THEOHARIS STAVRIDES,
The Sultan of the Vezirs: The Life and
Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pa~a Angelovi~~
(145.3-1474),
Brill-Leiden-Boston-Köln, 2001. 449 sayfa.
Son 50 y~ld~r Osmanl~~ tarihi ara~t~rmalar~~ çok önemli a~amalar kaydetti. Art~k Osmanl~~ ta-rihi sadece siyasi olaylar~~ ile de~il, sosyal, ekonomik ve kültürel bak~mdan da çok daha iyi bilini-yor. Bununla birlikte Osmanl~~ tarih yaz~c~l~~~nda prosopograf~k ara~t~rmalar çok ihmal edilmi~~ bir çal~~ma alan~~ olarak göze çarp~yor. Halbuki Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun tarihinin sa~l~kl~~ bir
~ekilde de~erlendirilebilmesi için olaylara yön veren tarihi ~ahsiyetler hakk~nda daha kapsaml~~
bilimsel çal~~malar yap~lmas~~ ve onlar~n tarihi olaylar~n yön de~i~tirmesindeki rollerinin daha sa~l~kl~~ bir ~ekilde ortaya konulmas~~ elzemdir. Ne var ki, Osmanl~~ tarih ara~t~rmalar~~ biyograf~k eserlerin niteli~i ve niceli~i bak~m~ndan henüz emeldeme a~amas~ndad~r. Henüz Osmanl~~
padi-~ahlarnun bile biyografilerinin ilmi tenkit süzgecinden geçirilmek suretiyle yap~lamamas~~ ve
ya-p~lan çal~~malar~n da ansiklopedi maddesi s~n~rlar~n~~ a~amamas~~ bir gerçektir ve kanaatimce
dü-~iindürücüdür. Osmanl~~ Padi~ahlar~~ içerisinde Fatih Sultan Mehmed gibi çok önemli bir padi-~ah hakk~nda bile Franz Babinger ve Halil ~nalc~k'~n öncü çal~~malar~~ d~~~ nda kapsaml~~ bir
ça-l~~ma yap~lamam~~~ olmas~~ da ayr~ca dil~ündürf~cildiir. Fatih Sultan Mehmed ve Kanuni Sultan Süleyman d~~~ndaki sultanlar~n hayatlar~~ hakk~nda bilinmeyenlerin de tahminlerden fazla
oldu-~unu son zamanlarda yap~lan baz~~ bilimsel ara~t~rmalar ortaya koymaktad~r. Taraf~m~zdan
yap~-lan Padi~ah biyograf~leri hakk~nda ansiklopedik bir çal~~mada da gördük ki, padi~ah biyograf~-leri olarak haz~rlanan mevcut çal~~malar çeli~ki ve yanh~hklarla doludur.
Öte yandan Osmanl~~ tarihinde çok önemli bir yer tutan ve özellikle XVII. yüzy~ldan itiba-ren padi~ah derecesinde ve belki de daha fazla iktidar kazanan veziriazamlar hakk~nda yap~lan bilimsel çal~~malar çok daha azd~r. ~smail Hakk~~ Uzunçar~~l~'mn Çandarli Vezir Ailesi ile ~bnü-letnin Mahmud Kemal bar~n "Son Sadrazamlar" hakk~nda yapt~~~~ çal~~malar ne yaz~k ki benzer çal~~malar~n yap~lmas~na yeterince öncü olamam~~t~r. Vezirler d~~~ndaki devlet adamlar~~ ise bir çok padi~ah~n dönemi için hâU' muamma olma özelli~ini korumaktad~r. Hedda ReindPin "Mnner um Bayezid" ad~yla II. Bayezid döneminin devlet adamlar~yla ilgili olarak yapt~~~~ pro-sopograf~k alandaki belki de tek modern tarih çal~~mas~, yine yeni ara~t~rmalara öncü olmay~~ beklemektir.
~~te bu itibarla, Theoharis Stavrides'in The Sultan of Vezirs (Vezirlerin Sultan~ ) adl~~
çal~~-mas~~ örnek bir biyograf~k eser olarak Osmanl~~ tarihçileri için çok büyük önem ta~~maktad~r. Ayn~~ zamanda yazar~n doktora tezi olan bu çal~~ma, bilimselli~i, kulland~~~~ ar~iv ve ilk el kaynak-lar~~ ile dikkat çelunektedir. Eserin, Osmanl~~ tarihinde bir vezir ve dönemi hakk~nda yap~lan bi-limsel çal~~malar~n ba~~nda say~lmas~~ için pek çok neden vard~r. Öncelilue yazar, Mahmud Pa~a-'y~~ men~einden ba~layarak ölümüme kadar Osmanl~~ tarihine katk~s~~ bak~m~ndan analiz etmekte, kendisi için yaz~lan menlubevi eserleri de bilimsel bir yakla~~mla ele almaktad~r. Özellikle Fatih Sultan Mehmed'in kul kökenli veziriazamlar~~ göreve tayin etme gelene~i bzium~ndan Mahmud Pa~a'n~n ara~t~rma konusu seçilmesi, bizce üzerinde durulmas~~ gereken bir noktad~r. Bilindi~i gibi Fatih devrinde iki dönem 20 y~l~~ a~k~n bir süre vezi-iazamlik yapan Mahmud Pa~a, dönemin yo~un fetih siyasetinde oynad~~~~ rol bak~m~ndan ara~t~r~lmaya de~er bir ~ahsiyettir. Ayr~ca o, Stavrides'in de i~aret etti~i gibi, veziriazand~~~~ s~ras~nda yabanc~~ devletlerle Osmanl~~ Devleti ara-s~ndaki diplomatik ili~kilerin ~ekillenmesinde önemli rol sahibidir. Sanat ve mimari alanda abi-devi eserlerin vücuda getirilmesindeki katk~lar~ , sanatç~lar~~ himaye etmesi, dönemin bütün ve-
212 KITAP TANITMA
zirlerinden daha fazla vak~f ve hay~r eseri b~rakmas~, ayn~~ zamanda kendisinin de divan sahibi bir âlim, kendi deyimiyle "sallibii's-sseyf ve'l-kalem" olmas~~ onu öncelikle ara~t~r~lmaya lay~k bir
~ahsiyet yapmaktad~r. Bu özelli~i onun hakk~nda biyograf~k çal~~ma yapman~n zorluklar~n' da
ortaya koymaktad~r.
~~te bu yüzden eserin içeri~ine geçmeden önce de~erli tarihçi Theoharis Stavrides'i
kul-land~~~~ zengin ar~iv malzemesi dolay~s~yla kutlamak gerekmektedir. Bu yönüyle yazar, biz Os-manh tarihçilerine mukayeseli ar~iv çal~~mas~n~n Osmanl~~ sultan ve devlet adamlar~n~n ya~amla-r~n~n ayd~nlat~lmas~nda ne kadar önemli oldu~unu aç~kça göstermi~tir. Gerçekten de eserde Osmanl~~ ar~ivi ve kronikleri yan~nda Venedik, Dubrovnik ve di~er bat~~ ülkelerinin ar~ivleri de yo~un olarak kullan~lm~~t~r. Bu sayede ortaya çok güzel ve bilimsel aç~dan doyurucu bir monog-rafi ç~km~~t~r. ~uras~~ alulda tutulmal~d~r ki, Osmanl~~ imparatorlu~u ve onun ba~~ndaki ba~ta Sul-tan ve di~er devlet adamlar~~ d~~~ dünyaya aç~k ve ili~ki içerisinde olan ki~ilerdir. Bu bak~mdan Osmanl~~ tarihinde prosopografik alandaki çal~~malar~n artmas~~ ve bilimsel olmas~~ çok de~i~ik ar~iv ve ülkelerde ara~t~rma yap~lmas~n~~ zorunlu k~lmaktad~r. Bu yönüyle elimizdeki eser, mü-kemmel bir örnek te~kil etmektedir.
Eser 4 ana lus~mdan ve 10 bölümden olu~maktad~r. Birinci bölüm giri~~ olarak dü~ünül-mü~tür. Burada önce Osmanh Hakimiyet Anlay~~~~ ve bu çerçevede ~slam devletleri ve Osmanh
~mparatorlu~u'nda vezirlik makam~n~n yeri ve önemi de~erlendiril~ni~fir. Yazar bu k~s~mda
özel-likle Fatih Sultan Mehmed'in vezirlerinin tespiti konusunda önemli bilimsel katk~lar yapmakta ve Osmanl~~ tarih yazarlar~n~n yanh~lar~na i~aret etmektedir. Bu bak~mdan giri~~ bölümü malu-mun ilan~~ olarak görülmemeli, mutlaka Fatih Sultan Mehmed ve dönemi ara~t~rmac~lar~~ tara-f~ndan dikkatle de~erlendirilmelidir.
~ kinci k~s~m üç alt bölümden olu~maktad~r. ~lk bölümde Mahmud Pa~a'n~n Men.~ei ve
Ha-yat~n~~ konu almaktad~r. Burada, Mahmud Pa~a'n~n do~um yeri, ailesi, karde~i Michael Ange-lovk ve son olarak da evlilikleri ve çocuklar~~ incelenmektedir. Burada vezir ve ailesi hakk~nda, yazar~n orijinal Bizans, Venedik, ~talyan, S~rp ve Dubrovnik ar~iv belgelerini kullanmas~~ saye-sinde çok önemli yeni bilgilere ula~~lm~~, Mahmud Pa~a hakk~nda Osmanl~~ lu-oniklerinin verdik-leri çeli~kili bilgiler ciddi bir analize tutulmu~tur. Theoharis'in tespitverdik-leri ~iipheye yer b~rakma-yacak bir ~ekilde pa~an~n çocuk ya~ta, bir S~rp ~ehri olan Novo Brdo yak~nlar~nda dev~irtildi~ini (s.73) ortaya koymaktad~r. Bu itibarla yazar onun Kosovah, H~rvat, Alacahisarh oldu~una dair ileri sürülen görü~lerin yanl~~~m göstermektedir. Babas~~ S~rbistan'da ya~ayan Mihail adl~~ bir
ki-~idir. ilginçtir ki, a~abeyi Michael Angelov~c 1457 y~hnda S~rp Voyvodas~d~r ve karde~i ile S~rp
krahn~~ temsilen müzakerelere oturmu~tur (s.94). Bu bilgilerle, yazar Osmanl~~ tarih ara~t~rmala-r~nda kronildere mukayeseli yakla~man~n önemini bir kez daha kan~tlamaktad~r. Bu lusm~n ikinci bölümü Mahnud Pa~a'n~n Veziriazarr~l~~a yükseli~ini ele almaktad~r. Burada yazar, krono-lojiye sad~k kalarak Mahmud Pa~a'n~n kariyerini vermekte ve özellikle de komuta etti~i veya bu-lundu~u seferler üzerinde detayl~~ bir ~ekilde durmaktad~r. Daha sonraki bölümde ise Mahmud Pa~a'n~n gözden dü~ü~ü ve idam~yla sona eren y~llar ele al~nmaktad~r.
Eserin Üçüncü k~sm~~ "Fetih", "Diplomasi", "Valuflar~~ ve Yapt~rd~~~~ Mimari Eserler" ile
di-~er kültür ve sanat faaliyetlerine yapt~~~~ hizmet ve destekleri incelemektedir. Bu bak~mdan bu
k~s~m, yazar~n giri~inde de ifade etti~i gibi önceki lusm~n ayr~nt~l~~ hale getirilmi~~ bir eki gibi
dü-~ünülmelidir. Yazar~n amac~~ Mahmud Pa~a'n~n Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nun yükseli~ine yapt~~~~
askeri, siyasi, politik, sanatsal ve kültürel katlup vurgulamakt~r. Kanaatimce bu k~s~mda dikkatle okunmas~~ gereken bölümlerin ba~~nda Mahmud Pa~a'n~n diplomasi faaliyetleri çerçevesinde Ragusa ve Venedik ile ili~kileri gelmektedir. Yazar, bu bölümü yazarken Venedik ve Ragusa se-nato ar~ivlerini kullanmakta, yeni bulunan ve ço~u Osmanl~~ tarihçisinin dikkatinden kaçan La-
KITAP TANITMA 213 tince ve S~ rpça eserlere yer vermektedir. Mahmud Pa~a'n~ n valuflan (s. 260 vd.) ve divan~~ ise ül-kemizde yap~lan yay~nlar sayesinde iyi bilinmekle beraber, yazar taraf~ndan daha iyi bir tasnif ve düzen içerisinde sunulmaktad~r.
Eserin dordüncü k~sm~~ Mahmud Pa~a'n~n idam~~ ve idarnma sebep olan olaylar ve neden-lerini de~erlendirmektedir. (s.329-56) Bu konuyu ele al~rken yazar, Osmanl~~ ve Italyan kaynak-lar~ na dayanmakta ve bir kez daha yerli kaynak ve kronilderin idama sebep olan olaylardaki es-rar perdesini kald~rmaya yeterli olmad~~~n~~ göstermektedir. Mesela Mahmud Pa~a ile ~ehzade Mustafa aras~ndaki anla~mazli~a dair Italyan ar~iv belgelerinin sundu~u zengin malzeme ilk kez okuyuculara sunulmaktad~r (s.345). Onuncu ve son bölümde ise yazar, öncelikle Mahmud Pa~a-'n~n vezir olarak ba~anlar~n~~ ve entelektüel birikimini incelemekte, daha sonra da ölümü sonra-s~nda geli~en olaylan ve menk~belerini de~erlendirmektedir.
Eser, sonuç ve ekler k~sm~~ ile sona ermektedir. Ekler k~sm~nda özellikle Ek-1 Fatih Sultan Mehmed'e suikast düzenlenmesi konusunda Venedik Cumhuriyeti'nin yapt~~~~ faaliyetleri konu alan orijinal Venedik belgeleriyle dikkat çelunektedir. K~saca, elimizdeki kitap kulland~~~~ oriji-nal kaynaklar ve metoduyla Osmanl~~ tarihçilerine bir model olacak özelliktedir. Ayn~~ zamanda sanat tarihi ve din tarihçileri için de önemli bir ba~vuru kayna~~~ olmas~~ gereken titiz bir incele-medir.
