Masscommunication, College of Arts and sciences, Qatar University.