* Sorumlu yazar: Tel: +90 326 614 16 93 e-posta: hulyasereflisan@hotmail.com
Geliþ Tarihi: 17.06.2014 Kabul Tarihi: 22.07.2014
Dünya da su ürünleri aktiviteleri içinde, midye kabuðuna dayalý kabuk endüstrisi adý altýnda bir sektör geliþmiþtir. Bu sektörde, binlerce insana milyonlarca dolarlýk istihdam alaný oluþturulmuþtur. Ülkemizde böylesi bir sektörün varlýðýný ve bugün ne durumda olduðunu araþtýrmak üzere tasarlanan bu çalýþmada, bölgemiz tatlý su midyelerindenPotamida littoralis (Cuvier, 1798), Leguminaia wheatleyi (Lea, 1862), Unio terminalis (Lea,1863) ve Anodonta pseudodopsis (Locard, 1883)'inhangi alanlarda deðerlendirildiði ve alternatif deðerlendirilme sahalarýnýn ne olabileceði konusunda cevap alýnmaya çalýþýlmýþtýr. Bu amaçla, Ülkemiz için azýmsanmayacak bir populasyon gösteren tatlý su midyelerinin Hatay ilinden toplanan kabuklarýnýn eski Osmanlý el sanatý olan sedef kakmacýlýðý ile düðme ve süs eþyasý yapýmýnda deðerlendirilmeleri araþtýrýlmýþ ve daha geniþ yelpazede yer alacak þekilde nasýl deðerlendirilebileceði konusuna açýklýk getirilmeye çalýþýlmýþtýr. Gölbaþý Gölü'nde bulunan midyelerden özellikle P.littoralis ve L.wheatleyi'nin sedef kakmacýlýðýnda deðerlendirilebileceði, U. terminalis'ininci üretiminde nükleus olarak kullanýlabileceði ve A. pseudodopsis'in kabuk süsleme sanatýnda deðerlendirilebileceði sonucu elde edilmiþtir. Midyelerin besin kaynaðý olarak tüketilmesi yönünde yapýlan araþtýrma sonucunda, Almanya baþta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde pazarý olan bir ürün olduðu tesbit edilmiþtir.
Anahtar kelimeler: Potamida littoralis, Leguminaia wheatleyi, Unio terminalis ve Anodonta pseudodopsis,kabuk endüstrisi, sedef, besin kaynaðý.
Investigation On Economical Characteristics Of Freshwater Mussels In Gölbaþi Lake (Hatay)
A new industry has been developed based on shell bivalves sector in fisheries activities. Billion $ employment for thousand people has been provided by this sector. This study aim to determine current status of freshwater bivalves production, which areas fresh water bivalves were evaluated and what other alternative areas fresh water bivalves might be evaluated. Freshwater mussels collected from Hatay whether useable in Ottoman hand craft or not will be evaluated. Also, this bivalve's shell could be evaluated in ornamentals and button. In conclusion, freshwater mussels have a huge population how useable other widely spread sectors were investigated. In this study, Potamidalittoralis and Leguminaia wheatleyi can be evaluated in Ottoman hand craft , Unio terminalis can be useable in pearl production as nucleus and Anodonta pseudodopsis might be taken in the shell of the decorative arts is obtained.Musselsconsumedas a food sourceinterms ofresearch results, a productof economic valuethathas been established inEurope especiallyin Germany.
Keywords: Potamida littoralis, Leguminaia wheatleyi, U. terminalis and A. pseudodopsis, shell industry, nacre, food source.
Özet
Araþtýrma Makalesi Research Article
© Su Ürünleri Merkez Arastýrma Enstitüsü Müdürlügü, Trabzon
Mustafa Kemal Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Fakültesi, 31200 Ýskenderun/HATAY
Abstract
Gölbaþý Gölü (Hatay) Tatlý Su Midyelerinin Ekonomik Deðer
Taþýyan Özelliklerinin Araþtýrýlmasý
Mollusca þubesi içinde avcýlýðý ve avlanýlmýþ (Olson, 2002), 1889 yýlýnda avcýlýkla yetiþtiriciliði yaygýn olarak yürütülen canlý elde edilen midyelerin kabuklarý düðme grubu bivalvia sýnýfýdýr. Bu grup üyeleri olan yapýmýnda kullanýlmaya baþlanmýþtýr (Williams midyeler, besin amaçlý tüketildikleri gibi, sedef vd., 1993). 1900'lü yýllarda Amerika Birleþik ve inci elde etmek üzere, kabuk endüstrisi adý Devletlerinde, doðadan toplamak suretiyle altýnda geniþ bir yelpazede yer alarak ekono- yapýlan tatlý su midyesi üretimi nedeniyle o miye katký saðlamaktadýr (Þerefliþan, 2003; zamanlar 297 türü bilinen tatlý su midyelerinin 2005). Ancak ülkemizde, Bivalvia sýnýfýna ait su 100 yýl içerisinde 37'sinin nesli tükenmiþtir canlýlarýný tüketim alýþkanlýðý oldukça azdýr. (Chatters, 1998).
Geleneksel beslenme þekli, ekonomik ve Ýkinci dünya savaþýna kadar A.B.D.'den kültürel yapý bu tüketim alýþkanlýðýný etkileyen ihraç edilen tatlý su midyeleri uzak doðu önemli faktörlerdir. Buna raðmen, midye ülkelerinde inci üretiminde ve kabuk endüst-tüketiminin az da olsa, deniz midyesi olarak Ege risinde kullanýlmýþ, ancak Ýkinci Dünya sava-bölgesi baþta olmak üzere, Marmara, Karadeniz þýndan sonra plastik üretimine dayalý endüst-ve Batý Akdeniz bölgesinde daha yaygýn olduðu rinin geliþimiyle midye kabuðu endüstrisinde görülmektedir. Tatlý su midye tüketimi ise yok gerileme dönemi baþlamýþtýr (Cochran ve denecek kadar azdýr (Þeref-liþan, 2003). Layzer, 1993). 1950'li yýllarýn sonlarýnda, Anadolu tatlý su midyeleri 4 gruba Kuzey Amerikadan avlanýlan tatlý su midyesi ayrýlmaktadýr. Bunlardan birincisi, Avrupa Japonya'ya kültür inci üretiminde kullanýlmak merkezli olup Tuna ýrmaðý aracýlýðý ile gelen ve üzere ihraç edilmiþ, 1960'larda Japonya da, anaç Türkiye'nin batýsýna daðýlmýþ olan gruptur (2 istiridyeye inci çekirdeði (nükleus) olarak tatlý
Unio ve 1Anodonta türü). Ýkincisi, Doðu su midye kabuðu kullanýlarak, kültür inci Akdeniz formu olup Nil ve Akdeniz sahilleri üretimine baþlanmýþtýr (Cochran ve Layzer, aracýlýðý ile gelmiþ Türkiye'nin güneyini 1993). Kültür inci sektörünün geliþmesiyle kapsayan Antalya-Hatay þeridinde ve özellikle birlikte, Asya ülkelerinde ve Kuzey Amerika da Asi nehri (Orontes), Amikgölü (Horus) ve tatlý sumidye avcýlýðý hýz kazanmýþtýr.1990'larda Çukurova (Cilicia) merkezli gruptur (3 50 milyon dolar deðerinde olan tatlý su midye
Potamida, 4 Unio, 2 Leguminia ve 1 Gabillotia kabuðu ticareti, 2002 'lerde 35 milyon dolara türü). Üçüncüsü, Güney Asya'dan göç eden, gerilerken, 2009'dan sonra tekrar yükseliþe güneydoðu Anadolu da yayýlýþ gösteren gruptur geçmiþtir (Williams vd., 1993; Cartier ve (2 Unio, 1 Pseudodantopsis, 1 Legu-minaia ve 1 Krzemnicki, 2012).
Sinanodanta türü). Dördüncü grup ise, Güney Dünya kabuk endüstrisi ve inci üreti-Rusya'dan gelmiþ olan ve Sakarya Irmaðý ile minde önemli bir yeri olan Unionidae familyasý Türkiye'nin doðusuna yayýlýþ gösteren gruptur tatlý su midye türlerinden bazýlarý, Hatay ilinin (3 Unio, 1 Pseudodontopsis ve 4 Anodonta türü) Gölbaþý Gölü'nde ve bu bölgedeki sulama
kanal-(Çetinkaya, 1995). larýnda bulunmaktadýr (Þerfliþan, 2003).
Tatlý su midyelerinin kabuklarý, geçmiþ- Potamida littoralis (Cuvier, 1798),
ten günümüze inci üretimi baþta olmak üzere, Leguminaia wheatleyi (Lea, 1862), Unio
termi-kabuk endüstrisi ve diðer alanlarda deðerlen- nalis (Lea, 1863) ve Anodonta pseudodopsis dirilmektedir. Tarihi geliþim içerisinde in- (Locard, 1883) türleri yoðun olarak bu bölgede sanoðlunun inciye olan ilgisi çok eski çaðlara bulunmalarýna raðmen, bu midyeler, bölge dayanmaktadýr. 1850'lerde midye balýkçýlýk insaný ve ülke ekonomisi bakýmýndan tanýnma-endüstrisi kurularak, doðal kaynaklardan bolca maktadýr.
Kabuk endüstrisinde ve insan tüketi- iþletmelerle yüz yüze görüþülmüþtür. Onlardan minde önemi yeterince bilinmeyen bu midye iþletmeleri hakkýnda bilgi alýnarak, midye türlerinin kabuklarý makro düzeyde incele- kabuklarý (P.littoralis, L. wheatleyi, U. Ter-nerek, süsleme sanatý olan sedef kakmacýlýðýna minalis ve A. pseudodopsis) tanýtýlmýþ ve satýþ
uygunluðu araþtýrýlmýþtýr. Adý geçen tatlý su maðazalarýndaki ürünler detaylý bir þekilde midyelerinin ulusal ve uluslar arasý arenada incelenmiþtir ( Þekil 1,2,3).
ticari olarak ekonomik deðerinin araþtýrýlarak ortaya konulmasý amaçlanmýþtýr.
Yöntem
Araþtýrma 2011 yýlýnda Gölbaþý Gölü'nde (36°30'16”N; 36°29'42”E) yapýlmýþtýr. Göl, Amik gölü kurutulduktan sonra oluþturulmuþ, Hatay ilinin kuzeydoðusunda yer alan, Antakya'ya 50 km uzaklýkta bulunan bir göldür. 4.000 dönümü sulak sazlýk alanlardan oluþan, kaynak suyu ile beslenen gölün toplam debisi
3
yaklaþýk 2,5-3 m /sn ve ortalama derinliði yaklaþýk 3,5-4m' dir. Midye örnekleri Gölbaþý Gölü'nün sýð bölgesinde, kepçeve el týrmýðý yardýmý ile derin bölgelerdetüplü su altý dalýþý (SCUBA) yapýlarak toplanmýþtýr. Toplanan midye örnekleri, eleklerde yýkanarak çamur-dan arýndýrýlmýþ ve etiketleme yapýlarak portatif buzluklarla laboratuvara nakle-dilmiþtir.
Gölbaþý Gölü'nden toplanan midyeleri tanýtmak için Gaziantep'e gidilerek sedef kakmacýlýðý dernek baþkaný baþta olmak üzere, sedef kakma sanatýný iyi bir þekilde yapmaya çalýþan büyük ölçekli iþletme yetkilileri ile karþýlýklý görüþmeler yapýlmýþtýr.
Ülkemizde su ürünleri iþleyen ve ihracatýný yapan firma temsilcileri ile görüþmeler yapýlarak, dört midye türüne ait örnekler firmalara gönderilmiþ ve midye etinin tanýtýmý yapýlmaya çalýþýlmýþtýr.
Bulgular
Midye Kabuðunun Gaziantep Ýlindeki Sedef Kakmacýsý Ýmalatçýlarýna Tanýtýlmasý
Gölden toplanan midye örnekleri Ga-ziantep'e götürülerek, Sedef Kakmacýsý olan
Þekil 2. Sedef kakma sanatýna ait bir örnek.
Þekil 3. Sedef kakma el sanatý ile yapýlmýþ bir koltuk.
Þekil 1. Araþtýrmacýnýn sedef kakma sanatýnýn nasýl yapýldýðýný öðrenmesi.
Eski adý “Sedef Kakmacýlýðý Derneði” kabuk kalýnlýðý bakýmýndan iyi, ancak sedef olup feshedilmiþ olan ve yerine yeni “Gazi- rengi bakýmýndan biraz koyu olarak deðerlen-antep Bakýrcýlar ve Sedefçiler Odasý Derneði” dirilmiþtir. Ahþap üzerine kakýlan bu sedeflerin adýyla kurulmuþ dernek yöneticileri ile görü- daha açýk renkte olmasý istenilmekte olduðu, bu þülmüþtür. Yapýlan görüþmelerde, bu derneðin midyelerin sedefinin koyu pembe eflatunumsu daha çok, bakýrcýlýðý ön planda tutan ve olmasýndan dolayý daha özel (pahalý) ama az sedefkârlýðý ikinci plana indirgemiþ bir dernek sayýda çalýþmalarda tercih edilebileceði bil-olduðu anlaþýlmýþtýr. Yaklaþýk 30-35 sedefkârýn dirilmiþtir. Örneðin; Türk Bayraðý çalýþmasý, olduðu Gaziantep'te, konusunda eskiye dayalý, insan silueti, Osmanlý Tuðrasý veya bazý babadan oðula geçme þeklinde iþ yapan, büyük armalarda çok güzel olabileceði belirtilmiþtir. kapasiteli birkaç iþletme belirlenerek detaylý U.terminalis midye türü iþlenmeye uygun
görüþme yapýlmýþtýr (Tablo 1). olabilir gözüyle bakýlarak deðerlendirilmeye Yukarýda adý geçen sedefkârlarla yapýlan alýnmýþ, ancak midyelerin kabuk kalýnlýðý görüþmeler sonunda, Hatay'dan götürülen bakýmýndan ince olduðu, bu nedenle sedef midyelerin þimdiye kadar sedefçilikte kullanýl- kakmacýlýðý için tercih edilemeyeceði bil-madýklarý anlaþýlmýþtýr. Uygun süs eþyalarýnda dirilmiþtir. A.pseudodopsis'in de kabuðu ince kullanmalarý için midye kabuklarý býrakýl- bulunmuþ, kullanýma uygun olmadýðý ifade
mýþtýr. edilmiþtir.
Gaziantep Üniversitesi Güzel Sanatlar Eðitim Merkezi (GÜGEMER) Atölye þefi ile görüþme yapýlmýþtýr. 32 yýllýk sedefkâr olan yetkiliye, Hatay ilinden götürdüðümüz midye kabuklarý tanýtýlmýþ ve sedefçiliðin son yýllar-daki durumu hakkýnda bilgi alýnmýþtýr. Bu merkezde daha önce Hatay ilinden alýnan midye kabuklarýnýn kullanýldýðý, ancak sadece özel çalýþmalarda deðerlendirdiklerini ifade etmiþlerdir.
Gaziantep sedefkârlarýna Hatay ili midye kabuklarýnýn tanýtýmýndan alýnan sonuçlara göre; Leguminaia wheatleyi ve Potamida
littoralis türü midyeler, sedefkârlar tarafýndan
Midye Etinin Ýþleme Fabrikalarýna Tanýtýmý Gölbaþý Gölü'nde bulunan midyelerin besin kaynaðý olarak tüketilebilirliði konu-sunda bazý iþletmelerle iletiþim kurulmuþtur (Tablo 2). Ar-Ge bölümlerinde deðerlendir-meye aldýklarý tatlý su midyelerini öncelikle kendileri tanýmaya çalýþmýþlardýr. Yurtdýþýna midye örneði gönderdiklerini, ancak bu midye-lerin tonaj olarak miktarýný bilmeleri gerek-tiðini tarafýmýza bildirmiþlerdir. Aksi takdirde yurtdýþý alýcýlarýna bu ürünün tanýtýmý konu-sunda bir þey yapamayacaklarýný ifade etmiþ-lerdir.
Tablo 1. Gaziantep'te Sedef Kakmacýlýðý yapan büyük ölçekli bazý iþletmeler Sedef Kakmacýsý Midye kabuðu kapasitesi (ton / yýl)iþleme Midye kabuðunun temin edildiði iller
(TL/kg)
Midye kabuðunun temin ediliþ deðeri
Tuðra Sedefçilik 1.5-2 Malatya 70 krþ 1.5 TL
Öz Osmanlý
Sedefçilik 3-4
Malatya ve Ankara
Gölbaþý 40 krþ 1.5 TL
Özhitit Sedefçilik 3-4 Malatya, Ankara ve
Adýyaman 75 krþ 1 TL Gümüþ Tekin Sedefçilik 3 Malatya 75 krþ -- 1.5 TL
Ancak, bu çalýþma kapsamýnda, stok büyüklüðünü belirleme gibi bir konu araþtýrýl-madýðý için ve daha önce de buna yönelik çalýþmalar yapýlmadýðý için bu konuda firmalara bilgi verilememiþtir.
uygun, ancak kabuk kalýnlýðý ince bulunmuþtur. Diðer iki tür midyenin (P. littoralis, L.
wheatleyi) kabuk kalýnlýklarý çok iyi ancak sedef
rengi koyu bulunmuþtur. Bu iki midye türü sadece özel ve pahalý çalýþmalarda kullanýla-Ýletiþim kurulan firmalardan Türkiye de bilme özelliði taþýmaktadýr. Gaziantep sedef ve Almanya da temsilci firmalarý bulunan Elmas kakmacýlýðý için gerekli olan midye kabuklarý Gýda Ürünleri ve Nak.San.Tic. Ltd. Þirketinin Ankara, Malatya ve Adýyaman'dan temin yetkilileri, Gölbaþý Gölü'ne davet edilerek, hem edildiði bildirilmiþtir (GÜGEMER, 2006). göldenmidye örnekleri alýnmýþ hem de stok Hatay ili Gölbaþý Gölü'nden yýllar önce midye büyüklüðü konusunda göreceli bir yaklaþým satýn aldýklarý, ancak kabuk yapýsý ince olduðu sergilenmiþtir. Toplanýlan midyeler firma için tercih etmediklerini belirtmiþlerdir. Tanýtým yetkilileri tarafýndan Almanyadaki firmalarýna için göstermiþ olduðumuz P. littoralis, ve L. götürülerek deðerlendirmeye alýnmýþtýr. Bu wheatleyi türlerini ilk defa gördüklerini, bu tür
araþtýrmanýn sonucunda, Almanya da bu türler kabuklarla hiç karþýlaþmadýklarý için çalýþma-için azýmsanmayacak bir midye pazarýnýn larýnda kullanmadýklarýný bildirmiþlerdir.
olduðu bildirilmiþtir. P. littoralis ve L. wheatleyi yaþadýklarý
alan bakýmýndan sediment içine gömülerek
Tartýþma yaþamayý tercih eden, nadiren sediment üstünde
Midye kabuðuna dayalý süsleme sanatý yaþayan türler olduklarý için (Þerefliþan, 2003; ülkeler bazýnda incelendiðinde, midye kabuk- Çek ve Þerefliþan, 2006; Þerfliþan vd., 2009; larý yalnýzca ülkemizde bu denli zarif ve ince bir Çek ve Þerefliþan, 2011; Þerefliþan vd., 2011; el sanatý þeklinde iþlenmektedir. Gölbaþý Þerefliþan vd., 2013) Gaziantep sedefkârlarýnýn Gölü'nde bulunan midyelerinden U. terminalis bu türleri daha önceden görmedikleri anlaþýl-ve A. pseudodopsis'in sedef rengi çok güzel anlaþýl-ve mýþtýr.
Tablo 2. Gölbaþý Gölü'nde bulunan midyelerin besin kaynaðý olarak tüketilebilirliði konusunda iletiþim kurulan iþletmeler
Ýletiþim Kurulan Ýþletmeler Konu ile ilgilenenler Konu ile ilgilenmeyenler + + + + + + + + + + + Elmas Gýda Ürünleri ve Nak.San.Tic. Ltd. Þti.
Ahmet Aydeniz Ýnþaat Turizm Gýda Eðitim Öðretim Ýthalat Ýhracat ve Tic. A.Þ
Dardanel- Önentaþ Gýda San. A.Þ. Ulubay Soðuk Depo Ýþl. ve Tic. Ltd. Þti. Ada Dýþ Tic. Ltd. Þti.
Deniz Ticaret A.Þ.
Gelibolu Deniz Ürünleri Nakliyat Ziraat Ýnþaat Turizm Ýthalat Ýhracat San. ve Tic. Ltd. Þti.
Ýstanbul Su Ürünleri ve Gýda San. Nakliyat Tic. Ltd. Þti. Kutlukbey Su ve Tarým Ürünleri Ýnþaat Turizm San ve Tic. Ltd. Þti.
Umurbey Deniz Ürünleri- Gýda Turizm Ýnþaat ve Nakliye Ýthalat Ýhracat San. ve Tic. Ltd. Þti.
AL -ME-JA Sualtý Hizmetleri Deniz ve Tarým Ürünleri Gýda San. ve Tic. Ltd. Þti.
Midye etinin tanýtýmý için baðlantý kuru- miþtir. U. terminalis ve A. pseudodopsis'in ka-lan ve midye örneði gönderilen firmalar (Tablo buk yapýsý sedef kakma sanatý için renk olarak 2) midye etini bazý kriterlere göre deðerlen- çok uygun olduðu, ancak kabuk kalýnlýðý dirmiþlerdir. Hatay Gölbaþý Gölü tatlý su mid- bakýmýndan uygun olmadýðý sonucu elde yeleri; et randýmanýnýn yüksek olmasý, kabuk edilmiþtir.
büyüklüðünün pazarlama büyüklüðüne uygun Çalýþmada adý geçen tatlý su midyelerinin olmasý, et renginin açýk renk olup pazarlamaya insan besini olarak tüketimi araþtýrýldýðýnda, uygun olmasý ve tatlý su midyesinin lezzet Almanya da azýmsanmayacak bir tatlý su midye olarak deniz midyesine benzer olmasý baký- pazarýnýn olduðu, ancak Avrupa da tatlý su mýndan firmalar tarafýndan olumlu görüþler midyesi avcýlýðýnýn yasak olmasýndan dolayý, almýþtýr. Ancak, midyelerin stok miktarýnýn ve ürün temininde çok sýkýntý yaþandýðý bildiril-populasyon büyüklüðünün belirsizliði baký- miþtir. Bu anlamda, Hatay ili Gölbaþý Gölü tatlý mýndan olumsuz görüþ alýnmýþtýr. Midye olarak su midye potansiyelinin, Avrupa pazarýnda yalnýzca deniz midyesi ihracatý yapan bu ekonomik anlamda deðerlendirilebileceði firmalar bizden midyelerin stok büyüklüðü sonucu ortaya çýkmýþtýr.
konusunda net bir bilgi alamadýklarý için stok
büyüklüðünün belirsizliði, pazar açýsýndan Teþekkür
sürekliliði saðlayamayacaðýndan olumsuz Bu çalýþmayý maddi olarak destekleyen
görüþ sunmuþlardýr. Tarýmsal Araþtýrmalar ve Politikalar Genel
Bu firmalardan yalnýzca Elmas Gýda Müdürlüðü (TAGEM )'ne teþekkür ederim. Ürünleri ve Nak. San. Tic. Ltd. Þti.tarafýndan
olumlu dönüþ alýnmýþtýr. Hem Türkiye de hem Kaynaklar de Almanya da (Elmas Fischhandel GmsH
Neckarwiesenstraâe) deniz ürünleri ithalat ve ihracatý yapan firma yetkilileri, Almanya baþta olmak üzere, Ýtalya, Ýspanya, Bulgaristan, Hýrvatistan gibi ülkelerden tatlý su midyesi temin edildiði, ancak Avrupada tatlý su midyesi avcýlýðýnýn yasak olmasýndan dolayý, ürün temininde çok sýkýntý yaþandýðý bildiril-miþtir. Türkiye de ki bu midye türlerinin Avrupada ticari olarak deðerlendirilmesinin çok daha avantajlý olabileceði rapor edilmiþtir.
Sonuç
Hatay ili Kýrýkhan Ýlçesine Baðlý Gölbaþý Gölü'nde bulunan U. terminalis, A.
pseu-dodopsis, P. littoralis ve L. wheatleyi 'nin eti ve
kabuðu ekonomik bakýmýndan ayrý ayrý araþ-týrýlmýþtýr. Tatlý su midyelerinden P. littoralis ve
L. Wheatleyi'nin kabuðu eski Osmanlý el sanatý
olan sedef kakmacýlýðýnda deðerlendirile-bileceði özellikle insan silüeti gibi hassas ve özel çalýþmalarda kullanýlabileceði
bildiril-Cartier, L.E., Krzemnicki, M.S. ve Ito, M. 2012. Cultured Pearl Farming and Production in the Federated States of Micronesia. Gems&Gemology, 48 (2):108-122.
Chatters, J.C. 1998. 3chapters: Research Objectives; River Mussel Exploitation; and Conclusions: Environment, Population, and Human Adaptation on the Middle PitRiver. In Prehistory of the Middle PitRiver, Northeastern California, editedby J. C. Cleland, KEA Inc., San Diego, CA. Incolla-borationwith J. C. Cleland.
Cochran, T.G. ve Layzer, J. B. 1993. Effects of commercial harvest on unionid habitat use in the Greenand Barren rivers, Kentucky, p. 61–68. In: K. S. Cummings, A. C. Buchanan and L. M. Koch(eds.). Conservation and management of freshwater mussels. Preceedings of a UMRC-CSymposium. Upper Mississippi River Conser-vation Committee, Rock Island, Ill.
Çek, Þ. ve Þerefliþan, H. 2006. Certain reproductive characteristics of the freshwater mussel Unio
terminalis delicates (Lea, 163) in Gölbaþý Lake,
Turkey. Aquacul. Res.,37: 1305-1315.
Çek, Þ. ve Þerefliþan, H. 2011. The Gametogenic Cycle of
Leguminaia whaetleyi (Lea, 1862)in Lake Gölbaþý, Turkey (Bivalvia: Unionidae). J. Exp. Zool. Part A 1(315A): 30-40.
Çetinkaya, O. 1995. Van Gölün'e Dökülen Karasu Þerefliþan, H., Þerefliþan, M., ve Soylu, S. 2009. Çayýnda Yaþayan Bir Tatlý Su Midyesi Türü Unio Description of Glochidia of Three Species of stevenianus Krynicki 1837 (Mollusca: Bivalvia: Freshwater Mussels (Unionidae) From Sout-Unionidae).Turk J Zool.,20:169-173. heastern Turkey. Malacologia, 51(1): 165- 172 GÜGEMER, 2006. Gaziantep El Sanatlarýný Koruma ve Þerefliþan, H., Þerefliþan, M., Akyurt, Ý., ve Öksüz, A.
Geliþtirme Merkezi. Yayýn No: 1. Gaziantep 2011. Gölbaþý Gölü (Hatay) Tatlý Su Midyelerinin Üniversitesi. 102:62-73 Ekonomik Deðer Taþýyan Özelliklerinin Araþtý-Olson., D. 2002."Pearls". United States Geological rýlmasý. TAGEM 09/ARGE 07.
Survey. Retrieved, 21 April 2009. Þerefliþan, H., Çek, Þ. ve Þerefliþan, M. 2013. The Þerefliþan, HO. 2003. Gölbaþý Gölü (Hatay)'nde Reproductive Cycle of Potomida littoralis Bulunan Unio terminalis delicatus'un Üreme (Cuvier, 1798) (Bivalvia: Unionidae) in Lake Biyolojisi ve Yetiþtiricilik Potansiyelinin Araþ- Gölbaþý, Turkey. Pakistan J. Zool., 45(5): 1311-týrýlmasý. Doktora Tezi. Çukurova Üniversitesi- 1319.
Adana. Williams, J.D., Warren, M.L., Cummings, K.S., Harris,
Þerefliþan, H. 2005. Hatay ilinde mevcut olan tatlý su J.L. ve Neves, R.J. 1993. Conservation Status of midyeleri ve bunlarýn sedef kakmacýlýðýnda Fresh water Mussels of the United Statesand kullanýlmasý Ekonomik Rapor Dergisi, Ýsken- Canada. Fisheries,18(9): 6–22.
