OSMANLI-AMER~KAN ILI~KILERINDE B~R KRIZ:
HACI DAVID VAPUR KUMPANYASI BOYKOTU (1911)
OSMAN KÖSE * GIRI~~
Boykot ~ahsa, kurulu~a veya devlete kar~~~ uygulanabilen, sosyal ve ikti-sadi ili~kileri kesmeye yönelik bir protesto ~eklidir. Di~er bir ifadeyle bir devletin vatanda~lar~n~n, dü~manca davran~~lar~~ nedeniyle bir ba~ka devlet-ten gelen mallar~~ sat~n almamas~d~r. Boykot, ço~u zaman halk~n ba~latt~~~~ bir eylem olmakla beraber zaman zaman hükümetlerin de bunu destekledikleri görülmü~tür. Maksat, belli bir amac~~ gerçekle~tirmek, kar~~~ taraf~~ zorlamak ve ödün vermesini sa~lamakt~r. Boykotu düzenleyen ve buna taraftar olana boykotçu, boykot etmeye de boykotaj denir. Uygulan~~~~ ve amaçlar~~ bak~-m~ndan abluka, ambargo ve karalisteden farld~d~ri.
Boykot kelimesi, ki~i, kurulu~~ veya devletleri protesto ~ekli olarak ulusla-raras~~ siyasi literatüre XIX. yüzy~l~n sonlar~nda girmisfir. Irlandal~~ çiftçiler 1879'da, malikane kahyas~~ olan Charles Cunningham Boycott'un sert tutu-muna kar~~~ hayvanlar~n sakatlanmas~~ ve sat~~lar~n engellenmesi gibi protesto ~ekilleri sergileyerek onu d~~lamaya çal~~ t~lar. Bu tarihten sonra yap~lan ben-zer protesto ~ekilleri boykot olarak adland~r~lm~~t~r. Boykot, i~çi mücadelele-rinde, ekonomik mücadelelerde, iç ve d~~~ siyasi mücadelelerde metot olarak kullan~lmaktad~r 2.
Boykot, ezilen, ma~dur olan ve zay~f~n güçlü olana kar~~~ kulland~~~~ bir silaht~r. Boykot edilen ki~i, kurulu~~ veya devletlere kar~~~ kin, öfke ve k~zg~nl~k vard~r. Amaç, ekonomik ba~lar~~ kesmek suretiyle kar~~~ taraf~~ karanndan vaz-geçirmek ve gasp edileni tekrar elde etmektir. Boykot, XIX. yüzy~l~n sonla-
* Yrd. Doç. Dr. Ondokuz May~s Üniveritesi, Fen. Edeb. Fak. Tarih Bi. O~r. Üyesi. 1 Abluka, hedef devletin k~y~lar~na yana~~lmas~m ve buradan d~~anya gk~lmas~n~~ önleme-dir. Ambargo, bir devletin limanlar~nda bulunan gemilerin d~~ar~~ ç~kmamalar~~ veya belirli bir mal~~ ta~~mamalan emyinin verilmesidir. Karaliste ise bir devlet taraf~ndan ticari ili~kilere giri-~ilmeyecek olan ki~ilerin ve firmalar~ n isimlerinin aç~ldanmas~d~r. Mehmet Gönlübol,
Uluslara-ras~~ Politika ~lkeler-Kavramlar-Kurumlar, Ankara 1985, s. 150-152.
2 W~lhelm Röpke,"Boykott", Handwörterbuch der Staatwissenschaften, III, Jena 1926, s. 2- 4.
r~ndan itibaren kullan~lan bir terim olmas~na ra~men, kelimenin ifade etti~i eylem türü, ilk insan topluluklar~ndan beri görülmektedir. Bu yüzy~la kadar genelde ki~i veya kurulu~lara yönelik boykotlara rasdanabilmektedir. Sonraki yüzy~llarda s~kça boy gösteren farkl~~ bir devlet veya millete kar~~~ boykot uygu-lanmas~na bu zamana kadar rastlanmaz. Kapitalizmin do~u~u ve sömürgeci-lik hareketlerinin yayg~nla~mas~yla, ezilen ki~iler ve topluluklar~n haklar~n~~ elde etme yöntemi olarak boykot, önceki zamanlara göre s~ k rastlan~lan bir olgudur. Haklar~~ gasp edilen ve haks~zl~~a u~rayan ki~i, grup ve milletlerin son çare olarak müracaat ettikleri eylem türüdür. Boykotta, iyi örgütlenildi~i takdirde sonuç al~nabilmektedir.
1768-69'da ~ngiltere'ye kar~~~ Kuzey Amerika, 1847'de Avusturya'ya kar~~~ ~talyan, 1885'te Fransa'ya ve 1897'de de Almanya'ya kar~~~ Yunan, 1905'te ~ngiltere'ye kar~~~ Hint ve Amerika'ya kar~~~ Çin, 1908'de Avusturya ve 1910'da Yunanistan'a kar~~~ Osmanl~~ ve 1913'te Amerika'ya kar~~~ Meksika boykotu uluslararas~~ siyasi alanda ses getiren ve devletlere kar~~~ yap~lan eylemlerdir3. Son yüzy~lda s~kça görülen bu eylem geri kalm~~~ ve sanayile~memi~~ ülkelerin veya milletlerin zengin ve sanayile~mi~~ ülkelere kar~~~ kulland~klar~~ siyasi bir silaht~r4. Bunun yan~nda ki~ilere, kurulu~lara ve organizasyonlara kar~~~ uygu-lanan boykotlar da vard~r. Özellikle son yüzy~lda etkin bir siyasi hak arama yöntemi olmu~tur.
Bu makale üç bölümden olu~acakt~r. Birinci bölümde Osmanl~-Ameri- kan ili~kilerinin k~sa bir tarihinden, ikinci bölümde Osmanl~~ tarihindeki boykot hareketlerinden bahsedilecektir. Son bölümde de 1911 y~l~~ boykotu incelenecektir.
A- Osmanl~-Amerikan ili~kileri
Amerika ile Osmanl~~ Devleti aras~ndaki resmi ili~kiler XIX. yüzy~l~n ilk yar~lar~nda ba~lam~~~ olmakla birlikte, koloniler döneminde Amerikan tüccar-lar~~ ~ngiliz bayra~~~ alt~nda Osmanl~~ Devleti'nde ticari faaliyetlerde bulunu-yorlard~. Dünya ticaretinin önemli yerlerinden olan Akdeniz'e büyük oranda Osmanl~lar hakimdi. Bu nedenle 1783 y~l~nda ba~~ms~zl~~~n~~ kazanan Ame-rikal~lar, Osmanl~~ hakimiyetinde olan Kuzey Afrika'daki berberi beylikleri ile (Fas, Tunus, Cezayir, Trablusgarp) andla~malar yaparak ticari ili~kilerini de-vam ettirdiler 5.
3 Röpke, s. 4.
4 Donald Quataert, Osmanl~~ Devleti'nde Avrupa iktisadi Yay~ finn ve Direni~i (1881-1908)),
Ankara 1987, s. 103.
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KRIZ 463 Osmanl~~ Devleti'nin d~~~ dünyaya aç~lan önemli liman ~ehirlerinden ~z-mir, XIX. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren Amerikan gemilerinin u~rak yeri ol-maya ba~lad~. ~ki ülke aras~ndaki ticaret hacminin gittikçe artmas~~ üzerine Amerika, Osmanl~~ Devleti ile resmi ili~ki kurabilmek için harekete geçti. Amerika, tüccarlar~n~n yo~un olarak faaliyet gösterdi~i ~zmir'de konsolosluk açmak istiyordu. Osmanl~~ Devleti, diplomatik ili~kilerin tesis edilmedi~i ge-rekçesi ile Amerikan te~ebbüsüne olumlu cevap vermedi°. Yüzy~l~n ba~lar~n-dan beri Osmanl~~ limanlar~na gelen Amerikan gemileri, faaliyetlerini hala ~ngiliz bayra~~~ alt~nda yürütüyorlard~. 1830 y~l~nda imzalanan Ticaret And-la~mas~~ ile Amerika ve Osmanl~~ Devleti aras~nda resmi ili~kiler tesis edilmi~~ oldu7.
Diplomatik ili~kilerin kurulmas~~ ile Osmanl~~ Devleti'nde Amerikan kon-solosluklar~~ aç~lmaya ba~land~. Osmanl~~ Devleti de 1845 y~l~ndan itibaren Amerika'daki Osmanl~~ tüccarlar~n~n i~lerine bakmak üzere ~ehbenderler gö-revlendirdi. ~ki devlet aras~ndaki siyasi ili~kilerin yo~unla~maya ba~lad~~~~ s~ra-larda Osmanl~~ Devleti çökü~~ sürecine girmi~ti. Amerika ise içe kapan~k ol-makla beraber gittikçe güçlenen bir devletti. Bu amaçla Amerikan konsolos-luklann~n h~zla yay~lmas~~ ve buradaki görevlilerin gayr-~~ müslim Osmanl~~ te - baas~m isyana te~vik gibi siyasi faaliyetlerin içerisine girmesi, ilerideki tarih-lerde iki devlet aras~nda yeni sorunlar~n ortaya ç~kmas~na zemin haz~rlad~°.
6 Nurdan ~afak, Osmanl~-Amerikan ili~kileri, ~stanbul 2003, s. 36-46; 19. yüzy~lda Osmanl~~ Devleti'nin en büyük ihracat liman~~ olan Izmir'de s~nai kurulu~lar~n imtiyaz sahipleri veya en büyük ortaklar~~ Rumlar veya gayr-~~ müslimlerdi. Re~at Kasaba, "~zmir", Do~u Akdeniz'de Liman
Kentkri (1800-1914), ~stanbul 1994, s. 17.
7 Fahir Armao~lu, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebederi, Ankara 1991,s. 5-6; Orhan F. Köprülü ba~ta olmak üzere birçok tarihçi Osmanl~~ Devleti ile Amerika aras~nda kurulan resmi ili~kilerde talebin Osmanl~~ Devleti'nden geldigini ileri sürmektedir. Sebep olarak da. Navarin-'de donanmas~~ yanan Osmanl~~ Devleti'nin bir yeni müttefik aramak ihtiyac~~ gösterilmektedir. Orhan F. Köprülü, "Tarihte Türk Amerikan Münasebetleri", Belkten, 200 (1987), s. 928. Fakat bu alanda en son çal~~may~~ yapan Nurdan ~afak, ar~ive dayal~~ ara~t~rmas~nda bu konudaki tale-bin Amerika taraf~ndan geldi~ini ortaya koymaktad~r. ~afak, s. 41.
~afak, s.51-59; Amerika, 1830 Andla~mas~~ ile resmiyet kazanan ~zmir konsoloslu~undan sonra, birkaç y~l içinde ~stanbul, Selanik, ~stanköy, Bozcaada, iskenderiye, Beyrut, Kudüs, Bursa ve Çanakkale gibi önemli yerlerde konsolosluklar açt~. Hasan Tahsin Fendo~lu, Modernle~me
Ba~lam~nda Osmanl~-Amerika ili~kileri, ~stanbul 2002, s. 203; Rusya da 1774 Küçük Kaynarca
Andla~mas~~ ile Osmanl~~ topraklar~nda konsolosluk açma hakk~~ elde etmi~ti. Bu nedenle geli~-mekte olan iki ülkenin siyasi faaliyetlerinde Osmanl~~ topraklar~n~~ hedef almas~, Osmanl~'mn çökü~ünü luzland~rm~~ur. Osman Köse, "Balkanlarda Rus Konsolosluklarm~n Kurulmas~~ ve Fa-aliyetleri", Birinci Balkanlarda Türk Varl~~~~ Sempozyumu (24-26 Haziran 2002), (sunulan teb-li~).
XIX. yüzy~lda Osmanl~-Amerikan ili~kilerini olumsuz etkileyen di~er bir geli~me de Osmanl~~ topraklar~nda yürütülen Amerikan misyonerlik faaliyet-leridir. 1810 y~l~nda Boston'da kurulan "American Board of Commissioners
for Missions (ABCFM)" örgütü destekli Amerikal~~ misyonerler Protestanl~ k mezhebini yaymak için faaliyete geçtiler. Protestan olmayan tüm milletler Amerikan misyonerlerinin hedefi olmakla beraber Ermeniler ve Bulgarlar onlar için ayr~~ bir önem arz ediyordu. Ermenilerin ve Bulgarlar~n Osmanl~~ yönetimine ba~kald~r~lar~nda Amerikal~~ misyonerlerin etkileri büyük oldu°. Öyle ki k~sa zamanda misyonerlik faaliyetleri konusunda Osmanl~~ Devleti, Asya'n~n anahtar~~ konumuna geldi'''. Amerikal~~ misyonerlerin faaliyetleri Osmanl~~ Devleti'nin bütünlü~ünü tehdit edecek hedefler güdüyordu. On-lara göre Türkler insan oOn-larak ve toplumsal kurumlar~~ oOn-larak ilkeldi. Neden olarak, ait oldu~u ~rk ve benimsedi~i islam dini gösteriliyordu. Bu sebeple Türklerin H~ristiyanla~nr~lmas~~ ve kurumlar~n~n bat~l~la~t~r~lmas~~ öngörülü-yordu". Misyonerler bu amaçla e~itime önem verdiler. 1830'larda ba~layan misyoner okul a~~~ h~zla geni~ledi ve yüzy~l~n sonlar~nda 400'ün üzerine ç~ kt~". Bunlardan Robert, ~stanbul, Harput ve Merzifon Amerikan kolejleri me~hurdur 13.
XIX. yüzy~lda Amerika, dünyadaki siyasi geli~melere müdahil olmadan içe kapan~k bir politika izlemesine ra~men 1830 y~l~nda Osmanl~~ Devleti ile kurulan resmi ili~kiler geli~erek devam etti. 13 ~ubat 1862'de Seyrisefain ve Ticaret Andla~mas~, 11 A~ustos 1874'te Suçlular~n iadesi ve Tahiiyet andla~ -malar~~ imzaland~". Yüzy~l~n sonunda ticari ili~kiler büyük ivme kazand~ . Amerika'ya afyon, hal~, kilim, boya maddeleri, yün, meyve, meyan kökü, deri, tütün, gümü~, ~arap ve bak~r gibi maddeler ihraç edilirken pa~nuklu, petrol, demir-çelik, et ve süt ürünleri, s~nai ayakkab~, silah ve cephane ithal edili-
9 Fendo~lu, s. 235-241.
to Uygur Kocaba~o~lu, Anadolu'daki Amerika Kendi Belgeleriyle 19. Yüzy~lda Osmanl~~
imparatorlu~u 'nda Amerikan Misyoner Okullar~~ , Ankara 2000, s. 23.
~~~ Kocaba~o~lu, s. 53.
12 Kocaba~o~lu, s. 122; Amerikan misyoner okullar~~ ilk defa Ermenileri Protestanl~~a ka-zand~rmak için 1834 y~l~nda ~stanbul Beyo~lu'nda aç~lm~~t~r. ~lknur Polat, "Osmanl~~ imparator-lu~u'nda Aç~lan Amerikan Okullar~~ Üzerine Bir ~nceleme", Belleten, 203 (1988), s. 634.
13 ~lknur Polat Haydaro~lu, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda Yabanc~~ Okullar, Ankara 1990, s.127-147; Osmanl~~ Devleti'nde Frans~z, ~ngiliz, ~talyan, Alman, Rus, Avusturya, ~ ran ve S~ rplar gibi yabanc~lar~n yan~nda 19. yüzy~l~n sonlar~nda 6739 tane de gayr-~~ müslim okullar~~ vard~. Bilal Ery~lmaz, Osmanl~~ Devleti'nde Gayr-~~ Müslim Tebaan~n Yönetimi, Istanbul 1990, s.176-178.
OSMANLI-AMER~KAN ILI~KILERINDE B~R KRIZ 465
yordu's. Osmanl~~ Devleti'nin askeri ~slahatlar~~ çerçevesinde Amerika'dan si-lah al~m~, iki ülke aras~ndaki ticarette önemli bir yer tutar. II. Abdülhamid döneminde bu ili~kiler artarak devam etti. Birinci Dünya Sava~~ 'na kadar olan dönemde Osmanl~~ Devleti ile Amerika aras~ nda ithalat ve ihracat dü-zenli bir art~~~ göstermekle birlikte, yine de ~ngiltere, Avusturya, Fransa, Al-manya, ~talya ve Rusya'n~ n gerisindeydi'". II. Abdülhamid'in iktidar~ n~ n ilk y~ llar~nda Osmanl~-Amerikan ticari faaliyetlerinde Amerika'n~n ithalat~~ fazla iken, son dönemlerine do~ru ihracat öne geçti".
Amerika, Osmanl~~ Devleti ile özellikle ticari alanda ili~kilerini tedrici bir surette geli~tirirken, Bulgar ve Ermeniler aras~nda siyasi faaliyetlere giri~ti~i gibi, Girit isyan~~ ile de yak~ndan ilgileniyordu. Amerika'n~n gayesi, Akdeniz-'de f~lolar~~ için güvenli bir üs elde etmekti. Bunun için en elveri~li yerler, gittikçe zay~flayan Osmanl~~ Devleti'nin H~ristiyanlarla meskun bölgeleriydi. Girit bu aç~dan uygun bir yerdi ve ayn~~ zamanda askeri, ticari ve siyasi aç~dan stratejik bir konumu vard~. Bu ilginin bir sonucu olarak Girit isyanlar~~ s~ ra-s~nda asilere yard~m için Amerika'dan ba~~~lar toplanm~~t~r'8.
Amerika, XX. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren art~k dünyadaki geli~melerle çok daha yak~ndan ilgilenmeye ba~lad~. Bunun sebebi, Amerika'n~n h~zla büyüyen gücü ve Avrupa'n~n merkez oldu~u uluslararas~~ sistemin yava~~ yava~~ çökü~üydiii". Dünyadaki siyasi geli~melerle daha yak~ndan ilgilenmeye ba~la-yan Amerika'n~n ilgi alan~n~~ en çok çeken devletin ise geni~~ topraklara sahip ve çökü~~ sürecinde olan Osmanl~~ Devleti olaca~~ndan ~üphe yoktu. 1901 y~ -l~nda Amerika ba~kan~~ seçilen Theodor Roosevelt'in ba~kan seçilmeden önce 1898 y~l~ nda söyledi~i "dünyada herkesten önce ezmek istedi~im iki güç ~spanya ve Türkiye'dir (Osmanl~~ imparatorlu~u)" sözleri Amerika'y~~ yö-neten bir politikac~ n~ n nas~ l bir dü~ünceye sahip oldu~unu göstermesi ba-k~m~ndan önemlidir20.
Amerika'n~n konsoloslar ve misyonerler vas~ tas~yla Osmanl~~ Devleti'nde takip etti~i olumsuz politikaya ra~men, devleti ayakta tutma ve ça~da~~ ku-
~afak, s. 97-115.
16 Vedat Eldem, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Iktisadi ~artlar~~ Hakk~nda Bir Tetkik, Ankara 1994, s.118-120.
17 Stanford J.Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl~~ imparatorlu~u ve Modern Türkiye, Il, ~stan-bul 1983, s.159.
18 Erhan, s. 268-280.
19 Henry Kissinger, Diplomasi, ~stanbul 1994, s. 21. 20 Kocaba~o~lu, s. 20.
rumlar~~ tesis etme noktalar~nda bu devletten istifade etme gerekti~i görü-~ünde olan II. Abdülhamid, Amerika ile ili~kilere ayr~~ bir önem verdi. Padi-~ahin, Almanya'ya kar~~~ takip etti~i yak~nla~ma politikas~~ gibi, Amerika'ya yönelik izledi~i dostluk politikas~~ da ~ngiltere ve Fransa gibi Avrupa devletle-rinin sald~rganl~klar~n~~ etkisiz k~lmaya yönelikti. Fakat Amerika, II. Abdül-hamid'in iktidardan dü~ü~ünün ba~lang~c~n~~ te~kil eden II. Me~rutiyet'in ilan~n~~ büyük sevinçle kar~~lad~.
B - Osmanl~~ Tarihinde Boykot Hareketleri
Osmanl~~ Devleti'nde, XIX. yüzy~l sonlar~na do~ru genelde askeri kurum-larda çe~itli nedenlerle ö~rencilerin veya birliklerdeki neferatm mevzii boy-kotlar~na rastlan~lmaktad~r. Bu tür mevzii boykotlar, boykotçular~n o an için kaybettikleri haklar~n~~ yemek yememek veya maa~~ almamak gibi eylemlerle geri almaya matuf olaylard~r. La~vedili~ine kadar görülen yeniçerilerin ayak-lanmalar~~ ise, bir hak talebinden kaynaklansa veya boykot ~eklinde geli~se bile birer isyan niteli~indedir. Boykot, pasif bir direni~tir. Bu direni~~ ~iddete dönü~tü~ü an boykot hüviyetini kaybeder. Bu anlamda Osmanl~~ askerlerinin zorla sadrazam veya padi~ah de~i~ikli~ine kadar giden ayaklanmalar~~ boykot olarak nitelendirilemez21.
Dünyada uyguland~~~~ ~ekliyle bir ülkeye kar~~~ mücadele metodu olarak boykot olay~~ Osmanl~~ Devleti'nde XX. yüzy~l~n ba~lar~nda görülmektedir. Bundan önceki yüzy~llarda kar~~~ bir devleti hedef alan geni~~ çapl~~ boykot ha-diselerine rastlanmaz. Yüzy~l~n ba~lar~nda Osmanl~~ Devleti'nde Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ uygulanan boykotlar, uluslararas~~ ili~kilerde ses getiren geli~meler olmu~tur. Geni~~ çapl~~ boykot hareketleri, Osmanl~~ Devleti'nin ta-rihindeki en buhranl~~ dönemlerine tesadüf etmektedir. Buhranl~~ dönemin etkin devlet adam~~ II. N>clülhamid, iktidar~~ döneminde uluslararas~~ ili~ki-lerde uygulad~~~~ denge siyaseti ile devleti idare ediyordu. Fakat 23 Temmuz 21 Osmanl~~ Devleti'nde özellikle XIX. yüzy~l~n sonlar~na do~ru küçük çapta da olsa boykot
olay~na rastlanmaktad~r. 1880 y~l~nda okuldan at~lmalar~~ ile sonlanan Harbiye mektebi ö~renci-lerinin yemek boykotu, 1886 y~l~nda Otuz ~ kinci Alay'da bir taburun bayram maa~lar~n~~ alama-d~klar~~ için yemek boykotu, 1903te Üsküp'te terhis edilmedikleri gerekçesiyle Kalkandelen Re-dif taburunun yemek boykotu, yine ayn~~ y~l maa~lar~n~~ alamayan Washington sefaretinde çal~~an memurlar~n i~~ boykotu ve 1904 y~l~nda arkada~lar~n~n Divan-~~ harbe verilmesinden dolay~~ Bo~az Topçu Merkez Karakolu çal~~anlar~n~ n boykotu bu türden olaylard~r. BOA.Y.PRK.ASK. (Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi Y~ld~z Perakende E~Tak~~ Askeri Maruzat) 4-40, 01 Ekim 1880 (25.L.1297); 35/29, 22 Eylül 1886 (24.Z.1303); 190-1, 26 Ocak 1903 (27.L.1320); 222-92, 09 Ekim 1904 (29.B.1322; Y.PRK.HR.(Y~ld~z Perakende E~Tak~~ Harkiye Nezared Maruzau) 32-73, 24 Mart 1903 (25.Z.1320).
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KRIZ 467 1908'de II. Me~rutiyet'in ilan~~ ile bu uls~m bozulmu~~ oldu ve Osmanl~~ Dev-leti, Avrupa yakas~nda pe~~ pe~e büyük toprak parçalar~n~~ kaybetmeye ba~lad~. 5 Ekim'de Bulgaristan Osmanl~~ Devleti'nden ba~~ms~zl~~~n~~ ilan etti. Ayn~~ ta-rihte yine Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek'i ilhak ederek topraklar~na katt~. 6 Ekim'de de Girit meclisi Yunanistan'a kat~lma karar~~ ald~.
Bosna-Hersek, 13 Temmuz 1878'de imzalanan Berlin Andla~mas~~ ile muhtar bir bölge haline getirilerek Osmanl~~ hakimiyetinde kalmak kayd~yla Avusturya idaresine b~rak~lm~~t~. Avusturya'n~n amac~~ bu bölgeyi ilk f~rsatta kendi topraldarma katmaku. ~ayet bu gerçekle~irse Avusturya, Adriyatik sa-hillerine ula~acaku. Ayn~~ bölgede S~rbistan'~n da emellerinin olmas~, iki ül-keyi aktan alta çat~~ma içine sürükledi. II. Me~rutiyet'in ilan~~ günlerinde ~n-giltere ve Avusturya Reval'de yapt~klar~~ toplant~da Osmanl~~ Devleti'nin sona ermek üzere oldu~u kanaatine vararak bu da~~l~mdan istifade edecekleri faydalar~~ belirlemeye ba~lad~lar. ~ki devlet muhtemel payla~~mda Avusturya-'ya da arzulad~~~~ Bosna-Hersek ve Yenipazar sanca~~n~~ ilhak etmeyi önerdi-ler. Bu görü~meler henüz yaz~l~~ bir mutabakatla neticelenmeden 5 Ekim'de Avusturya, Bosna-Hersek'i ilhak etti. Yine ayn~~ gün ba~~ms~zl~~~n~~ ilan eden Bulgaristan da Avusturya taraf~ndan destek görüyordu22. Bosna-Hersek'in il-hak' Osmanl~~ Devleti'nde çok ~iddetli siyasi ve sosyal tepki gördü. Avusturya-'ya kar~~~ toplumsal tepki k~sa zamanda ç~~~ gibi büyüdü. ~iddetli tepkinin bir yans~mas~~ olarak 7 Ekimden itibaren Osmanl~~ Devleti'nde Avusturya malla-r~na kar~~~ boykot ba~lad~. Boykot özellikle ~stanbul, ~zmir, Trabzon ve Sela-nik gibi liman kentlerinde etkili oldu. Hamallar, Avusturya gemilerine yük ta~~ma ve bo~altma i~lemi yapm~yorlard~. Tüccarlar Avusturya ile ticari ili~ki-lere girmiyorlar, Müslüman ve gayr-~~ müslim halk da dükkanlardan bu ülke mallar~n~~ sat~n alm~yorlard~. Osmanl~~ Devleti'nin, Avusturya'r dize getirmek için siyasi ve askeri gücü olmad~~~ndan bu oldu bittiyi kabul etmekten ba~ka seçene~i yoktu. 26 ~ubat 1909'da Avusturya ile imzalad~~~~ andla~ma ile il-halt~~ tan~d~~ ve 2 Mart'tan itibaren boykot sona erdi23.
22 Aykut Kansu, 1908 Devrimi, ~stanbul 1995; Ali Ceyad Bey, H.Mesrutiyetin ~lam ve Otuz-bir Mart fficiisesi, yay.haz. Faik Re~it Unat, Ankara 1991, s.7-29; Sina Al~~in, 31 Mart Olay~ , An-kara 1970, s. 1-54; ~smail Hami Danismend, ~zahl~~ Osmanl~~ Kronolojisi, IV, ~stanbul 1972, s. 366-367; Yusuf Hikmet Bay~m Türk ~nk~lab~~ Tarihi, 1/Il, Ankara 1991, s. 101-112; Armao~lu, s. 611-627; Mehmet Emin Elmac~, Bosna-Hersek'in Avusturya Taraf~ndan ~lhak~~ ve Dogurdugu Sonuç-lar, Ege Üniversitesi, Bas~lmam~~~ Y. Lisans Tezi, ~zmir 1996.
23 Quataert, 5.105-121; Kudret Emiro~lu, "Trabzon'da Avusturya Boykotu 1908", Toplum-sal Tarih, 2/8, ~stanbul 1984, 5.17-21; Mehmet Emin Elmac~, "1908 Avusturya Boykotunda Li-man i~çileri", Kebikeç ~nsan Bilimleri ~çin Kaynak Ara~t~rmalar~~ Dergisi, 5, Ankara 1997, s. 155-
Avusturya'ya kar~~~ uygulanan boykottan daha geni~~ kat~l~ml~~ ve ~iddetli boykot, Girit meselesi yüzünden Yunanistan'a kar~~~ yap~lm~~t~r. Osmanl~~ Dev-leti zapflamaya ba~lay~nca, XIX. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren Rusya'n~n k~~ -k~rtmalanyla adada Rumlar taraf~ndan etnik faaliyetler ba~lam~~t~. Adada 1821 ve 1866 tarihlerinde büyük isyanlar ç~kt~~ ise de Osmanl~~ makamlannca bast~nld~. Berlin Andla~mas~'ndan sonra 23 Ekim 1878 Halepa Sözle~mesi ile muhtar bir yönetime kavu~tu. Yunanistan'~n da deste~ini alan Giritli Rumlar 1885 ve 1897'de tekrar isyanlar ç~kard~lar. Amaçlar~~ aday~~ Yunanistan'a ilhak etmekti. 1908 y~l~nda Bulgaristan'~n ba~~ms~zl~~~n~~ ilan etmesi ve Bosna-Her-sek'in Avusturya taraf~ndan ilhalundan cesaret alan Girit Rumlar~, 6 Ekim'de Yunanistan'a iltihak karar~~ ald~lar. Bosna-Hersek ve Bulgaristan'~n kayb~~ ile zor günler ya~ayan Osmanl~~ Devleti, bu karara ~iddetle tepki gösterdi. Girit Milli Meclisi'nin 9 May~s 1910'da "Hele~llerin Kral~" ad~na aç~lmas~~ ile, ülke-nin her taraf~nda Yunanistan mallar~na kar~~~ boykot ba~lad~. Avusturya'ya kar~~~ yap~lan boykot nedeniyle, belli bir tecrübeye sahip olan kitleler, boy-kotu organizeli bir ~ekilde her tarafa yaymaya çal~~t~lar. Avusturya'ya kar~~~ uygulanan boykotta oldu~u gibi ~stanbul, ~zmir, Trabzon, Samsun, Selanik ve Zonguldak gibi liman kentleri boykotun faal olarak uyguland~~~~ yerlerdi. Liman i~çileri boykotun motorize gücüydüler. Boykot nedeniyle iktisadi ha-yat büyük sekteye u~rad~. Büyük devletlerin boykotun durdurulmas~~ yö-nünde Osmanl~~ Devleti'ne ve geri ad~m atmas~~ için de Yunanistan'a bask~~ yapmalar~~ sonucu y~l sonuna do~ru boykot etkisini kaybetmeye ba~lad~".
Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ uygulanan boykotlar, resmi bir mahiyet göstermiyordu. Tamamen halk~n kendi aralar~nda örgütlenerek geli~tirdik-leri hareketlerdi. Ittihat Terakki güdümündeki Osmanl~~ yönetimi, resmen boykot hadiselerini yönetmemekle beraber, el alt~ndan bu giri~imlere destek veriyordu25. Yunanistan'a kar~~~ uygulanan boykotun etkisinin azald~~~~ ay-larda, Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ uyanan öfkenin atmosferinde 1911 Ocak ay~nda bu sefer Amerikan band~ral~~ Hac~~ David Vapur Kumpanyas~'na kar~~~ yeni bir boykot olay~~ ba~lad~.
162; " Karikatürlerle Avusturya Boykotu", Toplumsal Tarih, 11/63, (Mart 1999), s. 48-53; Erdal Yavuz, "1908 Boykotu", ODTÜ Geli~me Dergisi 1978 özel Say~s~, Türkiye iktisat Tarihi Üzerine Ara~t~rmalar, s. 163-181; ~ule Sevinç Ki~i, "Avusturya ve Bulgaristan'a kar~~~ ~zmir'de 1908 Boy-kotu", Tarih ve Toplum, 26/152, 1996, s. 4-24; Mehmet Emin ~lhan, "~zmir'de Avusturya Boy-kotu", Tarih ve Toplum, 161, (May~s 1967), s. 19-26.
24 Ay~e Nükhet Ad~yeke, Osma~~h imparatorlu~u ve Girit Bunal~m~~ (1896-1908), Ankara
2000; "Türk Bas~n~nda Girit'in Yunanistan'a Kat~lmas~~ (1908-1913)", Ça~da~~ Türkiye Tarihi Ara~t~rmalar~~ Dergisi, 1, ~zmir 1991, s. 47-70.
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KRIZ 469 C -Hac~~ David Vapur Kumpanyas~'na Boykot
Boykot, 1911 y~l~~ Ocak ay~nda ~zmir merkezli ve Amerika band~ras~~ ile Osmanl~~ karasular~nda yük ve yolcu ta~~yan Hac~~ David Vapur ~irketi veya daha sonraki isim de~i~ikli~i ile Archipelago American Navigation Company (Adalar Denizi Amerikan Seyr u Sefain Kumpanyas~) isimli Amerikan ~irke-tine ba~l~~ gemilere yönelik olarak ba~lad~. ~skenderun liman~nda ba~layan boykot, k~sa zamanda Akdeniz ve Ege sahillerindeki liman kentlerine yay~ld~. Boykotun sebebi s~radan bir olayd~. Fakat bu s~ralarda Bosna-Hersek ile Bul-garistan'~n kayb~~ ve Girit meselesi, k~zg~n ve teyalduazda olan kitleleri hare-kete geçirmeye kafi geldi.
~stanbul-Beyrut hatt~nda yolcu ta~~yan Haci David Vapur Kumpanyas~ 'na ba~l~~ Newjersey adl~~ gemi, 40-50 yolcusuyla Beyrut'tan ~stanbul'a hareketin-den sonra hava ~artlar~n~n da etkisiyle planlanan zamanlarda iskelelere va-ramad~. Gemi büyük küçük tüm iskelelere u~ruyordu. Yolculu~un uzamas~~ yolcular aras~nda ho~nutsuzluk ve huzursuzluklara sebep oldu. ~skenderun liman~nda iki gün kal~nmas~na ra~men hala hareket edilmiyordu. Ço~un-lu~u tezkere alm~~~ askerler (müstebdele) olan yolcular seyahatin planlanan zamandan uzun sürmesi halinde ekonomik sorunlarla da kar~~la~acaklar~~ endi~esiyle Mülaz~m Ali Saib Bey'i gemi kaptan~~ ~zmirli Vasilaki ile konu~mak üzere görevlendirdiler. Ali Saib Bey, yolcular~n s~k~nt~s~n~~ aktararak, geminin ~skenderun'dan direk Mersin liman~na yönelmesini ve di~er küçük liman-larda zaman harcamamas~n~~ veya verdikleri ücretlerin iade edilerek ba~ka bir gemi ile yollar~na devam etmelerinin sa~lanmas~n~~ önerdi. Kaptan bu talebi reddetti. Bu s~rada Amerikan Viskonsoloslu~u görevini de yürüten ve Ameri-kan vapurlar~n~n ~skenderun acentesi Pri~tiyani gemiye geldi. Gemi perso-neli yolcular aras~nda bulunan askerlerin hislerini incitecek sözlü sald~r~l~rda bulunmaya ba~lad~. Yolculardan birisi Viskonsolosu gö~sünden itince, büyük ço~unlu~u birkaç y~l öncesine kadar Osmanl~~ tebaas~na mensup Rumlar olan gemi mürettebat' yolculara sald~rmaya ba~lad~. ~skenderun Mevki Ku-mandan~'n~n müdahalesiyle olay yan~ur~ld~~ ve yaral~lar hastaneye kald~r~ld~. Viskonsolosa göre gemi A~nerikan bayra~~n~~ l~amil oldu~undan, Mülaz~m Ali Bey hapsedildi. Yarg~lanmak amac~yla ~stanbul'a götürülerek Amerikan Sefa-reti'ne teslim edilecekti26.
26 BOAHR.H. (Hariciye Nezareti hukuk k~s~m) 350/4, ~zmir Vilayeti'nden Dahiliye Neza-reti'ne telgraf (23 Ocak 1911); ~kdam, 27 Ocak 1911, nr. 314
~skenderun'da 17 Ocak 1911'de cereyan eden bu olay, limanlarda
boy-kotun ba~lamas~na yetti. Çünkü bu s~ralarda Bulgaristan ve Bosna-Hersek'in kayb~, Girit'in ise Yunanistan'a kat~lma senaryolar~n~n etkileri Osmanl~~ ka-muoyunda canl~l~~~n~~ koruyordu. Avusturya ve arkas~ndan Yunanistan'a kar~~~ uygulanan boykotlar, özellikle liman bölgelerinde ikamet eden halkta milli bilinci teyakkuzda tutuyordu. Giritli göçmenlerin yo~un olarak geldi~i yerler Akdeniz sahil ~eridindeki yerle~im birimleriydi. Liman kentlerinde halk~n öfkesinin bütün canl~l~~~~ ile devam etmesinde halk aras~na yay~lan bu göç-menlerin de etkisi vard~~ 27. Girit meselesi yüzünden Yunanistan'a kar~~~
ge-nelde liman kentlerinde uygulanan boykot da henüz sona ermemi~ti. Boy-kotta sadece bir yava~lama vard~. Boykotçular, aral~klarla devam eden boy-kotlar konusunda tecrübe kazanm~~lar ve bunu daha organizeli yürütmek için cemiyetler kurmu~lard~. Bu organizasyonlar sayesinde ~skenderun'da ge-li~en bir olaya uzak bir kentte an~nda tepki verilebiliyordu. Haci David Vapur Kumpanyas~~ ve çal~~anlar~n~n büyük ço~unlu~u kaptan Vasilaki gibi Osmanl~~ tebaas~~ Rumlardan olu~uyordu. Yunan tebaas~ndan olanlar da vard~. Halk~n Girit meselesinden dolay~~ öfke duyduklar~~ Rumlardan baz~~ ki~ilerin Osmanl~~ askerlerine tecavüzi hareketleri liman çal~~anlar~n~~ ve tüccarlar~~ harekete ge-çirmeye yetti".
Boykotun hedefi olan Archipelago American Navigation Company adl~~ Amerikan band~ral~~ ~irket asl~nda birkaç y~l öncesine kadar Osmanl~~ tabüye-tindeydi. Hac~~ David Ferkuh ile Frans~z tebaas~ndan Arisitidi Mi~el'in, ~zmir merkezli olarak kurduklar~~ Hac~~ David Vapur Kumpanyas~~ Beyrut-~stanbul aras~ndaki Osmanl~~ limanlar~nda insan ve yük ta~~mac~l~~~~ yap~yordu. Ortak-lar~n anla~mazl~~~~ sonucu ~irket 1897 y~l~ndan beri mahkemelikti". Dava de-vam etmekle beraber, ~irketin sekiz adet vapuru 1909 y~l~nda ~zmir'de ika-met eden Amerikan vatanda~~~ Charles Mesiri'ye sat~ld~~ ve daha sonra Adalar Denizi Amerikan Seyr i Sefain Kumpanyas~~ adl~~ bir Amerikan ~irketine dev-redildi30. Asl~na bak~l~rsa ~irketin sat~~~, Osmanl~~ tabiiyetinden kurtulup Amerikan band~ras~~ çekmek arzusundan kaynaldanm~~u. Kumpanya, uluslar-
27 Yunanistan'a kar~~~ uygulanan boykot s~ras~nda Girit'ten gelen göçmenler Antalya'da
ol-du~u gibi halk~~ boykota kat~lmaya te~vik etmi~lerdi. Yerel idareler göçmenlerin bu faaliyetlerini kanuni m~leyyidelerle önleme yoluna git~ni~lerdi. BOA DH.MU~.( Dahiliye Nezareti
Muhaberât-~~ Umumiye idaresi Belgeleri) 108/1-9, (26 Haziran 1910)
2 BOA.HR.H.350/4-5, Harbiye Nezareti'nden Dahiliye Nezaretrne (23 ~ubat 1911) 29 BOAHR.H. 440/7, Adliye Nezaretrnden Hariciye Nezaretrne (11 Mart 1911). 3° BOA.HR.HM~.~~O. (Hariciye Nezareti Hukuk Mü~avirli~i ~sti~are Odas~) 27/7, Hukuk Mü~avirli~rnden (19 Aral~k 1909.
OSMANLI-AMERIKAN ILI~KILERINDE B~ R KRIZ 471 aras~~ ~irketlerle rekabet edebilme ve büyük bir devletin deste~ini alabilmek için böyle bir yola ba~vurmu~tu. Osmanl~~ karasular~nda gemiler s~k~~ dene-time tabi tutulurken, büyük devletlerin band~ras~~ alt~nda faaliyet gösteren gemiler bu devletlerin sefaretlerinin de bask~lar~yla denethr~lerden kurtulu-yorlard~. Bir k~s~m gemilerinin uzun mesafelerde seyredemeyecek kadar ba-k~ms~z olmas~~ ve seferden men edilme endi~esi de Hac~~ David Kumpanyas~m böyle bir karara zorlad~31. Amerika'n~n Osmanl~~ Devleti ile gittikçe geli~en ikili ili~kilerinde pürüzü olmayan bir devlet olmas~~ da, ~irketin Amerikan band~ras~~ çekmesine etkili oldu.
Hac~~ David Vapur Kumpanyas~, Osmanl~~ kamuoyunca iyi tan~n~yordu. Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ 1908'den beri aral~klarla uygulanan boykot-lar ~irket taraf~ndan istismar edilerek halk~n aleyhine kullan~lm~~t~. Bu dev-letlere kar~~~ boykotlar ba~lad~ktan sonra ~irket, nakliye ücretlerini be~~ kat ci-var~nda art~rm~~t~. Devletin veya Müslüman tebaamn Beyrut-~stanbul ara-s~nda yük ve yolcu ta~~yacak buna benzer gemi filolar~~ olmad~~~~ için, bu fiili durum mecburen sineye çekilmi~ti. Özellikle liman kentlerinde ikamet eden tüccarlar ve halk s~k~nt~l~~ zamanlarda Hac~~ David kumpanyas~mn bu istisma-r~m yak~ndan takip ediyorlard~. Y~llard~r bu kumpanya ile yük ta~~yan tüccar-lar, zaman zaman limanlara u~rayan ~ngiliz veya di~er devlet gemilerine daha ucuz fiyatlarla e~yalar~n~~ yüklediklerinde, di~er zamanlarda ~irketin fazla ücret alma cezas~~ ile kar~~la~~yorlard~32. ~irketin bu ~ekildeki fevri hare-ketleri, tekel olma avantaj~m kullanma, Amerika himayesinde bulunma ve birkaç y~l öncesine kadar metbuu oldu~u Osmanl~'ya kar~~~ hasmane duygu-lardan kaynaklamyordu. ~skenderun'da oldu~u gibi ta~ra temsilcilerinin bir k~sm~n~n ayn~~ zamanda Amerikan konsolosu veya konsolos yard~mc~s~~ olmas~~ ~irketin güvencesini hakl~~ ç~karacak boyutlardayd~~ 33. ~irketle Amerikan dip-lomatik temsilcileri ekonomik ba~~ ile ili~kilerini canl~~ tutuyorlard~.
Tezkere alm~~~ askerlere gemide yap~lan sald~r~lar ve yarahlann hasta-neye kald~r~lmas~~ k~sa zamanda ~skenderun'da bir tepkiye sebep verdi. Bu tepki boykot cemiyetleri taraf~ndan di~er ~ehirlere yay~ld~. Gemi, Amerikan band~ras~~ ta~~mas~na ra~men, mürettebatm~ n tamam~na yak~n~n~n Rum
BOA.HRHM~.~~O. 103/1-7 (15 Ocak 1910); Osmanl~~ makamlar~~ bu tür geçi~lere s~cak bakm~yordu. Bu yüzden Hac~~ David Kumpanyas~'mn Amerika band~ras~~ çelunesinden sonra bir dizi hukuki problemler ya~and~. 27/7-6, Bâb-~~ âli Hukuk Mü~avirli~Vnden (25 Ocak 1910).
32 BOA. DH.~D. (Dahiliye Nezared idari K~s~m Belgeleri) 130-1/2-3. Antalya Valisi Arif Be-y'den Dahiliye Nezaretine telgraf (19 Ocak 1911).
men~eli veya Yunanl~~ olmas~, Girit meselesi yüzünden Yunanistan'a kar~~~ öf-keli olan halk~~ galeyana getirdi. Osmanl~~ karasular~nda Türk askerlerine kaba davran~lmas~~ veya ona kur~un s~k~lmas~~ milli hissiyat~~ rencide edecek türden bir geli~me olarak alg~land~. ~irketin bu zamana kadar sergiledi~i hizmet anlay~~~n~n Osmanl~~ kamuoyunda tepki ile kar~~la~mas~= yan~nda, Amerikan band~rasma geçmesi de resmi makamlar ve halk taraf~ndan haz-medilecek bir davran~~~ de~ildi. Olay~n duyulmas~~ ile ~skenderun'daki ma-halli boykotaj cemiyeti Hac~~ David Kumpanyas~'na kar~~~ boykot karar~~ ald~. Boykot komitesi karann al~nd~~~~ günlerden itibaren halk~~ bu konuda bilgi-lendirmek ve onlar~n da deste~ini almak için ~ehrin muhtelif yerlerine ilan-lar yap~~t~rd~ilan-lar34.
~skenderun'da cereyan eden olay Antalya'da duy~lldu~unda mahalli boykotaj komitesi burada da boykot karar~~ ald~. Komitenin karar~na göre li-mana gelen Amerikan band~ral~~ gemilerdeki mallar tahliye edilmeyecek veya yükleme yap~lmayacakt~. Bu nedenle olay~n geçti~i Newjersey adl~~ gemi li-mana geldi~inde kapkglar ve hamallar çal~~mad~lar35. Hac~~ David Kumpan-yas~'mn firsatgl~k yaparak ta~~ma ücretlerini dört-be~~ misli artt~rmas~~ da An-talya tüccar~mn öteden beri tepkisini çekiyordu. Bu aç~ dan limana gelen gemilere tüccarlar yüklerini vermek istemiyorlard~. Tüccarlar~n tercihi ~ngi-liz gemileri oluyordu. Gemi kaptan~, tüccarlar ve hamallar taraf~ndan gemi-sine uygulanan boykotu protesto ederek bunun önlenmesi için Antalya mu-tasarr~f~na ba~vurdu. Mutasarr~f, bu ba~vuruyu kabul etmedi. Çünkü tüccar-lar e~yatüccar-lar~n~~ istedi~i gemilere vermekte, hamaltüccar-lar ve kay~ kç~lar da gemileri yükleme veya bo~altma konusunda serbesttiler. Devletin bunlar~~ yönlendir-mesi ve zorlamas~~ dü~ünülemezdi. Bu saiklerle limana gelen kumpanyaya ba~l~~ di~er Amerikar~~ band~ral~~ gemiler de ayn~~ muamele ile kar~~la~t~lar36.
Olay ~zmir'de duyuldu~unda halk büyük inf~ale kap~ld~. Hac~~ David Kumpanyas~'mn özellikle Amerikan bayra~~n~~ çektikten sonraki davran~~lar~~ bu ~ehirde de gayet iyi biliniyordu. Olaya sebep olan gemi ~zmir liman~na yakla~t~~~nda halk protesto için Kordonboyu'na ak~n etti. izdiham~n artmas~~ üzerine kalabal~k zor kullan~lmak suretiyle da~~t~ld~. ~zmir boykotaj komitesi boykot karar~~ ald~. Osmanl~~ makamlar~~ gemide mahpus tutulan Mülaz~m Ali
34 BOADH.~D.130-1/30, Haleb Valisi Kaz~m Bey'den Dahiliye Nezareti'ne telgraf (11 ~u-bat 1911.
35 BOA.DHID. 130-1/5, Sadaretten Dahiliye Nezared'ne tezkere (19 Ocak 1911). 36 BOADH.~D. 130-1/2, (19 Ocak 1911).
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KR~Z 473 Saib Bey'i almak için te~ebbüse geçtiler. Gemi kaptan~~ ve ~zmir Amerikan konsolosu Ali Saib Bey'i vermek istemiyorlard~. Onlara göre Ali Bey, ~skenderun'da Amerikan konsolosuna sald~rm~~t~. Gemi Amerikan bayra~~n~~ ta~~ -d~~~~ için suçlu Amerikan sefarethanesine teslim edilecek ve muhakemesi bu-rada yap~lacaku37. Amerikan konsolosu devletleraras~~ hukukun "ticari gemi-lerde veya aç~k denizgemi-lerde cereyan eden bir suçtan dolay~~ san~k, geminin mensup oldu~u devletin mahkemesinde yarg~la~~~r" maddesine göre Ali Saib Bey'in mutlaka sefarethaneye teslim edilece~ini ve Osmanl~~ makamlar~na ve-rilmeyece~ini ileri sürüyordu. Osmanl~~ makamlar~~ ise olay~n Osmanl~~ karasu-lar~~ içindeki ~skenderun liman~nda cereyan etti~ini ileri sürerek gemiye mü-dahale ettiler ve Ali Bey'i oradan kurtard~lar".
~skenderun'da ba~layan boykot Selanik'e kadar olan tüm limanlarda uy-gulanmaya ba~lad~. Selanik boykotaj komitesi gazetelere ilanlar vererek Hac~~ David Kumpanyas~~ gemilerine kar~~~ boykot uygulanmas~~ ça~r~s~nda bu-lundu39. Bu s~ralarda Kavala'ya gelen Newyork gemisi yüklerini bo~altama-dar~~ ve yük alamadan ayr~ld~". Edremit'te boykotaj komitesi karar~~ olmadan hamallar ve karkç~lar, Osmanl~~ askerlerine yap~lan sald~r~ya öfkelenerek Hac~~ David vapurlar~m boykot etmeye ba~lad~. Bu yüzden Edremit'e gelen gemilere ra~bet edilmedi'". Gelibolu boykotaj komitesi de boykot karar~~ al-d~ktan sonra liman çal~~anlar~~ kumpanyaya ba~l~~ gemiler geldi~inde liman~~ terk ederek tepkilerini ortaya koydular". Kumpanyan~n Edremit ve Gelibolu limanlar~na gelen gemilerine, boykot komitesinden ba~~ms~z olarak yükleme ve bo~altma i~lemi yapmak isteyen bir k~s~m mavnac~lar, boykotçular taraf~n-dan engellendiler".
Avusturya ve Yunan boykodar~nda oldu~u gibi boykotun öncüleri ha-mallar ve karkç~lardan olu~an liman i~çileriydi. Tüccarlar da ticari ha-mallar~n~~ Amerikan band~ral~~ gemiler yerine limana gelen di~er ülke gemilerine vere-rek boykota katk~da bulunuyorlard~. Halk~n kat~l~m~~ ise gönülden bu hare-ketleri destekleme ~eklinde tezahür ediyordu. Devletin ba~kenti ~stanbul da
37 ~kdam, 27 Ocak 1911, nr. 314.
~kdam, 28 Ocak 1911, nr. 315.
39 ~kdam, 28 Ocak 1911, nr. 315.
4° BOA.DH.~D. 130-1/22, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (6 ~ubat 1911). 41 BOA.DH.~D.130-1/45, Karesi Mutasarr~f~~ Mümtaz Bey'den Dahiliye Nezareti'ne telgraf (7 ~ubat 1911).
42 BOADH.~D.130-1/53, Edirne Valisi Muzaffer Bey'den Dahiliye Nezareti'ne telgraf (18
~ubat 1911).
boykotun faal olarak uyguland~~~~ bir ~ehirdi. Olaydan bir hafta sonra ~stan-bul liman~na gelen Newyork ve Kaliforniya gemilerindeki yolcular~ n tahliyesi limanda çal~~an hamallar taraf~ndan engellendi. Mavnac~~ ve sandalc~lar yol-cular~n yan~~ s~ra ticari e~yalar~~ da indirmediler. Yolcular hacdan geliyorlard~. Boykot karar~~ al~nmadan gemilere binmi~~ olmalar~~ ve dini bir görevi ifa et-mek amac~yla yolcu bulunmalar~~ sebebiyle inmelerine izin verildi. ~stanbul-'da boykotu sona erdirmek için giri~imlerde bulunuldu~u s~ralarda gemiler-deki görevlilerin bir k~sm~, boykotçulara milli hislerini rencide edecek ve on-lan galeyana getirecek sözlü hakarederde bulundular. Gemi görevlileri ah-laka mugayir sata~malarda bulanarak Rumca "boykot ha! Türk, bu Amerikan banchrasichr. ~~te size böyle yolcu gkartinz" türünden hakarederde bulunu-yorlar& Girit yüzünden zaten kalbi yaral~~ olan halk~~ bu tür sözler galeyana getirmeye yetti. Hakaretlerde bulunanlar da birkaç y~l öncesine kadar Os-manl~~ tabiiyetinde olan kimselerdi. ~stanbul halk~~ kendilerine hakaret eden ki~ilerin Rum milli bilinci ile bunu yapt~klar~n~~ biliyorlard~. Devletin kal-binde bu tür a~a~~lanmalara maruz kalmak milli heyecan~~ tetikledi. Liman çal~~anlar~n~n boykotu devam ettirme konusundaki kararl~l~klar~n~~ korudu. ~stanbul liman~nda olan bu geli~meler ~ehirde hemen yay~ld~. Ertesi gün nh-uma ak~n eden kitlelerin isyan~~ ve öfkesi boykotu kald~rma giri~imlerini ya-nda b~rakt~ m.
Boykotçular, Hüdavendigar Vilayeti'ne ba~l~~ Ayval~k'ta bulunan Singer Diki~~ Makinesi ~irketi acentelerine de boykot uygulamaya ba~lad~lar. Bu ~ir-ket de Amerikan tabiiyetindeydi. Böylece boykot Amerika'ya kar~~~ genelle~i-yordu. Boykot yüzünden ~irketin i~leri ciddi olarak aksamaya ba~lad~. ~irkette çal~~anlar taciz ediliyor ve i~ler engelleniyordu. Singer ~irketinde çal~~anlar tepkilerden ve sald~ r~lardan çekindikleri için bir yerden bir yere gitmekte zorluk çekiyorlard~. Halk aras~na girdiklerinde sözlü sald~r~lara muhatap oluyorlard~. Singer yöneticilerinin en çok korktuklar~, boykotun uzamas~~ ha-linde ekonomik s~k~nt~larla ba~~ ba~a kalma endi~eleriydi 45.
~skenderun'da ba~layan boykot bir ay~n~~ doldurdu~unda Selanik'e kadar olan limanlarda uygulan~yordu. Boykotun hedefi Amerikan band~ ral~~ Hac~~ David Kumpanyas~y& Kay~tlarda boykotun uyguland~~~~ süre içinde Osmanl~~ limanlanna geldi~i yönünde ba~ka Amerikan band~ral~~ gemilerden söz
1911). BOA. HR.S1S.56/8, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti'nden Dahiliye Nezareti'ne (8 ~ubat 15 BOA.DH.~D.130-1/24, Amerika Sefareti'nden Hariciye Nezareti'ne (13
OSMANLI-AMER~KAN ILI~KILERINDE B~R KRIZ 475 edilmemektedir. ~ayet gelmi~~ olsayd~~ boykotçular~n nas~l bir tav~r sergileye-cekleri merak konusu olurdu. Fakat Amerikan tabiiyetinde olan Singer ~irke-tinin boykottan pay~n~~ ald~~~~ dü~ünülürse, muhtemel Amerikan band~ral~~ gemilerin de boykota tabi tutulaca~~n~~ akla getirmektedir. Boykot Amerikan mallar~na yönelik olarak yayg~nla~mad~. Akdeniz, Ege ve Marmara sahille-rindeki liman kentleri boykotun uyguland~~~~ yerle~im birimleriydi. Karade-niz sahil ~ehirlerinde böyle bir hareketlilik olmam~~t~r. Boykotun uygulan-d~~~~ Ocak-Mart 1911 tarihleri aras~nda Amerikan band~ral~~ gemilerin Zon-guldak, Samsun ve Trabzon gibi limanlara gelmesi halinde nas~l kar~~lana-ca~~~ bilinmemektedir. Girit meselesi yüzünden boykotun tüm limanlarda uyguland~~~~ dü~ünülürse, Karadeniz'e gelebilecek Amerikan band~ral~~ gemi-lerin ayn~~ ak~beti payla~aca~~~ rahatça söylenebilir. Ar~iv kay~tlar~nda ve kay-naklarda bu bölgedeki liman çal~~anlar~ n~n ve halk~n Amerikan band~ral~~ gemilere bak~~~ aç~lar~n~~ yans~ tan bir bilgiye rastlan~lmamaktad~r.
Uluslararas~~ ili~kilerde boykotun bir silah olarak kullan~lmas~~ Osmanl~~ Devleti gelene~inde olmayan bir geli~meydi. D~~~ geli~melere kar~~~ boykot uy-gulamas~n~n mazisi birkaç y~la dayan~yordu. Bununla beraber, ilk defa olarak Amerika veya bu ülke bayra~~n~n dalgaland~~~~ bir hedefe yayg~n ve örgütlü bir tepki yükseliyordu. 17 Ocak 1911'de ~skenderun'da ba~layan olayla boy-kotun ba~lamas~~ ve k~sa zamanda sahil boyundaki liman ~ehirlerine yay~lmas~~ Amerika taraf~ndan tepkiyle kar~~land~. Amerika'n~n ~zmir konsolosu, liman ~ehirlerinde ülkelerinin band~ ralarm~~ ta~~yan gemilere boykot uyguland~~~n~~ Istanbul'daki sefarethaneye bildirdi. Amerikan elçili~i, boykotun durdurul-mas~~ için Osmanl~~ makamlar~~ nezdinde te~ebbüse geçti. Elçilik, boykotun hemen durdurulmas~n~~ istiyor ve do~acak olumsuz sonuçlardan Osmanl~~ hükümetinin sorumlu oldu~unu iddia ediyordu. Osmanl~~ Devleti iç ve d~~ta olu~an geli~melerden ho~nut de~ildi. Özellikle II. Me~rutiyetin ilamndan iti-baren d~~~ geli~melerle yüzlerce y~ld~r devletin bir parças~~ olan yerler elden ç~km~~t~. Halk, ekonomik s~k~ nt~lar~n yan~nda psikolojik olarak bu y~pran-man~n ezikli~i içindeydi. Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ olu~an ulusal boy-kotlar, bu tepkinin ve çaresizli~in bir sonucuydu. Amerikan band~ral~~ gemi-lere kar~~~ geli~en boykotlar da ayn~~ çizgide de~erlendiriliyordu. Farkl~~ devllere kar~~~ da olsa boykotun ayn~~ zaman diliminde aral~ks~ z olarak devam et-mesi, d~~~ dünyada iyi bir imaj b~rakrnayaca~~~ dü~ünülüyordu. Osmanl~~ ma-kamlar~na göre e~er Amerikan band~ral~~ gemilere kar~~~ ba~lat~lan boykota müdahale edilmezse, daha önceki boykotlara da resmi müdahalede bulu-nulmad~~~ndan, Osmanl~~ hükümetinin hamallar ve kay~kç~lar~n keyiflerine
göre hareket etti~i görüntüsü ortaya ç~kacakt~. D~~~ dünyadaki böyle bir imaj Osmanl~~ Devleti için büyük zararlar~~ da beraberinde getirebilirdi 4".
Bununla beraber boykotun sona erdirilmesi konusunda boykotçulara bask~~ yap~lmas~~ dü~üncesi yoktu. Boykotla beraber halk hislerini ve duyula-r~n~~ aç~~a vuruyordu. Onlar~n hislerini bast~rmak uygun olmazd~. Amerika'-n~n ~ikayetleri ise geçi~tirilmeye çal~~~llyordu47. Fakat eylem k~sa zamanda ~s-tanbul ve Selanik'e kadar yay~l~nca, Amerikan sefiri diplomatik giri~imlerini yo~unla~t~rd~. Amerikan Sefareti Ba~~ tercüman~, sadrazam~~ ziyaret ederek boykotun önlenmesini istedi. Sef~re göre ~skenderun'da tacize u~rayan ki~i, ~irket görevlisi olman~ n yan~ nda Amerikan diplomanyd~. Diplomata yap~lan sald~r~~ Amerika devletine yap~lm~~~ say~l~yordu. Bu sebeple dava Amerikan mahkemelerinde görülmeliydi48. Osmanl~~ Devleti, olay Osmanl~~ karasula-r~nda vuku buldu~u için, mahkemenin ~skenderun'da olmas~~ görü~ündeydi. Hatta, bir Osmanl~~ zabitinin gayr-~~ hukuki bir ~ekilde gemiye hapsedilerek ~zmir'e kadar getirilmesi uluslararas~~ hukuka aylur~yd~. Bu sebeplerle Ameri-ka'ya protesto notas~~ verildi49.
Amerika'n~n bask~lar~~ kar~~s~nda Osmanl~~ hükümeti boykotun yay~lma-s~n~~ önleme ve sona erdirme için somut ad~mlar atmak zorunda kald~. Çünkü Amerika, diplomatik ili~kilerin iyi oldu~u bir ülkeydi. Bu çerçevede Selanik'te boykotun yönlendiricisi olarak görülen Kay~kç~lar Kethüdas~~ Ke-rim A~a tutukland~. KeKe-rim A~a, ilk önce ikaz edilmi~ti. Amerikan sefaretinin bask~lar~~ ço~al~nca Selanik liman~na gelen Olimpiya gemisinden e~ya indir-meyi engelledi~i bir s~rada tevkif edildim. Baz~~ ~ehirlerde boykota deste~i ile kamuoyunda temayüz etmi~~ görevlilere i~ten el çektirildim.
Avusturya'ya boykotun ba~lad~~~~ günlerde genelde liman kentlerinde olu~turulan boykot cemiyetleri bu olayda da faal olarak çal~~~yordu. Cemiyet-ler, daha önceki boykotlarda oldu~u gibi destek vermeleri konusunda tüc-carlara veya toplumun di~er kesimlerine bask~~ yapmad~lar52. Kat~l~m ve des-
46 BOA.DH.~D.130-1/6, Hariciye Nezareti'nden Sadarete (17 Ocak 1911)
47 BOA.DH.~D.130-1/11, Dahiliye Nezareti'nden Ayd~n ve Konya vilayetlerine telgraf (30 •
Ocak 1911).
48 ~kdam, 29 Ocak 1911, nr. 316. 49 ~kdam, 30 Ocak 1911, nr. 317.
50 BOA.DH.~D.130-1/14, Selanik Valisi ~brahim Bey'den Dahiliye Nezareti'ne ~ifre (30 Ocak 1911).
51 ~kdam, 1 ~ubat 1911, nr.319. 52 Quataert, s. 107.
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KR~ Z 477 tek gönüldendi. Boykot cemiyetlerinin faaliyetleri konsoloslar taraf~ndan Amerikan elçili~ine rapor ediliyordu. Amerikan elçili~i boykotun durdu-rulmas~~ için Hariciye Nezareti'ne sürekli bask~~ yap~yordu. Bu bask~lar~n bir sonucu olarak ~ubat ba~lar~ndan itibaren boykot cemiyetleri ikaz edilmeye ba~land~". Elçi, boykotun durdurulmas~~ noktas~ nda liman kentlerindeki ye-rel yöneticilerin hiçbir gayret sarf etmedi~ini iddia ediyordu. Ona göre Os-manl~~ yöneticileri boykotu durdurmaya ya muktedir de~illerdi veya durdur-mak istemiyorlard~. Halbuki iki ülke aras~nda yürürlükte olan andla~malara göre, Amerika bayra~~n~~ hedef alan bir geli~meye izin verilmemeliydi. Bu gi-ri~imlere ra~men boykot durdurulmazsa, geli~meleri ülkesine haber ver-mekle tehdit ediyordu'. Ona göre devam eden boykot Amerika bayra~~~ ka-dar, Osmanl~~ Devleti'nin de haysiyetini incitiyordu 55. Amerikan sefiri Hani-ciye Nezareti nezdindeki giri~imleriyle de kalmayarak, diplomatik nezaket s~n~rlar~~ d~~~nda Emniyet-i Umumiye Müdürlü~ü'ne bask~n gibi bir ziyarette bulundu. Yabanc~~ sefirler, ülkelerini ilgilendiren konularla ilgili görü~mele-rini Hariciye Nezareti vas~tas~yla yürütürlerdi. Amerikan sefigörü~mele-rinin bu davra-n~~~~ diplomatik nezaketle uyu~muyordu. Beraberinde olan görevlilerin Em-niyet mensuplar~na "sizler adam olmazsmiz" türünden sözler sarf etmeleri, patavats~zca Emniyet-i Umumiye müdürünün odas~ na girmesi ve burada müdürü sorgular ve emir verir tav~rlar sergilemesi dost olarak bilinen Ame-rika'n~n Osmanl~~ Devletine bak~~~ aç~s~n~~ gös.termesi bak~ m~ ndan dikkate ~a-yand~r. Sefir, boykotun ~imdiye kadar durdurulmas~~ yolundaki giri~imlerinde Hariciye Nezareti'ne güvenmiyor olacak ki, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti-'nin ne gibi giri~imler yapt~~~n~~ sordu.
Osmanl~~ Devleti, iç ve d~~ta geli~en olaylarla tarihinin en zor zamanlar~n~~ geçirdi~i bir s~ralarda, Amerika ile ili~kilerin bozulmas~n~~ istemiyordu. Ame-rikan band~ral~~ Hac~~ David gemilerinden sonra, Singer Diki~~ Makinesi ~irke-ti'ne kar~~~ da boykot ba~lat~lmas~~ olay~n sona erdirilmesi yerine gittikçe ge-li~ti~ini gösteriyordu. Amerika ile Osmanl~~ Devleti aras~ndaki ili~kiler sek-teye u~ramak üzereydi. Bu nedenle hükümet, sahil boylar~ndaki vilayet ve mutasarr~fl~klara gönderdi~i emirlerle boykotun kesin olarak sonland~r~lma-
BOA.DH.~D.130-1/17, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (4 ~ubat 1911). 5<lBOA.DH.~D.130-1/22, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (6 ~ubat1911). 55 BOA.DH.~D.130-1/24, hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (11 ~ubat 1911).
BOA.DH.~D.I30-1/49, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti'nden Dahiliye Nezareti'ne (8 ~ubat 1911).
s~n~~ istedi57. Hükümetin boykotun durdurulmas~~ yolunda yapt~~~~ giri~im, Ocak ay~~ sonunda cezaland~rd~~~~ bir k~s~m görevlilerden ba~ka valiliklere ve mutasarnfl~lara gönderdi~i yaz~lard~. Avusturya ve Yunanistan'a kar~~~ uygu-lanan boykodar gibi bunda da olay~n üzerine ~iddetle gitmiyordu. Bir kere boykot, devlet ve halk~n hissiyat~m hedef alan geli~melere bir tepki olarak hükümetin yönlendirmesi olmadan halk taraf~ndan al~nan bir karard~. Her ne kadar bir gemide Osmanl~~ askerlerine hakaret ve sald~r~~ ile ba~lasa da olay~n Girit meselesi ile yak~ndan alakas~~ vard~. Halk~n tepkisi do~ald~. Hal-k~n tepkisi, içinde bulunulan ~artlar gere~i tavr~n~~ ortaya koyamayan devletin acziyetinden kaynaklan~yordu. ~ayet devlet, Amerikan bask~s~~ ile boykotu ~iddet kullanarak bast~rmaya kalk~~~rsa, bu iç huzursuzlu~u beraberinde geti-rebilirdi. Bu nedenle hükümet, halk~n hissiyatm~n zor kullan~larak bast~n-lamayaca~~~ görü~ünü ta~~yordu". Yöneticilerdeki yayg~n kanaat, boykotun zamanla kendili~inden sona erece~i yönündeydi.
Boykot, Osmanl~~ askerlerine yap~lan sald~r~~ ile ba~lamas~na ra~men Konya valisi ~stanbul ile yaz~~malar~nda ~srarla olay~n, vapur ~irketinin ta~~ma ücretlerini birkaç kat art~rmas~ndan kaynakland~~~n~~ ileri sürüyordu". Boy-kotun uyguland~~~~ faal yerlerden olan Antalya mutasarr~fl~~~~ Konya valisinin sorumluluk alan~ndayd~. Vali, ba~lang~c~ndan itibaren boykotun sorumlulu-~unu üzerinden atmaya çal~~~yordu ve geli~melere geçici olaylar olarak bak~-yordu. Ona göre Amerikan band~ral~~ gemilere kar~~~ boykot yoktu. Yaln~z An-talya liman~nda ücret anla~mazl~~~ndan do~an bir karga~al~k vard~. Vali, ~s-kenderun'dan Selanik'e kadar tüm li~nanlarda yürürlükte olan boykotu görmezlikten geliyordu". Fakat Amerikan band~ral~~ gemileri hedef alan boy-kotun, zaman ilerlemesiyle Singer Diki~~ Makinesini de kapsamas~~ ve yay~lma istidad~~ göstermesi valinin dü~üncülerini do~rulam~yorducd. Boykot ile bir gerçek ortaya ç~km~~t~. Osmanl~~ iç denizlerinde devlete veya Müslüman teba-aya mahsus ta~~mac~l~k yapacak deniz filosunun olmamas~~ sosyal ve ekono-mik s~k~nt~lar~~ beraberinde getiriyordu. Deniz nakliyesi % 90 oran~nda ec-nebi gemileriyle yap~l~yordu. Yelkenli, taka, mavna ve salapurya türünden
57 BOA.DH.~D.130-1/19, Ayd~n, Hudavendigar, Konya, Adana, Kastamonu, Trabzon, Ha-leb, Beyrut, Basra, Trablusgarb, Cezair-i Bahr-i Sefid, Edirne, ~~ kodra vilayetleriyle ~zmid, Karesi, Bolu, Kala-i sultaniye, Canik ve Bingazi mutasarr~fl~klarma telgraf (8 ~ubat 1911).
58 BOA.DH.~D.130-1/32, Halep Valisi Kaz~m Bey'den Dahiliye Nezareti'ne (11 ~ubat 1911).
59 BOADH.~D.130-1/47, Konya Valili~inden Dahiliye Nezareti'ne telgraf~~ (8 ~ubat 1911). 6° BOADH.~D.130-1/39, Konya Valili~inden Dahiliye Nezareti'ne (6 Mart 1911)
OSMANLI-AMER~KAN ~L~~K~LER~NDE B~R KRIZ 479 Osmanl~~ gemileri çoktu. Fakat uzun mesafe gidecek buharl~~ gemilerin say~s~~ sm~rhyd~". Konya valisi, bu s~k~nt~ya bir çare olmak üzere 1910 y~l~nda kuru-lan Osmanl~~ Seyr i Sefain ~irketine mensup gemilerin en az haftada iki kere Antalya hatt~nda i~letilmesini teklif etti".
Amerikan sefiri, boykot durdurulmad~~~~ takdirde, durumu ülkesine bil-direce~i tehdidinde bulunuyordu. Halk~n hissiyatma vak~f olan hükümet, boykotu sonland~rmak için harekete geçti. Al~nan kararlara göre liman i~çi-likleri hamallar ve mavnac~lann tekelinde ise zabider bir boykot hareketine meydan vermeyeceklerdi. ~ayet de~ilse, gemi sahipleri kendi çarelerine ba-kacaklard~. Bu durumda da güvenli~i devlet sa~lamak zorundayd~". Hükü-metin boykotu sonland~rmak için ald~~~~ bu kararlar boykot cemiyederince farkl~~ tepkilerle kar~~land~. Gelibolu boykot cemiyetinin ifade etti~i gibi he-def Amerikan devleti de~ildi. Osmanl~~ Devleti ve halk Amerika'y~~ dost bir devlet biliyordu. Fakat Amerika bayra~~n~~ ta~~yan Hac~~ David Kumpanyas~~ gemilerinde Yunanhlann istihdam edilmesi ve bunlar~n f~rsat buldukça tah-rik edici davram~larda bulunmas~~ kabul edilemiyordu. Gelibolu'ya gelen gemiler hükümetin emri hilaf~na limanlarda herhangi bir i~lem yapamadan ayr~ld~lar". Tüccarlar da Amerikan band~ral~~ bu gemilere yük vermeme ka-rarl~li~~ndayd~lar66. ~stanbul boykot cemiyeti boykotun sona erdirilmesi~~i, olaylar~n ba~lamas~na sebebiyet veren gemilerdeki mürettebat~n cezaland~-r~lmas~~ ~artma ba~lad~. Bu konuda hükümetin gerekli ad~mlar~~ atmas~n~~ isti-yordu. ~ayet hükümet, bu ~artlar~~ yerine getirmek için harekete geçmezse
boykotun ~iddetinin artunlaca~~~ tehdidinde bulundu 67.
Hükümetin, boykotun kald~r~lmas~~ yönünde te~ebbüse geçti~i s~ralarda ~skenderun'da duvarlara yap~~t~nlan ilanlarla boykotun devam ettirilmesi için liman i~çileri te~vik ediliyordu. Amerika'n~n Halep konsolosu, yeterli ön-lem almamalda itham etti~i yerel yöneticileri protesto etti. Konsolosa göre, serbest ticaret yapma giri~imleri baltalan~yordu". Edrerniete de boykot ce-miyeti limandaki yük bindirme ve bo~altma i~lemini üzerine alarak, limana gelen gemilerin d~~ardan sandalc~~ ve hamallar getirmesini yasaklad~. Böylece
62 Eldem, s.105-107.
63 BOA.DH.~D.130-1/1, Konya Valili~inden Bahriye Nezareti'ne telgraf (19 Ocak 1911). 64 BOA.DH.~D.130-1/52, Hariciye Nezaretrnden Dahiliye Nezareti'ne (15 ~ubat 1911).
68 BOA.DH.~D.130-1/53, Edirne Valili~inden Dahiliye Nezareti'ne (18 ~ubat 1911). BOA.DH.~D.130-1/54, Edirne Valili~inden Dahiliye Nezareti'ne (27 ~ubat1911) BOADH.~D.130-1/29, Emniyet-i Umumiye Müdüriyetrnden takrir (19 ~ubat 1911).
hükümetin boykotun durdurulmas~~ yönündeki emirleri boykotçular taraf~n-dan olumlu kar~~lanmam~~~ oluyordu69.
Fakat hükümet bunu durdurmada kararhyd~. Çünkü i~in uzamas~, iç ge-li~melere devletin hakim olamad~~~~ görüntüsünü verebilirdi. Bu kararl~l~~~n bir göstergesi olarak ~skenderun'da boykotun muharriklerinden bilinen Doktor Tahsin Efendi hakk~nda soru~turma aç~ld~. Hükümet, boykotu son-land~rmay~~ devletin haysiyeti ile e~~ anlaml~~ görüyordu". Boykot üçüncü ay~na girerken bu kararl~l~k etkisini gösterdi. Iskenderun liman~nda yolcular~n in-dirilmesine izin verildi. Yükleme ve bo~altma i~lemi yine yap~lm~yordu. San-dalc~~ ve mavnac~lar görevliler taraf~ndan ikna edilmeye çal~~~ld~". Boykotun uyguland~~~~ tek yer olarak kalan ~skenderun'a 18 Mart'ta gelen Virginia va-puru yülderini bo~altamadan hareket etti".
Mart sonlar~ndan itibaren boykot sona erdi. Limanlara gelen Amerikan band~ral~~ gemiler di~er devletlere ba~l~~ gemiler gibi i~lemlerini yapmaya ba~-lad~lar. Boykot sona ermekle beraber ~skenderun'da cereyan eden olay hak-k~nda hukuki bir i~lem yap~lmam~~t~. Osmanl~~ Devleti, olaya sebebiyet veren Amerika'n~n Iskenderun Viskonsolosu Pri~tiyani'nin görevden azlini isti-yordu". Amerikan sefirine göre diplomatlar~n~n olayda bir kabahati yoktu. Viskonsolos gemiye acente temsilcisi olarak de~il diplomat misyonu ile gel-mi~ti. Sefir, Osmanl~~ makamlar~n~n yöneltti~i suçlamalar~~ reddediyordu".
Amerika ile ya~anan bu meselenin neticelenememesinin baz~~ sebepleri vard~. Her ~eyden evvel Amerika, olaya sebebiyet veren taraf~n kendi tabas~na mensup gemi görevlilerinin veya diplomatlar~n~n olmad~~~nda ~srar edi-yordu. Bunu kabul etti~i takdirde tazminat ile ilgili hukuki süreç ba~laya-cakt~. Balkan krizi ile ya~ad~~~~ s~k~nt~lar yüzünden zor durumda olan Os-manl~~ Devleti'nin Amerika ile ili~kileri s~radan bir olay sebebiyle bozmayaca-~~n~~ da biliyordu. Bu nedenle 191 2 y~l~na gelindi~inde mesele hala sürün-cemede devam ediyordu. Hem Amerikan güvencesi ve hem de Osmanl~~ Dev-leti'nin iç ve d~~ta ya~ad~~~~ sorunlar~~ iyi hesap eden kumpanya, Akdeniz'de rahat bir ~ekilde tütün kaçakç~l~~~~ bile yapabiliyordu".
69 BOADH.~D.130-1/63, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (4 Mart 1911). 7° BOA.DH.~D.130-1/66, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (9 Mart 1911). 71 BOA.DH.~D.130-1/75, Iskenderun Kaymakaml~~~'ndan Haleb Vilayeti'ne 15 Mart 1911)
72 BOA.DH.~D.130-1/71, Hariciye Nezareti'nden Dahiliye Nezareti'ne (18 Mart 1911). 73 BOAHRH.350/ 4-10, Hariciye Nezareti'ne (14 A~ustos 1911).
BOAHR.H.350/4, Amerikan sefaretinden Hariciye Nezareti'ne (24 A~ustos 1911)
75 BOA.HM~.~~0.103/1-7, Bab-~~ ah' Hukuk Mü~avirli~i (1 Ocak 1912); Tütün kaçakç~l~~~, Rejinin kurulmas~ndan sonra bu tekele bir tepki olarak geli~mi~ti. Kaçakç~l~~a toplumun her ke-siminden insanlar kar~~~yordu. Quataert, s. 27-32.
OSMANLI-AMER~KAN ~L~SK~LER~NDE B~R KR.~ Z 481
Hac~~ David Kumpanyas~~ sald~rgan tav~rlar~n~~ bundan sonra da sürdürdü. 1912 y~l~~ Mart'~nda Gemi mürettebat' yine ~skenderun'da yolcular aras~nda bulunan askerlere sald~r~larda bulundu. Bir çok asker yaraland~. Olaya ~s-tanbul Bidayet Müdde-i Umumili~i el koydu ve Amerikan sefareti nezdinde giri~imlerde bulundu76. Fakat henüz bir önceki y~l cereyan eden ve boykot-lara sebebiyet veren olaylar~n failleri cezaland~r~lmam~~t~. Osmanl~~ Hariciye Nezareti' nin Amerikan D~~i~leri Bakanl~~~~ nezdindeki giri~imlerinden cevap al~nam~yordu. Hükümet, vapur ~irketinin Amerika'ya güvenerek sald~rgan tav~rlar~ n~~ sürdürmesi durumunda Hac~~ David Vapurlar~n~~ seferden men etmeyi bile dü~ünüyordu".
Sonuç
Osmanl~~ limanlar~nda 1 7 Ocak 191 l'de ba~layan Amerikan band~ral~~ Hac~~ David Vapur Kumpanyas~~ gemilerine boykot üç ay kadar sürdü. Boyko-tun uyguland~~~~ yerler, ~irkete ba~l~~ gemilerin u~rad~~~~ limanlard~. Üç ayl~k süre içinde gemilerin u~rak yerleri olan ~skenderun-~stanbul-Selanik aras~n-daki liman kentlerinde boykot uyguland~. Boykota kat~lanlar hamallar, ka-y~kç~lar, mavnac~lar ve tüccarlard~. Bunlar, kumpanyaya ba~l~~ gemilerde yük-leme ve bo~altma i~lemi yapm~yorlard~. Boykot, liman kentleri ile s~n~rl~~ kald~. Amerikan mallar~na boykot ~ekline dönü~medi. Bu nedenle boykota halk~n aktif kat~l~m~~ olmad~.
Boykotun uyguland~~~~ üç ayl~k dönem içinde, Osmanl~~ limanlar~na ba~ka Amerikan bayrakl~~ gemilerin geldi~i yönünde bir kay~t yoktur. Ameri-kan patentli Singer Diki~~ Makinesi ~irketi'ne de boykotun uyguland~~~~ dü-~ünülürse, boykotçular~n hedefi Amerikan bayra~~~ çeken gemilerdi. ~ayet Hac~~ David vapurlar~ndan ba~ka Amerikan bayrakl~~ gemiler gelseydi, ayn~~ muameleler ile kar~~la~acaklar~~ kaç~n~lmaz görünüyordu.
Boykot Amerika ile ili~kilerde olumsuz anlamda izler b~rakmad~. Bunda, Osmanl~~ Devleti'nin ili~kileri zedeleyecek tav~rlardan kaç~nmas~n~n büyük etkisi vard~r. Osmanl~~ Devleti, ~ngiltere, Fransa ve di~er Balkan ve Avrupa ülkelerinin olumsuz tav~rlar~n~~ bildi~i için Amerika ile ili~kilerin iyi tutulma-s~n~~ önemsiyordu. Fakat boykot süresince Amerika'n~n sergiledi~i rencide edici ve uzla~maz tav~rlar, Osmanl~~ yöneticilerinde ~a~k~nl~~a sebebiyet verdi. Amerika'n~n misyonerler ve konsoloslar yoluyla Osmanl~~ Devleti'ne yönelik
76 BOAHR.H.350/4-29, Hariciye Nezareti'nden Harbiye Nezaren'ne (24 Mart 1912). BOA.HR.HM~.1~0.27 /7, Bâb-1 Hukuk Mü~avirli~i'nden (26 Mart 1912).
zararl~~ faaliyetleri biliniyorsa da resmi ili~kilere böyle tav~rlar yeni yans~-yordu. Fakat bu olumsuzluklara ra~men Birinci Dünya Sava~~~ arifesinde ce-reyan eden boykot olay~~ Osmanl~-Amerikan ili~kilerini zedelemedi. Amerika, dost bir devlet olarak biliniyordu.
