8 A ğustos 1962
»■■■■■’■'■'■»'■»"»m"»"
TARİHİ BAHİSLER
k
1 lllllılllhlIlllııııııımııiMi
Edirnede altı yüz yıl
Yazan: Halûk Y. Şehsuvaroğlu
Altı y ü z yıl e v v e l b i t t em m u z g ü n ü n d e E d ir n e ’yi a lm ıştık . Osman lı İ m p a r a t o r l u ğ u d a h a k u r u l u ş yıl l a r ı n d a b u b e ld e y i hed efleri arası na k o y m u ş Ve f e ti h t e n s o n ra p a y i ta h t ı B u r s a ’daıı b u r a y a n a k l e t m ek le A v r u p a si yaseti nde oyniya- cağı m ü h im ro lü b e lir tm iş ti. Bi|r asır so nra î s t a n b u l u n da ele geçi rilm e siy le b u s iy asett e eh k u v v e tl i s6z ve h a k sahibi b i r d e v le t h ü v i y eti ni ka za n m ıştık . T ü r k l e r i n f e th in d e n en son d ü ş m an is t il â la r ı n a k a d a r E d irn e 'd e k u r u l a n m e d e n iy e t h a k ik a t e n goz k a m a ş t ı r a n b i r ih ti ş a m d ay d ı. Bu ince m e d e n iy e t b irço k y a b a n cl se y y ah ın e s e rl e r in d e u zun t a r i fini b u l m u ş tu r . B u n l a r d a n bi¥i 18. asırd a E d ir n e ’yi g ö rm ü ş L a d y Mon te gü E d ir n e d e n şö yle b a h s e tm e k t e d i r : ( B ü tü n E d ir n e toprağı b a h ç elerle dolu. Bahçe k e n a r l a r ı n a m e y v a ağaçla rı dikil m iş , a l t l a r ı n da h e r a k şa m k i b a r t a k ı m la r ı eğ le n iy o r. O n la rca gezinti, eğlence sa y ılm ıy o r. Ç a y ır l a rd a , gö lg elik y e r l erd e h a lk a v â r i ' t o p la n ı y o r la r , ye re b i r kilim s e r iy o r la r , ü z e r in d e o- tu ruyoTlar. Bir t a r a f t a n h i z m e tk â r l a r d a n biri saz çal ıyor, ö b ü r t a r a f ta n o n lar da k a h v e içiy o rlar. Boy le s u l a r ın zem ze m es in i d in liy e r e k e ğ le n en u f a k u f a k m e c lis le r h e r t a r a f ta g ö r ü lü y o r.
T ü r k iy e d e b u z evk o k a d a r u m u mî ki b a h ç ı v a n l a r a k a d a r sira y et etmiş, çok d e f a l a r b ir ço ğ u n u gö r düm . Ç o c u k la riy le b e r a b e r n e h ir k e n a r ı n a o t u r m u ş la r , bizde e k s e ri ya t a s v ir edil en eski d a v u l l a r a ben zer b ir köy çalgısı ç a lıy o rla r . B ir b irin e m ü sa v i b i r k a ç k a m ış ta n te r e k k ü p e den b u â le t de g a y et sade fakat, lâtif ve hoş.
(... B u r a d a bi zd eki gibi çiçek p a r te r le r i y o k t u r . B a h çe le re lâtif göl geler ve nice zarif b i r m a n z a r a Vücude g e ti ren y ü k s e k ç e ağ aç la r dikil m iş ti r. B a hçenin o rtas ın d a köşk v a rd ır. Kö şk b ü y ü k b i r o- d a d an i b a r e tt i r . O r t a s ı n d a u m u m iy e tle b ir fısk iye v a r d ır . B u oda ya dokuz on a y ak m er d iv e n le çıkı lır, d u v a k l a n ya ld ız lı p a n c u r la r - dan ibaret, e tr a f l a r ı n d a b i r b i r l e r i ne s a rılm ış a s m a l a r y a s e m in le r ve h an ım e lleri g ö rü lü r. He psi de y ü k sek a ğ aç la rla m u h a t t ır . K a d ı n la r he m e n b ü t ü n g ü n ü b u r a d a çalgı ile, n a k ış la g e çirir le r. Keza umu- | mi b a h çe le rd e de ke nd i e v le rin d e ı k öşk y a p t ı r a m ı y a n i a r için k ö şkler var. B u r a d a k a h v e ve ş e r b e t içi liyor. M a a m a fih T ü r k iy e d e b ü t ü n b i n a l a r g a y et sa ğ lam y ap ıl ıy o r. Ca mileı- hep y o n tm a taş ta n , h a n la r gayet zarif. Birçok h a n l a r v a r ki b ü y ü k b ir d ö rt köşe işgal ediyor. E tr a f la r ı taş k e m e r l e r a ltın d a d ü k k â n l a r l a ç ev rili . B u r a l a r a s a n a t k â r la r ın f a k ir l e r i y e rle ştiriliy o r. Bu h a n l a r da im a cam ile rin civarın da. H a n binası g a y et güzel. Üç 1400 kişi a la b ile c e k b ü y ü k b i r sa lon, a v lu g a y et geniş, e tr afı ü s tü ö r t ü lü g a le r il e r le çevrili. Bizim ko l ejler e o ld u k ça benziyo r. Size iti r a f ed erim , be n. b u müesse se le r; m a n a s t ı r la r d a n .çlaha istifade li b u lu y o r u m )
«Lady M ontegü, Ş a r k M e k t u p la rı A h m e t Refik Bey terc ü m e si » . S ey y a h ın h â t ı r a l a r ı n d a E d ir n e ’ de bazı T ü r k e v le rin i ziy a reti ge niş b i r y e r a lm a k t a d ı r . M u h a r r i r o r a la r d a g ö r d ü ğ ü g ü zellik leri, in celikle ri b ü t ü n t e f e r r u a t i y le tas vir e tm e k te d ir.
E d irn e ve İ s t a n b u l ’daki medeni seviye ü s t ü n l ü ğ ü n ü h a y r a n l ık l a m ü ş a h ed e e den se yyah. T ü r k le r in LÜ£ü4İlİfe‘?i- çok t a k d i r etm jş ve
m e k t u p l a r ı n ı şu c ü m le ile b i ti r m iş t i r : (B en b ü t ü n ilm i ile b i r İ s a k Nevton o lm a k t a n s a b ü t ü n ceh a le ti ilfe zengin b i r efen d i o lm a y ı t e r cih e d erim ).
O s m a n lı i m p a r a t o r l u ğ u n u n ik in c i ' p a y i t a h t ı E d irn e , İ s t a n b u l ’d a n sonra m im a r i e s e rle r in in zenginli ğiyle b a ş t a gele n b i r şe h rim iz d ir. Bü şehir, b a ş t a m ü s t e s n a b i r k u r u l u ş t a b u l u n a n h ü k ü m d a r s a r a y ı ve zengin se m tle r iy le , içinden ge çen n e h i r l e r ü s t ü n d e k i k ö p r ü l e r i y le, c am ile r, k e r v a n s a r a y l a r v e h a n la r l y l e p e k cazip b i r m a n z a r a y d ı . Gü zel k u m a ş l a r , k o k u l a r , yiy ec ek m a d d e le r i ve E d ir n e işi d e n ile n h a r i k u l a d e t a h t a sa n a tiy le m e ş h u r du. Ve eski a s ı r la r d a zengifi b i r t ic a re t m e r k e z i h a lin d e b u l u n u y o r du.
E d ir n e işleri, sa nati m iz ih haKİ- k a te n m ü s te s n a b i r e r ese riy d iler. E d irn e b o y a la r ın d a k i a h en k li t a t l ı lığı h i ç b i r v a k it tem in e d em ed ik . E v le r b u tatlı r e n k li b o y a la r la b ir p e r i m a s a lın d a k i h a y a l k â ş a n eleri ni a n d ır ırd ı. T ah tay ı b u k a d a r in ce b i r Zevkle oyân Ve b o y a y an sa n a t k â r l a r , h e r çeşit ev e şyasında b ü y ü k b i r u s t a lı k gö s te rm iş le rd i.
Nazlı E d ir n e , iki Rus, b i r B u l g a r ve b i r Y u n a n istil â sın a da m a r u z k alm ıştı.
1. D ü n y a H a r b i n d e n s o n ra Y u n a n lılafr b u şehri de h a k iddia e tm iş lerdi. B ir defa d a h a b ah s e ttiğ im gibi L ozan K o n f e r a n s ın d a b i r gün m u h t e r e m R eşit S a ffet A ta b in e n , V enizelo s’la b e r a b e r Lord G ü r z o n ’ un y a n ın d a b u l u n u r k e n , Venizelos E d ir n e ü z erin d ek i Y u n a n t a l e p le r i n i t e k r a r l a y ı n c a İngiliz Ba şm u- r a h h as ı ciddi b i r t a v ı r l a (h a y ır, demişti. E d ir n e T ü r k le r in d i r . Ç ü n k ü o r a d a T ü r k l e r i n t a p u se netl eri d ört m ız r a k l a y ere r a p te d ilm iş b u lu n m a k t a d ı r ) .
D ip lo m a t bu sö zleriyle Selimi- yeyi k a s d e d iv o r d u . S adece S elim i ye gibi ölm ez b i r â b id e _ b i r şe hr i eb ed iy y en T ü r k b ı r a k m a y a kâfi dir.
Simdi g ö n lü m d e Se lim iy ed e k i H ü n k â r m a h f e lln i sü sli ven b e n z e r siz çinilerin s erinli ği v a r. Ve Edir- neyi o çin ilerin g ü z elliğ in d en sey re d a lıy o ru m . H a r a p , y ık ık E d ir nede son a s ı r la r ın ıstır a b ın ı söy lü yor, onu bu h ü z ü n lü m a n z a r a s ı n dan b i r an evvel k u r t a r m a k ve ta r ih im izd e k i y e r in e y ü k s e l tm e k baş lıca v a zifele rim izd e n biri o lm a lı dır,
E d i r n e ’den söz edince Dr. R ifat O s m an B eyin h â tı r a s ı n ı ş ü k r a n ve h ü r m e t l e y â d e t m e m iy e im k â n yok tur. O ıs tıra p y ı ll a r ın d a E d i r n e ’de y aş ıy an bu değerli m ü n e v v e r , şcn- rin ta r i h i ü z erin d e en güzel çalış m a l a r ı y a p m ı ş ve bize kıy m e tli e- s e r l e r b ır ak m ış tır .
Son y ı ll a r d a Ecfirne ü z erine e s e r v e ren iki ilim a d am ım ızı da a n m ay ı b i r vazife bilirim . B u n l a r P r o f e s ö r T ayyib Gök bilgin ve O k t a y A s la n a p a ’dır. B ir F r a n s ız p ro fes ö r ö m r ü n ü n b irço k y fllk ftn i BüFsa'da t e t k i k l e r le g e çird ik te n s o n ra tzç sene k a d a r e v v el B u rs a isim li nefis b i r ese r y a y ın la d ı. Bu Fra n sız ca e s e rd e B u r s a ’n m b ü t ü n â b id e l e r i b i r a r a y a t o p la n m ış ve güzel B u rs a b i r d efa d a h a e b ed ileşm iştir.
G ö n ü l çok isterd i ki P r o f e s ö r G a b r i y e l ’in bu eseri gibi b ir eser de biz E d ir n e için ç ık a rs a y d ık .
600. fe tih y ı ld ö n ü m ü n d e Milli E- ğ iti m B ak an lığ ı böy le b i r k ita p v e r e b ilm iş olsaydı E d i r n e ’nin b u g ü n k ü m a n z a r a s ı n d a n d u y d u ğ u m u z hüzün b iraz h afif lem iş o lu rd u .
Taha Toros Arşivi
