Cilt:3•Sayı:5•Haziran•2016•s. 101-127 AR AŞ TI R M
A
EBÜ’L-FAZL EL-HUZÂÎ VE “İHTİYÂRÂTÜ MİN
KIRAÂTİ EBÎ HANÎFE” RİSALESİ
Necattin HANAY
*Öz
Bu çalışma, hicrî 4. asırda yaşamış kıraat âlimi Ebü’l-Fazl el-Huzâî’ye (ö.408/1017) ait İhtiyârâtü min kıraâti Ebî Hanîfe başlıklı risalesini ve bu esere dair bir takım değerlendirmeler sunmaktadır. Biyografi türü ve kıraat ilmine dair eserlerin büyük bir çoğunluğunda değinilen risale, Elmalı ve Diyarbakır kütüphanelerindeki yazma nüshaları esas alınarak ortaya konulmakta ve bunun öncesinde müellif el-Huzâî’nin hayatı ve eserlerine dair bilgiler aktarılmaktadır. Yazıldığı dönem ve sonra-sında bir takım spekülasyonlara sebep olduğu anlaşılan Ebû Hanîfe’nin kıraat antolo-jisi, İmam-ı Azam’ın kıraat tercihlerine dair belli bir veriyi önümüze koymaktadır.
Anahtar Kelimeler: Ebü’l-Fazl el-Huzâî, Ebû Hanîfe, Kıraat, Hemedânî, Hüzelî.
وبأ لضفلا يعازخلا هتلاسرو : تارايتخإ نم تاءارق يبأ ﺔفينﺣ همﺣر الله صخلملا هذه ةساردلا يوتحت ةلاسر " تارايتخإ نم تاءارق يبأ ةفينح ةمحر الله هيلع " يبلأ لضفلا يعاذخلا وهو مامإ ئرقملا شاع يف رصعلا عبارلا يرجهلل مدقتو ضعب تاقيلعتلا يف اذه عوضوملا . هذهو ةلاسرلا يتلا شأ ي تر لإ ي اه ف ی مظعم بتک مجارتلا و بتک ملع ،تاءارقلا مت اهقيقحت ىلع ساسأ اهيتخسن نيتطوطخملا : امهدحأ ةدوجوم ةلجسمو يف ةبتكم يلاملأ يرخلأاو يف ةبتكم رايد ،ركب يفو ةيادب اذه ثحبلا دجوت ضعب تامولعملا لوح ةايح فلؤملا يبأ لضفلا يعاذخلا هتافلؤمو . هذهو ةلاسرلا يتلا ودبت اهنأ تدأ لإ ی ضعب تاشقانملا يف ةرتف لأت ي اهف ،اهدعبو مدقت انل ضعب تامولعملا لوح جرت ي تاح يبأ نح ي ةف يف تاءارقلا . . تاملكلا ةيحاتفملا : وبأ لضفلا ،يعازخلا وبأ ،ةفينح ،ةءارقلا ،ينادمهلا يلذهلا ————
GİRİŞ
Ebû Hanîfe (ö. 150/767) İslam düşüncesinin teşekkül etme sürecinde etkin bir rol üstlenmiş âlimlerden biridir. Gerek görüşlerinin gerek bu görüşlerini çağlara taşıyan talebelerinin sesi asırlara ve kıtalara uzanmıştır. Kendinden sonraki ilmi mirasa katkı ve yön vermesini göstermesi bakımından İmam-ı Şâfiî’nin (ö. 204/820) “İnsanlar fıkıhta Ebû Hanîfe’nin iyâlidir.”1 sözü de bunun veciz bir ifade-sidir. Kıraat ilmi bakımından mümbit bir coğrafya olan Kûfe’de yetişmesi, onun pek çok kıraat farklılığını bir arada görmesine vesile olsa da Ebû Hanîfe’nin bir kıraat imamı olmadığı ve kıraat ilmini İmam Âsım’dan (ö. 127/745) aldığı kaydedilmek-tedir.2 Ancak buna rağmen Ebû Hanîfe’den Âsım kıraati dışında farklı kıraatlerin nakledildiği; Hüzelî (ö. 465/1073), Muvaffak el-Mekkî (ö. 568/1172) ve Bezzâzî (ö. 827/1424) gibi âlimlerin Ebû Hanîfe’ye ait kıraat tercihlerini eserlerinde zikret-tikleri görülmektedir. Örneğin Hüzelî, Ebû Hanîfe’nin Âsım dâhil Abdurrahman b. Ebî Leylâ (ö. 83/702) ve Aʻmeş (ö. 148/765) gibi âlimlerden de kıraat aldığını kay-detmekte ve ona ait rivayetlere eserinde yer vermektedir.3
Ebû Hanîfe’nin kıraat farklılıklarını zikreden kaynaklardan biri de Ebü’l-Fazl el-Huzâî’ye (ö. 408/1017) ait elimizdeki antolojisidir. Fakat Huzâî’nin mezkûr seçki-sinde ve diğer bazı eserlerde kayıtlara geçen kıraat farklılıklarının Ebû Hanîfe’yle ilişkisi noktasına bakıldığında farklı yaklaşımların olduğu görülecektir. Bunların şu şekilde ifade edilmesi mümkündür:
1. Ebû Hanîfe’ye ait olduğu söylenen kıraatler mevzudur ve onun adına uy-durulmuştur. Özellikle Huzâî’nin tasnif ettiği Ebû Hanîfe kıraatleri kendi dönemi ve sonrasında büyük tepkilere neden olmuş; Dârekutnî (ö. 385/995) ve dönemin bazı âlimleri bu kitabın aslının olmadığını ve uy-durma olduğunu belirtmeleri neticesinde Huzâî’nin Bağdat ve civarını terk etmek zorunda kaldığı kaynaklarda belirtilmiştir.4 Mezkûr kıraat farklılıkla-rının senedinin ve musannifinin Dârekutnî gibi bir âlimin cerhine maruz kalması, yine Ebû Hanîfe’nin kıraatinin Âsım kıraati olduğu kabulü ve aynı zamanda rivayetlerde yer alan bazı kıraatlerin Ebû Hanîfe’nin düşünce sis-————
1 Zehebî, Şemsuddin, Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ, thk. Hüseyin el-Esed, Müessesetü’r-Risâle, 11. bs. Beyrut 1996, VI, 403.
2 Kevserî, Muhammed Zâhid, Te’nîbü’l-Hatîb alâ mâ sâkahû fî tercümeti Ebî Hanîfete mine’l-ekâzîb, el-Mektebetü’l-Ezheriye, Kahire 1990, s. 59.
3 Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Ali el-Biskrî, el-Kâmil fi’l-kırâât ve’l-erbe’îne’z-zâidete aleyhâ, thk. Cemal b. es-Seyyid b. Rifâʻî eş-Şâyib, Müessesetü Semâ, 1. bs. 2007, s. 292. Ebû Hanîfe’nin hicrî 80 yılında doğduğu dikkate alındığında İbn Ebî Leylâ’dan (ö. 83/702) arz yoluyla kıraat alması zor gözükmekte-dir. Muhtemelen kıraatte mahir olan İbn Ebî Leylâ’nın oğlu İsâ ya da kardeşi Muhammed vasıtasıyla mezkûr âlimin kıraatine vasıl olmuştur.
4 Bağdâdî, Hatîb, Tarîhu medîneti’s-selâm, thk. Beşâr Avvâd, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. bs. Beyrut 2001, II, 542.
temiyle bağdaştırılamaması bunların mevzu olduğu yargısının en önemli gerekçeleridir. Bu sebepledir ki kıraat ilmine dair eserlerde mevzu kıraat-ler “hiçbir aslı olmadığı halde uydurma bir senedle birikıraat-lerine nispet edile-rek nakledilen kıraatler” diye tanımlanmakta ve bunların en meşhur ör-neklerini Ebü’l-Fazl el-Huzâî’nin Ebû Hanîfe’ye nisbet ederek bir araya ge-tirdiği belirtilen kıraatlerin oluşturduğu ifade edilmektedir.5 En bariz örnek olarak da Fâtır suresinin 28. ayetinin, “Allah’ın âlimlerden korktuğu” an-lamını yansıtan “innemâ yahşallahü min ʻibâdihi’l-ʻulemâe” şeklindeki okuyuşu verilmektedir. İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429) de böyle bir kıraatten Ebû Hanîfe’yi tebrie etmekte ve mevzu kıraati bu rivayetle örneklendir-mektedir.6 Kaynaklardaki tenkitler de çoğunlukla bu örnek üzerinden sür-dürülmektedir.7
Yine bu çerçevede Ebû Hanîfe’ye farklı bir kıraat isnat etmenin doğru ol-madığını belirten Zâhid el-Kevserî (ö. 1371/1952) de onun kıraatinin Ebû Abdirrahman es-Sülemî (ö. 73/692) ve Zir b. Hubeyş (ö. 82/701) vasıta-sıyla Hz. Ali ve Abdullah b. Mesud’dan gelen Âsım kıraati olduğunu belirt-mekte ve bu kıraati tevatürün zirvesi olarak nitelebelirt-mektedir. Ebû Hanîfe’ye nispet edilen Âsım rivayeti dışındaki kıraatlerin bazı tefsir ve menâkib kaynaklarında tevcihinin yapılma çabalarını ise esefle karşılamaktadır.8 2. Ebû Hanîfe’ye ait olduğu ifade edilen kıraatler aslında ona ait olmayıp
kendisine nispet edilmiş diğer bazı kurrânın kıraatleridir. Konuyla ilgili ifa-delere bakıldığında böyle bir düşüncenin varlığı da kendini göstermekte-dir. Zira Ebû Hanîfe’ye ait olduğu belirtilen rivayetlerin büyük bir çoğunlu-ğunu diğer bazı kurrâ da okumaktadır.9 Dolayısıyla okumadığı halde Ebû Hanîfe’nin adının mezkûr kıraatleri okuyanlar arasına kaydedildiği düşün-cesi diğer bir yaklaşım biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır.10
3. Ebû Hanîfe’ye ait kıraatler kendi dönemi itibariyle sahih rivayetler olup hicrî dördüncü asrın başlarından itibaren yaygınlaşmaya ve yerleşmeye ————
5 Birışık, Abdülhamit, “Kıraat”, DİA, XXV, 430.
6 İbnü’l-Cezerî, Muhammed, en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr, thk. Ali Muhammed ed-Debbâ’, Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut ty. I, 16.
7 Suyûtî, Celâlüddîn, el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, Mücemmaü’l-Melik Fehd li-Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerif, Medîne ty. II, 500; Rifâʻî, Mustafa Sadık, İʻcâzü’l-Kur’ân ve belâğatü’n-nebeviyye, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 9. bs. Beyrut 1973, s. 57.
8 Kevserî, Muhammed Zâhid, el-İmtâʻ bi sîreti’l-imâmeyn el-Hasen b. Ziyâd ve sâhibuhu Muhammed b. Şucâʻ, nşr. el-Mektebetü’l-Ezheriyye, Dâru’s-Saʻâde, Kahire ty. s. 23.
9 Damra, Tevfîk İbrahim, en-Nüketü’l-latîfe fî kırâeti’l-İmâm Ebî Hanîfe –min rivâyeti’l-Hasan b. Zeyyâd el-Lü’lüî min tariki kitâbi’l-kâmil–, el-Mektebetü’l-Vataniyye, Ammân 2014, s. 13-23. Bunun için ayrıca çalışmamızda yer alan risale metnine bakılabilir.
10 Bk. Tok, Fatih, İmâm-ı A’zâm Ebû Hanîfe’nin Kur’an Anlayışı, Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015, s. 122.
başlayan yedi ya da on mütevatir kıraat algısı çerçevesinde tasnife tabi tu-tulduğunda farklı başlıklar altına girebilmektedir. Bu çerçevede mütevatir kıraatlerle uygunluk arz edenler mütevatir; bunlara muhalefet edenler şâz ya da haber-i vâhid hüviyetini kazanabilmektedir.11 Bu yaklaşım tarzı, risa-lede de görüleceği üzere anlama etki eden okuyuş şekillerini uygun bir şekilde yoruma tabi tutmaya ve bunları gerekçelendirmeye çalışmaktadır. Örneğin Hanefî mezhebinin önde gelenlerinden Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (ö. 493/1100) “ve izibtelâ ibrâhîme rabbühû”12 ayetinin Ebû Hanife’den nak-ledildiği şekliyle “ve izibtelâ ibrâhîmü rabbehû” olarak namazda okunması halinde -buna katılmasa da- namazı bozmayabileceği görüşünden söz ederek gerekli görülen tevil ve tevcihi ortaya koymaktadır.13
Yukarıdaki tüm bu yaklaşımlar Ebû Hanîfe’den nakledildiği ifade edilen kıraat-lerin kendisine nispeti konusunda kesin bir hüküm vermeyi zorlaştırmaktaysa da bu rivayetlerin kaynaklardaki varlığı bir vakıadır. İşte bu çalışma hicrî dördüncü as-rın sonlaas-rında Huzâî tarafından derlenen Ebû Hanîfe kıraatlerinin yer aldığı böyle bir kaynağı ortaya çıkarmaktadır. Bununla birlikte çalışmada, Ebû Hanîfe adına ka-yıtlı kıraatlerin neredeyse tamamı tablo halinde bir araya getirilerek konuyla ilgile-nenlerin istifadesine sunulmaktadır. Bu sebeple Ebû Hanîfe’ye ait olduğu belirtilen okuyuş şekillerinin kanonikliği tartışılmamakta ve bunların tevcihi ya da tevili cihe-tine gidilmemektedir.
1. EBÜ’L-FAZL EL-HUZÂÎ (يعازخلا لضفلا وبأ)
a. Hayatı:
Hicrî 4. asırda yaşamış kıraat âlimlerinden biridir. Asıl adı Muhammed b. Caʻfer b. Abdi’l-Kerîm b. Büdeyl el-Cürcânî’dir. Hicrî 332 yılında Esterâbâd (Cürcân)’da doğdu. Talebesi Ebü’l-Alâ Vasitî’nin (ö. 431/1039) naklettiğine göre Ebül-Fazl el-Huzâî bir zaman sonra “Kümeyl” olan adını Muhammed olarak değiştirmiştir.14 Huzâî Irak, Şam, Mısır, Bağdat, Isfahan, Horasan, Âmul vb. bölgelere seyahatler gerçekleştirmiş ve dönemin büyük âlimlerine mülaki olarak onlardan hadis ve kı-raat ilimlerini almıştır.15
————
11 Tok, Ebû Hanîfe’nin Kur’an Anlayışı, s. 123-128. 12 Bakara 2/124.
13 Hanay, Necattin, “Kitâbü Zelleti’l-Kârî li’l-İmâm Ebi’l-Yusr el-Bezdevî: Dirâse ve Tahkîk”, AÜİFD, Ankara, 57:1 (2016), s. 32-33.
14 Bağdâdî, Tarîh, II, 542; İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, el-Müntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, thk. Mu-hammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ, 2. bs. Beyrut 1995, XIV, 342.
15 Sehmî, Hamza b. Yûsuf b. İbrahim, Târîhu Cürcân, Dâiretü’l-Ma’ârifi’l-Usmâniyye, Haydarabâd 1950, s. 416; Zehebî, Maʻrifetü’l-kurrâi’l-kibâr ala’t-tabakâti ve’l-aʻsâr, thk. Tayyar Altıkulaç, İSAM Yay., İstanbul 1995, II, 719.
Kendisine kıraat ansiklopedisti de diyebileceğimiz bir birikime sahip olmuş müstesna âlimlerden biridir. Bu sebeple Zehebî (ö. 748/1348) kendisini kıraat âlimlerinin onuncu tabakası arasında zikretmekte,16 İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429) de meşhur ve uzman bir kıraat imamı olarak nitelediği Huzâî’yi tabakatında kay-detmektedir.17 Gezgin bir âlim olması sebebiyle kaynaklarda elliye yakın hoca adı zikredilmektedir. Bu durum Huzâî’nin kıraat alanındaki yetkinliğini göstermesi ba-kımından ayrıca önem arz etmektedir. Hasan b. Saʻîd el-Muttavviʻî, Ahmed b. Nasr eş-Şezzâî, Ebû Bekr el-Katîʻî, Yusuf b. Yaʻkûb en-Necîremî el-Basrî, Ahmed b. Ubey-dullah en-Nehredeyrî, Muhammed b. Ahmed el-Ehvâzî, Hasan b. Abdillah b. Saʻîd el-Askerî, Ebû Bekr Ahmed b. İbrahim el-İsmaîlî bunlardan sadece birkaçıdır.18 Yine Ebû’l-Kâsım et-Tenûhî, Ebü’l-Alâ Vâsitî, Ahmed b. Ömer ibn Bakkâl, Ahmed b. el-Fazl el-Bâtrikânî, Abdullah b. Şebîb el-Esbehânî gibi pek çok kişi de kendisine tale-belik yapmıştır.19
Rivayetlerinde güvenilir olmadığına ve hata yaptığına dair bir takım değerlen-dirmeler20 söz konusu olsa da bunun sebebinin Ebû Hanife’ye ait kıraatleri içeren risaleyi yazması olduğunu anlamak zor değildir. Örneğin Huzâî’nin talebesi Ebü’l-Alâ el-Vasitî şöyle demektedir: “Huzâî, Ebû Hanife’ye nispet ettiği kıraatlerin içinde yer aldığı bir kitap yazmıştır. Darekutnî’nin (ö. 385/1092) notlarından ve dönemin bazı âlimlerinden edindiğim bilgilere göre bu kitap uydurmadır ve aslı yoktur.”21 Mamafih gelen eleştirilere dikkat çeken İbnü’l-Cezeri, Huzâî’nin kendisine güveni-len sika bir kıraat imamı olduğunu, yazdığı kitabın esas itibariyle onun uhdesinde olmadığını, onun sadece gelen rivayetleri bir araya getirdiğini ve kendisine zarar vermeyeceğini ifade etmektedir.22
Huzâî hicrî 408, milâdî 1017 yılında Taberistan’ın Âmul şehrinde vefat etmiş ve oraya defnedilmiştir.23 Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) hicrî 387 sene-sinde vefat edenler arasında Huzâî’yi zikretse de bu, diğer kaynakların ittifakla naklettikleri veriye uymamaktadır.24
————
16 Zehebî, Tabakât, II, 719.
17 İbnü’l-Cezerî, Ğâyetetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ, edtr. G. Bergstraesser, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Bey-rut 2006, II, 98.
18 Hocalarının tamamı için bk. İbnü’l-Cezerî, Ğâye, II, 98-99; Muhaysin, Muhammed Sâlim, Muʻcemü huffâzi’l-Kur’ân abre’t-târîh, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1992, II, 316.
19 Bağdâdî, Târîh, II, 541; Zehebî, Tabakât, II, 719; Muhaysin, Muʻcem, II, 317.
20 Zehebî, el-İber fî haberi men ğaber, thk. Ebû Hâcer Muhammed Zağlûl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1975, II, 216; Safedî, Salahuddîn Halîl b. Aybek, el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed Arnavut, Türkî Musta-fa, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 2000, II, 227; Burhaneddin el-Halebî, el-Keşfü’l-hasîs, thk. Subhî es-Sâmirrâî, İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, Bağdat 1984, s. 357-58; İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü’l-mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiye, Beyrut 2002, VII, 37.
21 Bağdâdî, Târîh, II, 542; Zehebî, Tabakât, II, 720. 22 İbnü’l-Cezerî, Ğâye, II, 99.
23 Sehmî, Târîhu Cürcân, s. 416. 24 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, XIV, 342.
b. Eserleri:
Kaynaklarda tamamı kıraat ilmi ve rivayetleriyle alakalı olan şu eserleri zikre-dilmektedir:
el-Vâzıh fi’l-kırâât: Genellikle biyografi eserlerinde Ebü’l-Fazl el-Huzâî bu eserine nispetle “el-Vâzıh fi’l-kırâât kitabının müellifi” şeklinde tanıtılmak-tadır.25
el-Müntehâ fi’l-hamsete ‘aşera: Kıraatlerle ilgili iki yüz elli rivayeti içermek-tedir.26 Eser Muhammed Şefaat er-Rabbânî tarafından doktora tezi kap-samında tahkik edilmiştir.27 Kâtip Çelebî eseri el-Müntehâ fi’l-kırââti’l-‘aşr olarak zikretmektedir.28
el-İbâne fi’l-vakf ve’l-İbtidâ:29 Fas Karaviyyûn Üniversitesi yazmaları ara-sında nr. 80/179’da kayıtlı bir nüshası vardır. Yazma 107 varaktır ve İb-nü’l-Bâziş el-Ğırnatî tarafından hicrî 520 senesinde istinsah edilmiştir. Tehzîbü’l-edâ fi’s-sebʻ30
İhtiyârâtü min kıraâti Ebî Hanîfe:31 Elinizdeki çalışma
2. “İHTİYÂRÂTÜ MİN KIRAÂTİ EBÎ HANÎFE” ADLI RİSALESİ
a. Eserin Müellife Aidiyeti
Ebü’l-Fazl el-Huzâî’nin biyografisine yer veren Tabakat kitaplarının neredeyse tamamı böyle bir eserinin varlığına işaret etmekte ve yukarıda değindiğimiz üzere Huzâî, bu risale sebebiyle eleştirilmektedir.32 İbnü’l-Cezerî de Huzâî’ye ait olan mezkûr eseri rivayet ettiğini açıkça ifade etmektedir.33 Hatta Bağdâdî (ö. 463/1071) gibi bazı müellifler eserlerinde risalenin giriş kısmındaki senede ve ri-salede yer alan Ebû Hanîfe kıraatlerinden bazılarına yer vermektedir.34 Bu bilgiler ————
25 Zehebî, Tabakât, II, 719; Zehebî, İber, II, 216; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Abdülkâdir Arnavut, Mahmud Arnavut, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1989, V, 51; Safedî, el-Vâfî, II, 227; İbn Hacer, Lisânü’l-mîzân, VII, 37; Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn, Mir’âtü’l-cinân ve ibretü’l-yakazân, thk. Halîl el-Mansûr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, III, 17.
26 İbnü’l-Cezerî, Ğâye, II, 98; Muhaysin, Muʻcem, II, 316.
27 Muhammed b. Ca’fer b. Abdi’l-Kerîm el-Huzâî, el-Müntehâ fi’l-kırââti’l-hamsete ‘aşera, thk. Muhammed Şefaat Rabbânî, el-Câmi’atü’l-İslâmiyye, Medine 1995.
28 Hacı Halîfe, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, thk. Şerafettin Yaltkaya, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 1941, II, 1858.
29 Kehhâle, Ömer Rıza Muʻcemü’l-müellifin, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1993, II, 622. 30 İbnü’l-Cezerî, Ğâye, II, 98; Muhaysin, Muʻcem, II, 316.
31 Eserin başlığı yazmalarda “Ebî Hanife” değil de “Ebû Hanîfe” şeklinde iraptan bağımsız olarak veril-mektedir.
32 Bağdâdî, Târîh, II, 542; Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a’lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî, Dâru’l-Kitâb el-Arabi, Beyrut 1993, XXVIII, 180.
33 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 16.
eserin yazma nüshalarındaki ifadelerle örtüşmektedir. Aynı şekilde mezkûr veriler de eserin müellife aidiyetini kesin bir dille kanıtlamaktadır.
Bazı kaynaklarda mezkûr eser Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’ye (ö. 569/1173) nispet edilse de35 bu hatalıdır. Bu hata risalenin Antalya Elmalı Halk Kütüphanesi numara 2548’de kayıtlı bulunan yazmanın son sayfasındaki ifadelerin yanlış anlaşılmasın-dan ve katalog kayıtlarına hatalı işlenmesinden kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen risalenin son sayfasındaki müstensihin “ecâzenî” ifadesi mevcut risa-leyle ilişkilendirilerek Ebü’l-Ala el-Hemedânî’den icazet kaydıyla alındığı şeklinde yorumlanmıştır. Oysa buradaki icazet kaydı İmâm el-Hüzelî el-Biskrî’ye (ö. 465/1073) ait el-Kâmil fi’l-kırâât36 adlı eseriyle ilişkilidir. Buna göre Hemedânî, el-Kâmil adlı eseri hocası Ebü’l-İz el-Vâsitî’den (ö. 521/1127), o da müellifin bizzat kendisi olan el-Biskrî’den Bağdat’ta bulunduğu bir esnada okumuşlardır. Risalenin son sayfasına bakıldığında bu net olarak anlaşılmaktadır. Müstensih, Ebû Hanîfe’ye ait kıraat rivayetlerini zikretmeyi bitirdikten sonra eseri şöyle nihayete erdirmektedir:
Ben [Müstensih] derim ki: Ebû Hanîfe ve Şâfiî’nin kıraatlerini İmam Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Ali b. Cübâre el-Hüzelî el-Biskrî, el-Kâmil fi’l-kırâât diye bilinen ese-rinde de zikretmektedir. Bu eser iki bin iki yüz yetmiş yolla (tarik) gelen elli kıraati içermektedir.
[İmam Biskrî] şöyle demektedir: “Bu kitabımı dünyanın iki büyük imamı olan Ebû Hanîfe ve Şâfiî’nin (Allah onlardan razı olsun) kıraatleriyle süsledim.” Ve yine [İmam Biskrî] rahimehullah şöyle demektedir: “Mağrib’in iç kesimlerinde yer alan Biskra kentinden Orta Asya’nın iç kesimlerinde yer alan Oş’a varıncaya kadar se-yahat ettim. Sağlı sollu, dağ ova demeden her beldeye uğradım, onlardan küçük büyük, kadın erkek ayırmaksızın çekinmeden kıraat aldım. Bu durum açlık ve fakir-likle beraber gece gündüz süren kırk üç senelik yolculuğum boyunca devam etti. Öyle ki bir beldede beş-altı, hatta yirminin üzerinde kişiden kıraat aldığım olmuş-tur... Böylece bu kitabı bir araya getirdim.”
[İmam Biskrî] âmâ idi ve kitabını da ezberinden imla ettirdi. Bu kitabı [el-Kâmil’i] Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’den icazetle aldım. [Hemedânî bana] şöyle dedi: “Bu kitabı başından sonuna kadar [hocam] Ebü’l-‘İz el-Vâsitî’ye okudum. O da ba-na kitabı, eserin müellifi el-Biskrî’ye Bağdat’ta bulunduğu bir sırada okuduğunu söylemişti.”
————
35 Altıkulaç, Tayyar, “Ebü’l-Alâ el-Hemedânî”, DİA, X, 287.
36 Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Ali el-Biskrî, el-Kâmil fi’l-kırâât ve’l-erbe’îne’z-zâidete aleyhâ, thk. Cemal b. es-Seyyid b. Rifâʻî eş-Şâyib, Müessesetü Semâ, 1. bs. yy. 2007. Müellifin hayatı, eserin metodu ve içe-riği ile ilgili bk. Abdülhafîz b. Muhammed Nûr b. Ömer el-Hindî, el-İmâmü’l-Hüzelî ve menhecühû fî kitâbihi’l-kâmil fi’l-kırââti’l-hamsîn, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke 1429; Altıkulaç, Tayyar, “Hüzeli”, DİA, XIX, 69-70.
[Müstensih:] Aynı şekilde bu kitapta yer alan Ebû Hanîfe kıraatlerini de [bir di-ğer tarikle] nakletmek isterdim, fakat konuyu fazla uzatmamak için vazgeçtim ve bu rivayetlerle yetindim.37
Görüldüğü üzere buradaki icazet kaydı İmam el-Biskrî’nin el-Kâmil adlı eseriyle alakalıdır. Haliyle Ebü’l-Fazl el-Huzâî’ye ait mevcut risalenin Ebü’l-Alâ el-Hemedânî ile bir ilişkisi yoktur.
Aynı şekilde eserin Elmalı nüshasının baş kısmı olmadığı için bu durumun ıska-lanmış olması da mümkündür. Zira eserin başka bir nüshasının giriş kısmında Ebü’l-Kâsım et-Tenûhî (ö. 447/1055) hocası Ebü’l-Fazl el-Huzâî’den risaleyi icazet-le nakicazet-letmektedir. Yine Hemedânî’ye ait böyicazet-le bir eserin kaynaklarda yer almaması ve risalenin ikinci bir nüshasının onun adına kayıtlı olmaması da böyle bir nispetin hatalı olduğuna işaret eder niteliktedir. Ancak eserin Hemedânî’ye ait olduğu hatalı bilgisinden hareketle bir çalışma yapılmış olsa bile bu durum yine de gözden kaçı-rılmıştır.38 Oysa aşağıda görüleceği üzere eserin Ebü’l-Fazl el-Huzâî’ye ait farklı nüshaları da söz konusudur.
b. Yazma Nüshaları
Eserin bildiğimiz kadarıyla üç nüshası mevcuttur. İkisi Türkiye’de biri de Mı-sır’dadır.
Elmalı Nüshası: Antalya Elmalı Halk Kütüphanesi koleksiyonunda numara 2548’de kayıtlı çaharkuşe kahverengi meşin, mıklebli bir cilt içinde 41a-46a sayfa-ları arasında yer almaktadır. Sayfalardaki satır sayısı 19’dur. Eser, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Kataloglarda Kıraâtü Ebî Hanîfeti’n-Numan başlığıyla Ebûl-Alâ Hasan b. Ahmed b. Hasan Attâr el-Hemedânî adına kayıtlıdır. Yukarıda değindiğimiz üzere risalenin el-Hemedânî’ye nis-peti hatalıdır. İlk sayfası kesilerek alındığı için başlangıç bilgileri eksiktir. Sonunda mukabele kaydı vardır. İcazet kaydı Hüzelî’nin el-Kâmil adlı eseriyle alakalıdır.
Eserin istinsah tarihi ve müstensihi bilinmemektedir. Ancak müstensihin Os-manlı Türkçesini bildiğini ve Türk asıllı olduğunu tahmin etmemiz mümkündür. Zira yazmanın 41a sayfasında geçen “yeteraffelü” kelimesinin anlamı aynı yazı karak-teri, mürekkep ve aynı stil ile Vankulu (ö. 1000/1592) lügatinden iktibasla “libas giyip salınmak” şeklinde derkenarda izah edilmektedir.
————
37 Arapça metni için risaleye bakınız.
38 Bk. Öge, Ali, “Ebu’l-Alâ el-Hemedânî ve Kıra’âtu Ebî Hanîfeti’n-Nûman İsimli Risâlesi”, NEÜİFD, Konya, 36 (2013), ss. 7-30.
Resim 1: Elmalı Nüshası, ilk sayfası koparılmış
Diyarbakır Nüshası: Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi numara 487’de kayıtlı şirazesi dağınık, kapakları kopuk vişne rengi sahtiyan bir cilt içinde 54b-56b sayfaları arasında yer almaktadır. Sayfalarda 15 satır mevcut olup söz başları kırmızı mürekkeple ve ahenk içermeyen nesih bir yazıyla kaleme alınmıştır. İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir. Fakat aynı cilt içinde yer alan sekiz farklı risaleden ikisinin istinsah tarihlerinin hicrî 1006 ile 1029 olduğu dikkate alındığın-da, risalenin yaklaşık olarak on birinci hicrî asırda yazıldığı ifade edilebilir.
Resim 2: Diyarbakır Nüshasının ilk sayfası
Mısır Nüshası: Mısırlı araştırmacı Dr. Muhammed Tevfîk Hadîd (Ebû Yûsuf el-Kefrâvî)39 vesilesiyle haberdar olduğumuz bir nüsha daha mevcuttur. Mezkûr araş-tırmacı Ebü’l-Fazl el-Huzâî adına bir yayınevi ( تاساردلل يعازخلا لضفلا يبأ ماملإا زكرم ةينآرقلا) kurma çabası göstererek, müellifin bütün eserlerini ve diğer bazı ulemanın yazma eserlerini tahkik projesi hazırlamıştır. Elinde Ebü’l-Fazl el-Huzâî’nin bu risa-lesinin farklı bir nüshası bulunmaktadır. Bu yazma, Diyarbakır nüshasıyla benzerlik arz etmektedir. Fakat ısrarlı yazışmalarımıza rağmen sadece ilk sayfasını tarafımı-za göndermiştir. Ayrıca Elmalı nüshasının sadece giriş kısmının yer aldığı bir sayfayı da bizimle paylaşmıştır. Bu sayfa bize Elmalı nüshasının kesik/eksik sayfasını ta-mamlama fırsatını vermiş ve ayrıca böyle bir çalışmanın tarihte mevcut olduğu ve bilindiği bilgisini sunmuştur.
————
39 Ezher Üniversitesinde Kütübü’l-vakf ve’l-ibtidâ hattâ nihâyeti’l-karni’r-râbiʻi’l-hicrî, dirâse lüğaviyye tahlîliyye başlıklı çalışmasıyla 2014’te doktor oldu.
Resim 4: Mısır Nüshası c. Eserin Telif Sebebi ve İçeriği
Bu antoloji, Ebü’l-Kâsım et-Tenûhî’nin, üstadı Huzâî’den Ebû Hanîfe’ye ait riva-yete konu olmuş bütün kıraatlerini tasnif etmesini istemesi üzerine yazılmıştır.
salenin girişinde özetle şu bilgi yer almaktadır:
“Kadı Ebü’l-Kâsım et-Tenûhî’nin icazetle haber verdiğine göre: Ebü’l-Fazl Mu-hammed b. Ca’fer el-Huzâî’ye hicrî 384 senesinde Şevvâl ayının yirmi beşi Pazar günü (25.10.384) [yazdıklarını] okudum. O [eserinde] şöyle diyordu: Bir olan Al-lah’a hamdolsun, efendimiz Hz. Muhammed’e ve âline salat ve selam olsun. İmdi, sen benden kendin için Ebû Hanîfe’nin (r.a) kıraatlerini bir araya getirmemi ve on-dan kıraat namına ne varsa nakledilenleri şerhiyle detaylandırmamı ve ulemanın ondaki ihtilaflarını zikretmemi istedin. Ben de rıza-i Bârî’yi umarak bu isteğini yeri-ne getirdim.”
Huzâî, bu talebe icabet ederek Ebû Hanîfe’nin öğrencisi İmam Muhammed eş-Şeybânî (ö. 189/805) kanalıyla gelen kıraat rivayetlerini hicrî 384 senesinde bir araya getirmiştir. Bu seçkide yer alan kıraat sayısı Diyarbakır nüshasında elli bir olarak ifade edilmektedir. Fakat nüshalardaki kıraat sayısı dikkate alındığında, muhtemelen istinsah esnasında, bazılarının gözden kaçırıldığı anlaşılmaktadır. Haddizatında bir nüshanın eksikleri diğerinden tamamlandığında sayının elli bir ol-duğu görülecektir. Bunu aşağıda verilen tablodan hareketle tespit etmemiz de mümkündür.
Elmalı nüshasında Ebû Hanîfe kıraatlerinin illetlerine ilaveten, aynı kıraati oku-yan diğer bazı ulema da zikredilmektedir. Ebû Hanîfe’den nakledilen farlılıkları ge-nel olarak iki kategoride değerlendirmek mümkündür. Bunlardan büyük bir çoğun-luğu lehçe ve/ya bölgeye taalluk eden fonetikle (ses bilimle) alakalı farklılıklardır. Haliyle bunlar rivayet sahibinin diksiyonuna özgü farklılıklardır ve bunların anlam üzerinde herhangi bir tesiri yoktur. Diğer bir kısım farklılıklar ise Arap dilinin cümle ve kelime yapısıyla ilgili sarfî ve/ya nahvî özelliktedir. Anlamı etkileme düzeyi farklı-lık arz etse de Ebû Hanîfe rivayetlerinde bu kategoriye girecek okumalar da mev-cuttur.40
d. Metodumuz
Ebü’l-Fazl el-Huzâî’nin risalesini istifadeye sunarken, yazma bir metnin mevcut nüshalarına dayanarak müellifin kaleminden çıkmış haline ulaşmaya çalışma ya da nüshaların birbirleriyle mukayese edilerek ortak bir metin oluşturma şeklinde bir tahkik metodu benimsemedik. Her iki nüshanın sayfa sayılarının az olması ve özellikle Diyarbakır nüshasının gayet muhtasar bir mahiyet arz etmesi sebebiyle iki nüshayı da art arda aynen yazdık ki böylece okuyucu iki farklı nüshayı münferit bir şekilde görme imkânı bulsun.
Elmalı nüshasında yer alan her bir rivayetin geçtiği sure ve ayeti dipnotta mus-————
40 Bu tür farklılıklarla ilgili değerlendirmeler için bk. Tok, Ebû Hanîfe’nin Kur’an Anlayışı, s. 122-131; Öge, “Kıra’âtu Ebî Hanîfeti’n-Nûman”, s. 16-26.
haflarda yer alan formunu da yazdığımız için Diyarbakır nüshasında aynen yer alan rivayetlerde bunları tekrar etme gereği duymadık. Elmalı nüshasının giriş kısmı ek-sik olduğu için Mısır’dan gönderilen metinle tamamladığımızı da ayrıca belirtelim. Nüshalardaki her bir rivayet numaralandırılmış, yine köşeli [ ] parantezlerin içindeki ifadelerin tamamı tarafımızca metne ilave edilmiştir. Kıraat farklılıkları ile ilgili bir metin olması hasebiyle gerekli görülen yerlerde hareke kullanılmıştır. Net bir mu-kayese sunması bakımından risaledeki kıraat rivayetleri ayrıca bir tablo haline geti-rilmiştir.
3. EBÛ HANÎFE’YE AİT KIRAATLERİN TABLOSU
Ebû Hanîfe’den kıraat nakleden sadece İmam Muhammed eş-Şeybânî değildir. Aynı şekilde Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî (ö. 204/819) ve İmam Ebû Yûsuf (ö. 182/798) gibi bazı talebeleri de nakilde bulunmaktadır.41 Çalışmamızda yer verdi-ğimiz risâlede kıraatlerin tamamına yakını İmam Muhammed eş-Şeybânî tarafın-dan nakledilen farklılıklar iken, el-Biskrî’nin el-Kâmil adlı eserinde Ebû Hanîfe’nin bir diğer öğrencisi olan Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî kanalıyla gelen rivayetlerine yer ve-rilmektedir.42
Bu başlık altında Ebû Hanîfe’den nakledilen kıraat birikimini üç sütundan olu-şan bir tablo şeklinde sunmaktayız. İlk sütunda Elmalı nüshasında yer alan rivayet-ler, ikinci sütunda Diyarbakır nüshasındaki rivayetrivayet-ler, üçüncü sütunda ise el-Hüzelî’nin el-Kâmil adlı eserinde yer alan ve Hasan b. Ziyâd el-Lü’lüî kanalıyla gelen rivayetler yer almaktadır. Bu sütundaki parantez içi sayılar el-Kâmil fi’l-kırâât43 adlı eserdeki sayfa numaralarını göstermektedir. Böylece kaynaklarda yer alan Ebû Hanîfe’ye ait kıraat rivayetlerinin eksik ve fazla olan yönleri görülecek ve bu tablo bizlere bir mukayese imkânı sunacaktır. Tabloda aynı satırda boş olan alan, ilgili nüshada kıraatin zikredilmediği anlamına gelmektedir. Ayrıca rivayetin sure ve ayet numarası da her satıra ilave edilmiştir.
يلذهلا يركسبلا
el-Kâmil يعازخلا لضفلا وبأ Diyarbakır Nüshası يعازخلا لضفلا وبأ Elmalı Nüshası Sure ve Ayet No ( ِّنيِّ دلا َمْوَي َكَلَم
478
) ِّنيِّ دلا َمْوَي َكَلَم ِّنيِّ دلا َمْوَي َكَلَم 4/1 ةحتافلا .1
————
41 Huzâî, İhtiyârâtü min kırââti Ebî Hanîfe, Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi, nu: 487, vr. 54/b; Hüzeli, el-Kâmil, s. 292; İbnü’l-Cezerî, Ğâye, I, 194; II, 104.
42 Hüzelî’nin eserindeki ifade aynen şöyledir:
ةياور ةفينح يبأ رايتخا يؤلؤللا دايز نب نسحلا ناميلس نب َّللَّا دبع نع ّيِعِّوَّطُمْلا نع ّيِعا َزُخْلا نع ٍبيِبَش نْب َّللَّا دبع رَّفَظُمْلا وبأ انربخأ لاق هيبأ نع دايز نب نسحلا نب دمحم نع يريمنلا ةبش نب رمع نع ىلع :هل تلقف هيلع تأرقو ،فرحلأا هذهب أرقي ةفينح ابأ تعمس : َّللَّا لوسر ىلإ هدانسإب نمحرلا دبع ةليل يبأ نبا ىلعو هدانسإب م ِصاَع ىلعو هدانسإب شَمْعَ ْلأا ىلع :لاق ؟تأرق نم -ملسو هيلع الله ىلص
Hüzelî, el-Kâmil, s. 292. Hüzelî’nin mezkûr eserindeki Ebû Hanîfe kıraatlerinin bir araya getirildiği bir antoloji çalışması için bk. Damra, Tevfîk İbrahim, en-Nüketü’l-latîfe fî kırâeti’l-İmâm Ebî Hanîfe –min rivâyeti’l-Hasan b. Zeyyâd el-Lü’lüî min tariki kitâbi’l-kâmil–, el-Mektebetü’l-Vataniyye, Ammân 2014. 43 Kullandığımız baskı için kaynakçaya bakılabilir.
يلذهلا يركسبلا
el-Kâmil يعازخلا لضفلا وبأ Diyarbakır Nüshası يعازخلا لضفلا وبأ Elmalı Nüshası Sure ve Ayet No ،َقي ِّسَو ،َليِّحَو ، َضيِّغَو ،ئيجَو ،َليِّق ( مامشلإاب ، ْتَئي ِّس ،َءى ِّس 480 ) مامشلإاب هبابو ،َليِّق مامشلإاب ،ْمُهَل َليِّق اَذِّإ 2 ةرقبلا . 2 / 11 فاقلا حتفو فلأ ةدايزب ، َنيِّذَّلا اُوَق َلَ ( 481 ) َنيِّذَّلا اُوَق َلَ اَذِّ اَو َنيِّذَّلا اُوَق َلَ اَذِّ اَو 3 ةرقبلا . 2 / 14 اَنْيَلَع ُهَباَّشَت َرِّقاَوَبْلا َّنِّإ اَنْيَلَع ُهَباَّشَت َرِّقاَوَبْلا َّنِّإ 70/2 ةرقبلا .4 ( ُهَّبَر ُميِّهاَرْبِّإ ىَلَتْبا ِّذِّ اَو 491 ) ُهَّبَر ُميِّهاَرْبِّإ ىَلَتْبا ِّذِّ اَو 124/2 ةرقبلا .5 َلْهَيَو ( ُل ْسَّنلاَو ُثْرَحْلا ُك 502 ) 205/2 ةرقبلا .6 ِّالل ِّليِّب َس يِّف ُلِّتاَقُن ِّالل ِّليِّب َس يِّف ُلِّتاَقُي 246/2 ةرقبلا .7 ةزمهلا مامشإب ، َنِّمُتوا يذَّلا َّم ضلا ةزمهلا ِّ مشب ،َنِّمُتوا يذَّلا 283/2 ةرقبلا .8 ( اًمِّ يَق 514 ) اًمِّ يَق اًمِّ يَق 18/3 نارمع لآ .9 ( لقنلاب ،ِّضْرَل ُءْلِّم 378 ) زمه ريغب ، ِّضْرَل ،ةزمهلاب ،ُءْلِّم نم ةزمهلا كرتب ، ِّضْرَل ُءْلِّم ضرلأا 10 نارمع لآ . 3 / 91 ( اوُلاَق ْمُكْوَق َلَ 481 ) نارمع لآ .11 3 / 119 ( ميملا رسكب ،ْمُّتِّم 521 ) نارمع لآ .12 3 / 158 ( ةروسكم ةزمهب ،ىِّلْمُن اَمَّنِّإ 379 ) نارمع لآ .13 3 / 178 ( ةلاملإاب ، ُثاَريِّم 338 ) ةلاملإاب ، ُثاَريِّم ءارلا رسكب ، ُثاَريِّم نارمع لآ .14 3 / 180 ءايلاب ،ُهَنوُمُتْكَي َلََو ِّساَّنلِّل ُهَّنُنِّ يَبُيَل امهيف 15 نارمع لآ . 3 / 187 ءاتلاب ، ْنُكَت ْمَل ْنَاَك ْنُكَت ْمَل ْنَاَك 73/4 ءاسنلا .16 ( اًثُنُأ 379 ) نونلاو زمهلا مضب ،اًثُنُأ اًثُنُأ 117/4 ءاسنلا .17 ىِّهِّدَتْقا ُمُهيٰدُهِّبَف ءاهلا رسكب ،ِّهِّدَتْقا ُمُهيٰدُهِّبَف 90/6 ماعنلأا .18 ( َيِّمْعُأ 381 ) اَهْيَلَعَف َيِّمْعُأ ْنَمَو اَهْيَلَعَف َيِّمْعُأ ْنَمَو 104/6 ماعنلأا .19 ا ًسْفَن ُعَفْنَت َلَ ( اهُناَميإ 550 ) اَهَناَميِّإ ٌسْفَن ُعَفْنَت َلَ ٌسْفَن وأ اًسْفَن ُعَفْنَت َلَ 158/6 ماعنلأا .20 ( اَهُلاَثْمَأ ٌر ْشَع 550 ) اَهُلاَثْمَأ ٌرْشَع ُهَلَف اَهُلاَثْمَأ ٌرْشَع ُهَلَف 160/6 ماعنلأا .21 ( زمهلاب شِّئاَعَم 382 ) شِّئاَعَم شِّئاَعَم 10/7 فارعلأا .22 ( ةحوتفم نونب ،اًر ْشَن 553 ) 57/7 فارعلأا .23 ءو ُّسلا ىِّنَّسَم ءايلا نوكسب ،ءو ُّسلا ىِّنَّسَم 188/7 فارعلأا .24 ( َنيِّذَّلا ُمُتْيَق َلَ 481 ) 15/8 لافنلأا .25 نيغلا حتفب ،ًةَظْلَغ ًةَظْلَغ وأ ًةَظْلُغ 123/9 ةبوتلا .26 ( َدْمَحْلا َّنَأ 566 ) ِّٰ ِّلِ َدْمَحْلا َّنَأ ِّٰ ِّلِ َدْمَحْلا َّنَأ 10/10 سنوي .27 ( ءاهلا حتفب ،ىِّ دَهَي 568 ) 35/10 سنوي .28 ( عمجلاو ءاحلاب ،َكِّناَدْبَاِّب َكيِّ حَنُن 569 ) ْنَمِّل َنوُكَتِّل َكِّناَدْبَاِّب َكيِّ حَنُن َمْوَيْلاَف ًةَيٰا َكَقَلَخ َكِّناَدْبَاِّب َكيِّ حَنُن/َكيِّ جَنُن َمْوَيْلاَف ًةَيٰا َكَقَلَخ ْنَمِّل َنوُكَتِّل 29 سنوي . 10 / 92 مامشلإاب ،اَّنَمْأَت َلَ نم ماغْدلإاب ،اَّنَمْأَت َلَ َكَل اَم 11/12 فسوي .30
يلذهلا يركسبلا
el-Kâmil يعازخلا لضفلا وبأ Diyarbakır Nüshası يعازخلا لضفلا وبأ Elmalı Nüshası Sure ve Ayet No
مامشإ ريغ ( ماغدلإاو نيعلاب ،اَهَفَعَّش دَق 576 ، 340 ) اَهَفَعَش ْدَق نيعلاب ،اَهَفَعَش ْدَق 31 فسوي . 12 / 30 ُهُناَقَزْرُت ُهُناَقَزْرُت ٌماَعَط اَمُكيِّتْأَي َلَ 37/12 فسوي .32 ( نيغلاب ِّ ، ِّكِّلَمْلا َغاَو ُص 576 ) نيغلاب ، ِّكِّلَمْلا َغاَو ُص 72/12 فسوي .33 ( َحيِّ رلا 494 ) 22/15 رجحلا .34 ( ْمُهوُجْنُمَل 542 ) 59/15 رجحلا .35 يف لاد ماغدإب ،اَنْفَّر َّص دَقَلَو داصلا ( 340 ) 36 ءارسلإا . 17 / 41 ( ءايلاب ،اوُعْدَي َمْوَي 588 ) ءايلاب ،اوُعْدَي َمْوَي ْمِّهِّماَمِّإِّب ٍساَنُأ َّلُك اوُعْدَي َمْوَي 71/17 ءارسلإا .37 عفرلاب ،ٌةَمِّلَك ْتَرُبَك 5/18 فهكلا .38 عمجلا ىلع ،تاَوَل َّصلا اوُعا َضَأ 59/19 ميرم .39 ْهَط ْهَط 1/20 هط .40 رسكو اهحتفو نونلاب ،ُليِّخَن ءاخلا ْمِّهِّرْح ِّس ْنِّم ِّهْيَلِّإ ُليِّخَن 41 هط . 20 / 66 ( ُهَيْحَو َكْيَلِّإ َى ِّضْقَن ْنَأ 600 ) ْنِّم ِّنٰاْرُقْلاِّب ْلَجْعَت َلََو ُّقَحْلا ُكِّلاَمْلا ُهَيْحَو َكْيَلِّإ َى ِّضْقَن ْنَأ ِّلْبَق ِّنٰاْرُقْلاِّب ْلَجْعَت َلََو ُهَيْحَو َكْيَلِّإ َى ِّضْقَن ْنَأ ِّلْبَق ْنِّم ُّقَحْلا ُكِّلاَمْلا 42 هط . 20 / 114 َةَرَهَز اَيْنُّدلا َةوٰيَحْلا َةَرَهَز 131/20 هط .43 ( ءارلا بصنو ءايلاب ، َّرِّقَيَو 603 ) ءارلا بصنب ، َّرِّقُنَو َّرِّقُنَو 5/22 جحلا .44 ْمُكَجِّرْخُن َّمُث 5/22 جحلا .45 َضْرلأاو ِّتاَومَّسلا َرَّوَن الل 35/24 رونلا .46 ْدَلخُيَو اًناَهُم ِّهيِّف ُدَلخُيَو 69/25 ناقرفلا .47 ( ُهَّنَيِّجْنُنَل 542 ) توبكنعلا .48 29 / 32 ( َكوُجْنُم 542 ) توبكنعلا .49 29 / 33 ( فللأا فذحب ، َّنُهَتْيَتَأ اَمِّب 398 ) َّنُهُّلُك َّنُهَتْيَتَأ اَمِّب َّنُهُّلُك َّنُهَتْيَتَأ اَمِّب 51/33 بازحلأا .50 ( ءابلا مضب ،ُالل ُبوُتَيَو 621 ) ُالل ُبوُتَيَو ُالل ُبوُتَيَو 73/33 بازحلأا .51 اَؤمَلُعْلا ِّهِّداَبِّع ْنِّم ُالل ىَشْخَي اَمَّنِّإ ( 624 ) اَؤمَلُعْلا ِّهِّداَبِّع ْنِّم ُالل ىَشْخَي اَمَّنِّإ ِّهِّداَبِّع ْنِّم ُالل ىَشْخَي اَمَّنِّإاَؤمَلُعْلا 52 رطافلا . 35 / 28 ( نيعلاب ،ْمُهاَنْيَشْعَاَف 624 ) ْمُهاَنْيَشْعَاَف ْمُهاَنْيَشْعَاَف 9/36 سي .53 َنوُلَخْدُي َةَّنَجْلا َنوُلَخْدُي َكِّئٰلوُأ 40/40 نمؤملا .54 ( ءاتلاب ، َنيِّذَّلا ُكِّلْمَت َلََو 635 ) َنيِّذَّلا ُكِّلْمَت َلََو َنيِّذَّلا ُكِّلْمَت َلََو 86/43 فرخزلا .55 ًةَوَشِّغ ( 636 ) 23/45 ةيثاجلا .56 ( َنيِّذَّلا ُمُتْيَق َلَ 481 ) 4/47 دمحم .57 عمجلا ىلع ،ْمُكُقاَزْرَأ ِّءاَمَّسلا يِّفَو 22/51 تايراذلا .58 اَنْيَقَوَو وأ اَنْيَّقَوَو 27/52 روطلا .59 ( فللأاو ءارلا ةلاملإاب ، ُثاَريِّم 338 ) 10/57 ديدحلا .60
يلذهلا يركسبلا
el-Kâmil يعازخلا لضفلا وبأ Diyarbakır Nüshası يعازخلا لضفلا وبأ Elmalı Nüshası Sure ve Ayet No
َفَرَع وأ َفَّرَع 3/66 ميرحتلا .61 ( لادلا رسكب ،اًقِّدَغ 652 ) اًقِّدَغ ًءاَم اًقِّدَغ ًءاَم 16/72 نجلا .62 ( ءايلاب ،ْمِّهيِّمْرَي 663 ) ْمِّهيِّمْرَي ْمِّهيِّمْرَي 4/105 ليفلا .63 اَم ٍ رَش ْنِّم ( َقَلَخ 663 ) َقَلَخ اَم ٍ رَش ْنِّم َقَلَخ اَم ٍ رَش ْنِّم 2/113 قلفلا .64 ( فللأا ةدايزب ، ِّساَّنلا ِّكِّلاَم 478 ) ِّساَّنلا ِّكِّلاَم 2/114 سانلا .65 4. RİSALE a. Elmalı Nüshası ]ميﺣرلا نمﺣرلا الله مسب[ انا :هباتك يف يفريصلا مساقلا ]لاق[ ] انَأَبْنأ [ تأرق :ةزاجإ يخونتلا نسحملا نب يلع مساقلا وبأ يضاقلا نينامثو عبرأ ةنس لاوش نم نولخ عبرلأ دحلأا موي يعازخلا دمحم نب رفعج نب دمحم لضفلا يبأ ىلع لله دمحلا :لاق ةئامثلاثو 44 [ 41 / أ ىنَتلأس كَّنِّإف ،دعبو مَّلسو هلٰاو ِّ يبَّنلا دمحم اندِّ يس ىلع الل يَّلصو ،هدحو ]أ فِّ نصُأ نأ الل كدعس فورحلا نم هنع َيِّوُر ام عيمج كل ركذأو ىلاعت الل همحر ماملإا تباث نب نامعنلا ةفينح يبأ ةءارق كل يف ًةبغرو باستح ْلْل اًراثيإ كلٰذ ىلإ كتبجأف ؛هيف ءاملعلا فلاتخاو هعورف صيخلتو فرح لك لصأ حرشب ىلإ هسفن بسني نم ضعب نع ينغلب دقلو .باَّوتلا ُلَّفَرَتَي مث ملعلا 45 ركذ عدي لَو ىشاحتي لَو هلهج يف يف بذكو ،ىلاعت الل باتك ظفحي مل َةفينح ابأ نَأ ركذو هطيرفتو هحدم ىلع ةَّملأا تقبطأ نمو فل سلا .هتياكح يف مثأو هتياور شلا نسحلا نب دَّمحم نع يكحي يبأ تعمس :لوقي دَّمحم نب دمحأ سا بعلا ابأ يلاخ تعمس دقلو ينابي ،راهنلاب ةمتخو لي للاب ةمتخ ؛ةمتخ ني تس ناضمر رهش يف متخي ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ ناك :لاق هيقفلا وهو لَإ م ظعم مام او م دقم هيقف ضرلأا ديدج ىلع قبي ملو ىلاعت الل همحر يعفاشلا نع سنوي ىور اذكٰهو امهنع ىلاعت الل يضر امهتفص يف بِّنْطم ،امهلضفب فِّرتعم . نع ينامجرتلا ميهاربإ وبأ أبنأ مصلأا د محم نب دمحأ أبنأ ناجرجب ليعٰمسإ نب دمحأ ركب وبأ انربخأ [ ساَّبع نب الل دبع نع يناجرجلا دعس نب ديعس 42 / ]ب الل ىَّلص الل لوسر لاق :لاق امهنع الل يضر ُباَح ْصَأَو ِّنآْرُقْلا ُةَلَمَح يِّتَّمُأ ُفاَر ْشَأ" مَّلسو هيلع " ِّلْيَّللا 46 دَّمحم نب دمحأ وهو هنع ىوري يذَّلا خيشلا اذٰهو .حيحصلا بحاص ظفاحلا يليعٰمسلإا ميهاربإ ———— 44 يلاملأ ةخسنلا نم ةعوطقم ةرقفلا هذه 45 يلوقناو ،قمنلاص بويك سابل ،لّفرت :شماه يف 46 ملسو هيلع الله يلص الله لوسر لاق :لاق امهنع الله يضر سابع نب الله دبع نع كاحضلا نع يشرقلا الله دبع يبأ لشهن نع :شماه يف .يتمأ فارشأ خلا ..
لك ركاذ انأو ؛امهريغو فسوي وبأو ،نسحلا نب دَّمحم مهنم ؛ةعامج ةءارقلا ةفينح يبأ نع ىور دقو .ىلاعت الل ءاش نإ نآرقلا رخٰا ىلإ ًلا لعم هدانسإب فرح لاق 47 لا وُبَأ ُّيعازخلا َرَف عَﺠ ُن ب ُدَّمَﺣُم ِل ضَف نب نسحلا نب دمحم نب دمحأ نيسحلا يبأ ىلع تأرق رخاف نب الل دبع نب رفعج ِّنب نورٰه نب دمحم 48 َةَفيِّنَح وُبَأ اَنِّب ىَّل َص" :لاق ينابي شلا نسحلا نب دمحم أبنأ َتْخِّإ اًفوُرُح َأَرَقَو َنا َضَمَر ِّرْهَش يِّف ىلاعت الل همحر َنوُعِّباَّتلاَو ُةَباَح َّصلا اَهْتَأَرَق ىِّتَّلا ِّفوُرُحْلا َنِّم ِّه ِّسْفَنِّل اَهَرا "نيعمجأ مهنع ىلاعت الل يضر باتكلا ﺔﺣتاف ١ -" ِّنيِّ دلا َمْوَي َكَلَم-" نسحلا نب دَّمحم ةياور يف ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ أرق 49 "َلَعَف" لاثم ىلع ،لَوعفم هلعجو "َمْوَيْلا" بصنو الل همحر دهاجم نب ركب وبأ لاقو .ُهريغو ديزي نب حيرش ةويح وبأ أرق هبو .ىلاعت الل مهمحر رمعي نب ىيحيو يرصبلا نسحلا أرق هبو ،ىلاعت ةرقبلا ةروس ٢ -"ْمُهَل َليِّق اَذِّإ" دمحم ةياور يف ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ أرق 50 [ يئاسكلا أرق هبو مامشلإاب 42 / ]أ حلا بوقعيو هنم لعفلا نيع ،" ِّلْوَقْلا" نم هَّنلأ ؛ةروسكم واوب "َلِّوُق" هيف لصلأاو ،هنع سنوي ةياور يف يمرض .فاقلا راسكنلَ ًءاي واولا تبلقناف فاقلا ىلإ تلقنف ةرسكلا اهيف اولقثتساف ،واو ٣ -" َنيِّذَّلا اُوَق َلَ اَذِّ اَو-" دمحم ةياور يف أرقو 51 ةءارق يهو "اوُلَعاَف" ىلع فللأاب الل يضر يلع نب ديز .مهريغو يناميلاو يمرضحلا بوقعيو امهنع ىلاعت ٤ -"اَنْيَلَع ُهَباَّشَت َرِّقاَوَبْلا َّنِّإ" أرقو 52 تمغدأ مث "ُهَباَشَتَت" لصلأاو ، يلع نب ديز أرق هبو ليقثتلاو عمجلاب .نيشلا يف ءاتلا ٥ -" َنِّمُتوا يذَّلا ِّ دَؤُيْلَف-" أرقو 53 ا ِّةزمهلا ِّ مشب رفعج يبأ رايتخاو جاردلإا يف وٍرْمع يبأ بهذم وهو َّمضل .عاقعقلا نب نارمع لآ ةروس ٦ -" ِّضْر َلَا ُءْلِّم-" دمحم ةياور يف ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ أرق 54 يهو " ِّضْرَْلأا" نم ةزمهلا كرتب .ريثك ِّنب نع ٍلُبْنُقو شْرَو ةياور يف عفان ةءارق ———— 47 .لوقلا اذه نم ركبرايد ةخسن يف ةلاسرلا أدبت 48 نب دمحم رفعج وبأ ينثَّدح لاق نوراه نب دمحم نب نسحلا نب دمحم نب دمحأ نيسحلا وبأ ينثَّدح يعازخلا رفعج نب دّمحم لضفلا وبأ لاق هيقفلا نسحلا نب دمحم ينثدح لاق رخاف نب الله دبع رفعج يبأ نع غابدك ناهام نب ذامج خلا...انب يَّلَص لاق 49 ( ﴾ِنيِّدلا ِم ْوَي ِكِلاَم﴿ ،ةحتافلا ةروس 1 / 4 ) 50 ،ةرقبلا ةروس( ﴾َنوُحِلْصُم ُنْحَن اَمَّنِإ اوُلاَق ِض ْرَ ْلأا يِف اوُدِسْفُت َلَ ْمُهَل َليِق اَذِإ َو﴿ 2 / 11 ) 51 ،ةرقبلا ةروس( ﴾اَّنَمآ اوُلاَق اوُنَمآ َنيِذَّلا اوُقَل اَذِإ َو﴿ 2 / 14 ) 52 ِإ﴿ ،ةرقبلا ةروس( ﴾اَنْيَلَع َهَباَشَت َرَقَبْلا َّن 2 / 70 ) 53 ،ةرقبلا ةروس( ﴾ُهَتَناَمَأ َنِمُتْؤا يِذَّلا ِّدَؤُيْلَف﴿ 2 / 283 ) 54 ،نارمع لآ ةروس( ﴾ِهِب ىَدَتْفا ْوَل َو اًبَهَذ ِض ْرَ ْلأا ُءْلِم ْمِهِدَحَأ ْنِم َلَبْقُي ْنَلَف﴿ 3 / 91 )
٧ رلا دبع نع رْيَهُز وبأ لاقو أرقيو لوقي ىلاعت الل همحر ةفينح ابأ ُتعمس ي ِّسْوَّدلا ِّدَبْعم نبا نٰمْح " ِّط ْسِّقْلاِّب اًمِّ يَق ِّمْلِّعْلا اوُلوُأَو" 55 "اًمِّ يَق اًنِّ يَد" هلوق وحن ةمقلع ةءارق يهو فللأا ريغب ءايلا ديدشتب 56 نب دمحأ لاقو ق يف يه لاقيو "ُد ِّيَجْلا" لثم "ُم ِّيَقْلَا" يوحنلا ىيحي .هنع الل يضر دوعسم نب الل دبع ةءار ٨ -[ ِّتاَوٰمَّسلا ُثاَريِّم ِّ ِّلَِو" نسحلا نب دمحم ةياور يف أرقو 43 / " ِّضْرَْلَاَو ]ب 57 ْتَءِّرُقو ،ءا رلا رسكب ْيَب لاقي امك اهمدعو ةلامِّلإا نيب ديري ، ِّنْيَظف للا نيب ءا رلا هنع َيِّوُرو ،كلٰذ وحن عِّفاَن نع ٍشْرَول مهضعب ىلع َن . َنْيَب ءاسّنلا ةروس ٩ دمحم ِّةياور يف ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ أرق ] نب [ " ْنُكَت ْمَل ْنَاَك" نسحلا 58 ؛"ة دوَملا" ثينأتب ءا تلاب دبع قيرط يف ْتَأرُق هبو ،م ِّصاَع نع صْفَحو هنع شْرَو ةياور يف يمرضحلا بوقعيو ريثك نبا أرق هبو .ورْمَع يبأ نع ثراولا ١٠ -أرقو "اًثُنُأ َّلَِّا ِّهِّنوُد ْنِّم َنوُعْدَي ْنِّإ" 59 .امهنع ىلاعت الل يضر ساَّبع نب الل دبع ةءارق َيهو ماعنلأا ةروس 60 ١١ -"ِّهِّدَتْقا ُمُهيٰدُهِّبَف" نسحلا نب دمحم ةياور يف ىلاعت الل محر ةفينح وبأ أرق 61 يهو ،ءاهلا رسكب هَّنأك ،ردصم نع ةيانك اهَّنأب ةءارقلا هذٰهب يسرافلا يلع وبأ َّجتحا دقو ناوكذ نبا ةياور يف رماع نب ةءارق تكسلا ءاه نع اهلازأ اذإ هَّنَلأ ،هل ةد ِّيج ة جح هذٰهو ،ءاهلا رسكب ءادتقلإا نع ىنك مث "ءاَدِّتْقِّإ ِّهِّدَتْقِّإ" لاق تانانكلا ةلزنمب تراص .اهرسك زاجو ١٢ -"اَهْيَلَعَف َيِّمْعُأ ْنَمَو ِّه ِّسْفَنِّلَف َر َصْبَا ْنَم" أرق ةفينح ابأ ُتعمس ُّيسو دلا ريهن وبأ لاقو 62 ١٣ -"ا ًسْفَن ُعَفْنَت َلَ" دمحم ةياور يف أرقو 63 وهو :لضفلا وبأ لاق ،عف رلاب " ٌسْفَن" هنع يورو ،ِّءا تلاب [.فيعض 43 / ]أ ١٤ -دمحم ةياور يف أرقو "اَهُلاَثْمَأ" نَّونُم " ٌر ْشَع ُهَلَف" نسحلا نب 64 ،رشعلا ةفص نم م لالا لعج ،عفر .هريغو يمرضحلا بوقعي قيرط نم تأِّرُق هبو فارعلأا ةروس ———— 55 اًمِئاَق ِمْلِعْلا اوُل ْوُأ َو﴿ ،نارمع لآ ةروس( ﴾ ِطْسِقْلاِب 3 / 18 ) 56 ،ماعنلأا ةروس( ﴾اًفيِنَح َميِها َرْبِإ َةَّلِم اًمَيِق اًنيِد﴿ 6 / 161 ) 57 ،نارمع لآ ةروس( ﴾ ِض ْرَ ْلأا َو ِتا َواَمَّسلا ُثاَريِم ِ َّ ِللَّ َو﴿ 3 / 180 ) 58 ،ءاسنلا ةروس 4 / 73 59 ،ءاسنلا ةروس( ﴾اًثاَنِإ َّلَِإ ِهِنوُد ْنِم َنوُعْدَي ْنِإ﴿ 4 / 117 ) 60 ماعنلأاو ةدئاملا ةروس :شماه يف 61 ،ماعنلأا ةروس( ﴾ْهِدَتْقا ْمُهاَدُهِبَف﴿ 6 / 90 ) 62 ،ماعنلأا ةروس( ﴾اَهْيَلَعَف َيِمَع ْنَم َو ِهِسْفَنِلَف َرَصْبَأ ْنَمَف﴿ 6 / 104 ) 63 ،ماعنلأا ةروس( ﴾اَهُناَميِإ اًسْفَن ُعَفنَي َلَ﴿ 6 / 158 ) 64 َلَف ِةَنَسَحْلاِب َءاَج ْنَم﴿ ،ماعنلأا ةروس( ﴾اَهِلاَثْمَأ ُرْشَع ُه 6 / 160 )
١٥ -"شِّئاَعَم" دمحم ةياور يف أرقو 65 ،هنع ةجراخ ةياور يف عفانو جرعلأا ةءارق يهو ِّ دملاو ةزمهلاب نلأ ،أطخ زمهلا : ينزاملا لاقو ."َلِّئاَسَر" لثم ظفللا ىلعف " َشِّياَعَم" زمه نمو ؛"ِّشْيَعْلا" نم ل ْصلأا ١٦ -"ءو ُّسلا ىِّنَّسَم" أرقو 66 .ميلس نع يِّور دقو ءايلا نوكسب ﺔبوتلاو لافنلأا ةروس ١٧ -"ًةَظْلُغ ْمُكيِّف اوُدِّجَيْلَو" نسحلا نب دمحم ِّةياور يف أرقو 67 نع ل ضفملا ةءارق يهو نيغلا مضب ؛مصاع .ًةَظْلُغَو ًةَظْلَغَو ًةَظْلِّغ لاقي :لاق ،ءلاعلا نب وِّرْمع يبأ نع يور سنوي ةروس ١٨ -" َنيِّمَلاَعْلا َّبَر ِّٰ ِّلِ َدْمَحْلا َّنَأ ْمُهاَوْعَد ُرِّخآَو-" دمحم ةياور يف أرقو 68 بصنو اهديدشتو نونلا حتفب ذاش نبا لاهنملا ةياور يف يمرضحلا بوقعي نع ىَوْرُيو ،لا دلا .نا ١٩ -"ًةَيٰا َكَقَلَخ ْنَمِّل َنوُكَتِّل َكِّناَدْبَأِّب َكيِّ جَنُن َمْوَيْلاَف" اضيأ أرقو 69 ْتئِّرُقو ؛م لالا حتفو فاقلاو ءاخلاب .هريغو يديزيلا ةءارق يهو "َكيِّ حَنُن" فسوي ةروس ٢٠ -"اَّنَمْأَت َلَ َكَل اَم" دمحم ةياور يف ةفينح وبأ أرقو 70 [ ماغدلإاب 44 / يغ نم ]ب ْتَأِّرُق اذكٰهو مامشإ ر يبأو عاقعقلا نب ديزي رفعج يبأ ةءارق يهو عفان نع َنولاق نع يناوْلُحلا نع يطساولا ِّنْوع يبأ قيرط نم نوكي نأ مَغدي ام لْؤُس نلأ سايقلا وه مامشلإا كْرتو ماغدلإا :لضفلا وبأ لاق ،م لاس نب ميسٰقلا دْيَبُع نم دبلَ :دْيَبُع وبأ لاقو .انكاس .ني يوحنلا دنع دودرم اَذٰهو مامشلإا ٢١ -"ِّهِّناَقَز ْرُت ٌماَعَط اَمُكيِّتْأَي َلَ" أرقي فيك ةفينح وبأ يل لاق :فسوي وبأ لاقو 71 رسكب "ِّهِّناَقَز ْرُت" تلق .اعباتم هتءارق نم هل تملع امو :لضفلا وبأ لاق ،نونلا مضب "ُهُناَقَزْرُت" وه ام نإ لَ لاق ؛نونلا ٢٢ -إب أرقو "اَهَفَعَش ْدَق" د محم دانس 72 يبعشلاو نصيحم نباو ءاجر يبأ ةءارق يهو نيعلاب اذٰهو ةداتقو .هب َعِّلَو دق يأ كلٰذب فوعشم نلاُف لاقي امك ٢٣ -" ِّكِّلَمْلا َغاَو ُص ُدِّقْفَن-" أرقو 73 و غاَو ِّص" بهشلأا يبأ نع اضيأ يور دقو ءاجر وبأ أرق هبو نيغلاب او ،حتفلاو رسكلاب "غاَو َص ىل ———— 65 ،فارعلأا ةروس( ﴾ َشِياَعَم اَهيِف ْمُكَل اَنْلَعَج َو﴿ 7 / 10 ) 66 ،فارعلأا ةروس( ﴾ُءوُّسلا َيِنَّسَم اَم َو﴿ 7 / 188 ) 67 ،ةبوتلا ةروس( ﴾ًةَظْلِغ ْمُكيِف اوُد ِجَيْل َو﴿ 9 / 123 ) 68 ِ َّ ِللَّ ُدْمَحْلا ِنَأ ْمُها َوْعَد ُر ِخآ َو﴿ ،سنوي ةروس( ﴾َنيِمَلاَعْلا ِّب َر 10 / 10 ) 69 ،سنوي ةروس( ﴾ًةَيآ َكَفْلَخ ْنَمِل َنوُكَتِل َكِنَدَبِب َكي ِّجَنُن َم ْوَيْلاَف﴿ 10 / 92 ) 70 ،فسوي ةروس 12 / 11 71 ،فسوي ةروس( ﴾ِهِناَق َز ْرُت ٌماَعَط اَمُكيِتْأَي َلَ َلاَق﴿ 12 / 37 ) 72 ،فسوي ةروس( ﴾اًّبُح اَهَفَغَش ْدَق﴿ 12 / 30 ) 73 ،فسوي ةروس( ﴾ ِكِلَمْلا َعا َوُص ُدِقْفَن اوُلاَق﴿ 12 / 72 )
ليئارسإ ينب ةروس ٢٤ -"ْمِّهِّماَمِّإِّب ٍساَنُا َّلُك اوُعْدَي َمْوَي" دمحم ةياور يف أرق 74 يرصبلا نسحلاو دهاجم ةءارق يهو ءايلاب ،عمجلا ليوأت ىلع عفر "ُّلُك" ،نيعلا حتفو ءايلا مضب "ىَعْدُي َمْوَي" هنع دهاجم نبا ةياكح يف ىلإ ٰهٰط ةروس ٢٥ -[ أرق 44 / فينح وبأ ]أ "َكْيَلَع اَنْلَزْنَأ اَم ْهَط" دمحم ةياور يف ة 75 ءا طلا حتفب يهو ،ءاهلا نوكسو نم جا ج زلا قٰحسإ وبأ لاقو ،لجر اي هرَّسفو ءاهلا نوكسب نسحلا أرقو هْيولاخ نب الل دبع لاقو ةمركع ةءارق ِّه" َو "َكاَّيِّإ" لاقي امك ءاه ةزمهلا نم تلدبأف ءاط هدنع لصلأاف "ٰهٰط" ةءارق ."ُهتْقَرَأَو َءاَمْلا تْقَرَه" َو "َكاَّي ٢٦ -"ْمِّهِّرْح ِّس ْنِّم ِّهْيَلِّا ُليِّخَن" أرقف ىلاعت الل همحر ةفينح يبأ فلخ ُتيَّلص :رْيهز وبأ لاقو 76 اَمَو .اًعِّباَتُم ُهَل ُتْمِّلَع ٢٧ -"اَيْنُّدلا َةوٰيَحْلا َةَرَهَز" أرقو 77 رمع نب ىسيعو ةحلط أرق ،يناتسجسلا متاحلا وبأ لاق هبو ءاهلا حتفب .يمرضحلا بوقعي ةءارق يهو ٢٨ ْنَأ ِّلْبَق ْنِّم ِّنٰاْرُقْلاِّب ْلَجْعَت َلََو ُّقَحْلا ُكِّلاَمْلا ُالل ىَلاَعَتَف" أرقي ةفينح ابأ ُتعمس :ريهز وبأ لاقو "ُهَيْحَو َكْيَلِّإ َى ِّضْقَن 78 لا ِّحتفو نونلاب بيبح نب ركبو بوقعي أرق هبو ،ءايلا ِّحتفب "ُهَيْحَو" ميظعتلا ىلع ءاي .يردحجلا مصاعو جﺣلا ةروس ٢٩ -" َّرِّقُنَو ْمُكَل َنِّ يَبُنِّل-" دمحم ةياور يف ةفينح وبأ أرق 79 نع ل ضفملا قيرط نم تأرق هبو ،ءا رلا حتفب ؛مصاع ٣٠ -"ْمُكَجِّرْخُن َّمُث" دازو 80 مضإ ىلعف بصن نمف ،ابصن ،فطعلا ىلع بص نلا :متاح وبأ لاق ،" ْنَأ" را ىل او ناقرفلا ةروس ٣١ -[ أرق 45 / "اًناَهُم ِّهيِّف ُدَلخُيَو" دمحم ةياور يف ىلاعت الل محر ةفينح وبأ ]ب 81 م لالا حتفو ءايلا مضب ل ولأا نم هعطق ،لا دلا مضو نوراه ىور اذكٰهو ،ءادتبإ هلعجو -مصاع ىوار نعو ورمع يبأ نع صاع ،م 82 ْتَأرُق هبو ىل او ،مصاع نع ركب يبأ نع يئاسكلا ىلع ———— 74 ،ءارسلإا ةروس( ﴾ْمِهِماَمِإِب ٍساَنُأ َّلُك وُعْدَن َم ْوَي﴿ 17 / 71 ) 75 ﴿ ،هط ةروس( ﴾ٰه ٰط 20 / 1 -2 ) 76 ،هط ةروس( ﴾ىَعْسَت اَهَّنَأ ْمِه ِرْحِس ْنِم ِهْيَلِإ ُلَّيَخُي﴿ 20 / 66 ) 77 ِةاَيَحْلا َة َرْه َز﴿ ،هط ةروس( ﴾اَينُّدلا 20 / 131 ) 78 ،هط ةروس( ﴾ُهُيْح َو َكْيَلِإ ىَضْقُي ْنَأ ِلْبَق ْنِم ِنآ ْرُقْلاِب ْلَجْعَت َلَ َو ُّقَحْلا ُكِلَمْلا ُ َّللَّا ىَلاَعَتَف﴿ 20 / 114 ) 79 ،جحلا ةروس( ﴾ ِماَح ْرَ ْلأا يِف ُّرِقُن َو ْمُكَل َنِّيَبُنِل﴿ 22 / 5 ) 80 ﴾ ًلًْف ِط ْمُكُج ِرْخُن َّمُث﴿ ،جحلا ةروس( 22 / 5 ) 81 ،ناقرفلا ةروس( ﴾اًناَهُم ِهيِف ْدُلْخَي َو﴿ 25 / 69 ) 82 ورمع يبأ نع يور اذكهو :شماه يف
بازﺣلأا ةروس ٣٢ -" ِّتاَنِّمْؤُمْلاَو َنيِّنِّمْؤُمْلا يَلَع ُالل ُبوُتَيَو-" دمحم دانسإب ىلاعت الل محر ةفينح وبأ أرق 83 ءابلا عفرب أرق هبو ،هعماج يف دهاجم نبا ركذ اميف مهنع ىلاعت الل يضر كلام نب سنأو يلع نبا نسحلا ةءارق يهو .لاح لكب مهيلع ىَلاَعَت ُالل ُبوُتَي يأ ءادتبإ هلعجو ل ولأا نم هعطق نسحلا ٣٣ -" َّنُهُّلُك َّنُهَتْيَتَأ اَمِّب-" أرقو 84 مف :لضفلا وبأ لاق ،ةزمهلا ةروصقم ىل او ،اعباتم هتءارق يف هل تملع ا ســٰي ةروس ٣٤ -"ْمُهاَنْيَشْعَاَف" دمحم ةياور يف ىلاعت الل محر ةفينح وبأ أرق 85 دبع ةءارق يهو ةمجعم ريغ نيعلاب ىل او ؛بلهملا نب ديزي اهأرق كلٰذكو ،هنع بشوح نب رهش هاور اميف امهنع ىلاعت الل يضر سا بع نب الل نمؤملا ةروس ٣٥ ق "َةَّنَجْلا َنوُلَخْدُي َكِّئٰلوُأ" دمحم ةياورب ىلاعت الل همحر ةفينح وبأ أر 86 يهو ،ءاخلا حتفو ءايلا مضب [ ةءارق 45 / ىل او ؛دمحم هاور ام لثم ةفينح يبأ نع ريهز وبأ هاور اذكٰهو ركب يبأو ورْمَع يبأو ريثك نبا ]أ فرخّزلا ةروس ٣٦ -دانسإب ىلاعت الل محر ةفينح وبأ أرق "ِّهِّنوُد ْنِّم َنوُعْدَت َنيِّذَّلا ُكِّلْمَي َلََو" دمحم 87 ىور اذكٰهو ؛ءاتلاب ىل او ؛ورْمع يبأ نع هيبأ نع يديزيلا نب ميهاربإ ّنﺠلا ةروس ٣٧ -"اًقِّدَغ ًءاَم ْمُهاَنْيَق ْسَأَف" دمحم دانسإب ةفينح وبأ أرق 88 نع دلاخ نب ورمع اهاور دقو ،لادلا رسكب .لثمك مصاع يفلا ةروس ل ٣٨ -"ْمِّهيِّمْرَي َليِّباَبَأ اًرْيَط" دمحم دانسإب ةفينح وبأ أرق 89 نأ انل ركذ لاق ةبيش نب ورمع ىورو ،ءايلاب :لاق ريهز يبأ نعو ؛ىلاعت الل ىلإ لمعلا لعج ،مهيمري ىلاعت الل نإ هليوأتو ،ءايلاب "ْمِّهيِّمْرَي" أرق ةفينح ابأ ىلاعت الل محر ةفينح يبأ فلخ ُتيَّلص نب ىيحي ةءارق يهو لضفلا وبأ لاق .ءايلاب "ْمِّهيِّمْرَي َليِّباَبَا اًرْيَط" أرقف ىل او ؛مهيلإ لسرأ يذ لا مهيمري لاقو هنع نمؤملا دبع هاور رمعي قلفلا ةروس ———— 83 ،بازحلأا ةروس( ﴾ِتاَنِمْؤُمْلا َو َنيِنِم ْؤُمْلا ىَلَع ُ َّللَّا َبوُتَي َو﴿ 33 / 73 ) 84 ،بازحلأا ةروس( ﴾َّنُهُّلُك َّنُهَتْيَتآ اَمِب َن ْوَض ْرَي َو﴿ 33 / 51 ) 85 َأَف﴿ ،سي ةروس( ﴾َنو ُر ِصْبُي َلَ ْمُهَف ْمُهاَنْيَشْغ 36 / 9 ) 86 ،نمؤملا ةروس( ﴾َةَّنَجْلا َنوُلُخْدَي َكِئَل ْوُأَف﴿ 40 / 40 ) 87 ،فرخزلا ةروس( ﴾َةَعاَفَّشلا ِهِنوُد ْنِم َنوُعْدَي َنيِذَّلا ُكِلْمَي َلَ َو﴿ 43 / 86 ) 88 ،نجلا ةروس( ﴾اًقَدَغ ًءاَم ْمُهاَنْيَقْسَ َلأ﴿ 72 / 16 ) 89 ﴿ ،ليفلا ةروس( ﴾ٍلي ِّجِس ْنِم ٍة َراَج ِحِب ْمِهيِم ْرَت ،َليِباَبَأ ا ًرْيَط ْمِهْيَلَع َلَس ْرَأ َو 105 / 3 -4 )
٣٩ -"َقَلَخ اَم ٍ رَش ْنِّم" دمحم دانسإب الل محر ةفينح وبأ أرق 90 ىسومو دئاف نب ورمع ةءارق يهو .يراوسلأا ٤٠ -[ "ُميِّهاَرْبِّإ ىَلَتْبا ِّذِّ اَو" ةخسنلا هذٰه ريغ يف 46 / "ُهَّبَر" عفرلاب ]أ 91 ؛ىعدو لأس ىنعم ىلع بصنلاب ٤١ -"ِّالل ِّليِّب َس يِّف ُلِّتاَقُي اًكِّلَم اَنَل ْثَعْبِّا" دمحم نع رخاف نبا ىورو 92 ةءارق يهو ،م لالا مضو ءايلاب .هنع الل يضر سا بع نبا ٤٢ -ى َشْخَي اَمَّنِّإ" "َءاَمَلُعْلا ِّهِّداَبِّع ْنِّم ُالل 93 "اَمُهَقِّهْرُي ْنَأ اَني ِّشَخَف" ؛ىلاعت الل ملعي ىنعم ىلع بص نلاب 94 .اَنْمِّلَعَف ىنعي ٤٣ -" ِّساَّنلا ِّكِّلاَم-" 95 نسحلاو م َسْهَرَبلا يبأو هنع الل يضر با طخلا نب رمع ةءارق يهو ،فللأاب ]تمت[ يريهزلاو بأ ةءارق اضيأ دروأو : ُتلق ةرابُج نب يلع نب فسوي مساقلا وبأ ىرقملا ُعرابلا ُماملإا يعفا شلاو ةفينح ي نيفلأب ةءارق نيسمخ باتكلا اذٰه نمض دقو "تاءارقلا يف لماكلا"ـب فورعملا هباتك يف ىِّرِّك ْسِّبلا يلَذُهلا شلاو ةفينح يبأ اين دلا ِّيمامإ ةءارقب باتكلا ُتنَّيز" :لاقو ،اقيرط نيعبسو نيتئامو ىلاعت الل يضر يعفا قرشملا طسو يهو شوُأ ىلإ ُتلصو ى تح برغملا طسو يهو َةَرِّك ْسِّب نم ُتجرخ" :الل همحر لاقو ؛"امهنع ،ريبك وأ ريغص دحأ ىلع أرقأ نأ فكنتسأ ملو ًلابجو ًلاهسو ًلَامشو انيمي نادلبلا نم ُتلخدو ُترز ام عم يف ةنس نيعبرأو اثلاث مهنم سبتقأ ىثنأ وأ ركذ دلب يف ُتأرق ام لقأف ،اًراهنو ًلايل رقفلاو عوجلا عم رفسلا [ ةتس ىلع وأ ةسمخ ىلع 46 / ىتح اقرطو تاياور متخ لك يف يل مهعمج عم رثكأ وأ نيرشع ىلع لب ]أ ".باتكلا اذٰه تعمج ناكو ] يِّرِّك ْسِّبْلا [ ينزاجأ دقو ،هظفح نع باتكلا اذٰه لأمأ ،محر اريرض 96 ُماملإا باتكلا اذٰه لا ظفاح اذٰه ُتأرق :]ينادمهلا[ لاق ،اهب ينادَمَهلا راَّطعلا نسحلا نب دمحأ نب نسحلا ءلاعلا وبأ ظا فحلا ردص اذٰه ،يِّرِّك ْسِّبلا هفِّ نصم ىلع هُتأرق :]يطساولا[ لاق ،يطساولا زِّعلا يبأ ىرقملا ىلع هرخٰا ىلإ هل وأ نم باتكلا .ىلاعت الل محر دادغب لخد نيح أ ُتْمَمه دقلو ُتعنتقاو ،ليوطتلا ةيشخ اهُتكرت ينأ لَإ ةياورلا هذٰه نم ةفينح يبأ ةءارق اضيأ يورأ ن .مهعم ىَلاعت ُالل انَمحر ةياورلا هذٰهب ىسفنب ةخسنلا كلتب اهتلباقو اهنم ةقرو لوأ ةخسن نم ةخس نلا هذٰه ُتبتك :هُبتاك لاق ———— 90 ،قلفلا ةروس( ﴾َقَلَخ اَم ِّرَش ْنِم﴿ 113 / 2 ) 91 ،ةرقبلا ةروس( ﴾ٍتاَمِلَكِب ُهُّبَر َميِها َرْبِإ ىَلَتْبا ِذِإ َو﴿ 2 / 124 ) 92 ْبا ُمُهَل ٍّيِبَنِل اوُلاَق ْذِإ﴿ ،ةرقبلا ةروس( ﴾ِ َّللَّا ِليِبَس يِف ْلِتاَقُن اًكِلَم اَنَل ْثَع 2 / 246 ) 93 ،رطافلا ةروس( ﴾ُءاَمَلُعْلا ِهِداَبِع ْنِم َ َّللَّا ىَشْخَي اَمَّنِإ﴿ 35 / 28 ) 94 ،فهكلا ةروس 18 / 80 95 ،سانلا ةروس( ﴾ ِساَّنلا ِكِلَم﴿ 114 / 2 ) 96 يِل َزاَجَأ :شماه يف
