BELLETEN
Cilt: LXII
Aral~k 1998
Say~: 235
GÖLLER BÖLGES~N~N BATISINDA BULUNMU~~
B~R "MADEN TAKL~D~" TEST~~
HAL~ME HÜRYILMAZ
Tunç Ça~lar~n~n ba~lamas~yla Anadolu'da çe~itli madenlerden yap~lan kaplar~n üretimi de ba~lam~~t~r. Her ne kadar bu ça~lar~n baz~~ evrelerinde baz~~ bölgelerde madeni kaplar ele geçmemi~se de, bunlar~n seramikten tak-litleri olabilece~i dü~ünülen baz~~ kaplar, döneminin madeni kap tipleri hak-k~nda fikir veren önemli örnekler olu~turmaktad~rlar.
Bu yaz~m~zda, U~ak Arkeoloji Müzesi'nin deposunda korunmakta olan zarif biçimi, k~rm~z~~ parlak perdahl~~ yüzeyi ve gövdesini bezeyen diyagonal oluklar~~ ile dikkati çeken bir "maden taklidi" gaga a~~zl~~ testinin tan~ t~lmas~~ amaçlanm~~t~r'. 1984 y~l~nda U~ak ~li'ne ba~l~~ Karahall~~ ~lçesi'nin Karbasan Köyünden getirildi~i söylenen 6.1.84 envanter numaral~~ gaga a~~zl~~ testinin buluntu yeri tam olarak saptanamam~~ur.
Kab~n Tan~m~~
Orta boylu olan testinin (Bkz. ~ek. 1, Res. 1) yüksekli~i 15.6 cm., gövde çap~~ 11.9 cm. dir. Testinin hamuru, pembe-k~rm~z~ms~~ sar~~ renkli (mcc 5 YR 7/4-7/6) olup kum, mika ve çok az beyaz kalker katk~l~d~r. Elde biçimlendirilmi~~ olan testi özsüz ve orta derecede pi~irilmi~tir. D~~~ yüzeyi aç~k k~rm~z~ -k~rm~z~~ renkte (mcc 2.5 YR 6/6-5/6) astarl~~ ve parlak perdahl~d~r. Kab~n ka-r~n k~sm~nda yer-yer silinmi~~ olan astar~, siyah beneklidir. Boynun iç yüzeyi d~~~ yüzeyinin renginde astarlanm~~, perdahs~z b~rak~lm~~~ ve gagas~~ hafifçe
I Bu kab~~ yay~ nlamama izin veren U~ak Arkeoloji Müzesi Müdürü Say~ n Kaz~ m Altb~y~ko~l~fna tesekküril bir borç bilirim. Metinde yer alan renk numaralar~~ için bkz. Munsell Soil Color Charts, Baltimore, 1975. (Metinde bu yay~n MCC olarak lusalulm~~ur).
öne do~ru uzaulm~~ur. Testinin boynu dar, gövdesi küresel biçimlendirilmi~~ olup, dibi yuvarlakt~ r. Dikey ~erit kulbu a~~z kenar~~ ile gövdeyi birbirine ba~lamaktad~r. A~~z kenar~~ yüksekli~ini a~mayan kulbun büyük bir bölümü sonradan alç~~ ile tamamlanm~~t~r. Kab~n gövdesi dikeye yak~n diyagonal oluklarla bezenmi~tir.
Seramik Benzerleri
Söz konusu testi gerek teknik özellikleri ve gerekse biçimi aç~s~ndan Beycesultan'~n2 Eski Tunç Ça~~~ I dönemine tarihlenen biri çocuk mezar~nda (~ek. 2), di~eri yerle~im yerinde (~ek. 3) ele geçen testilere büyük benzerlik göstermektedir. Beycesultan'~n XVIIa yap~~ kat~nda çocuk mezar~nda bulunan testi' k~rm~z~~ perdahl~, kar~n bölgesi dikey oluklu ve yuvarlak dipli olup, U~ak'taki örnekten boyut bak~m~ndan biraz daha küçüktür. Beycesultan testi-sinin de, gaga k~sm~~ hafifçe öne do~ru çekilmi~, boyun k~sm~~ silindirik olarak biçimlendirilmi~tir. A~~z kenar~~ yüksekli~ini a~mayan kulbu, kar~n bölgesine ba~lanm~~ur. Bu teknik özelliklerden ve biçiminden dolay~~ U~ak örne~i, Beycesultan'da mezar buluntusu olarak ele geçen testinin bir kopyas~~ gibidir. Beycesultan'~n XVII. yap~~ kat~nda bulunan ikinci testi' ise ince hamuru, k~rm~z~~ perdahl~~ astar~, dikey oluk bezemesi ve biçimi bak~m~ ndan U~ak'taki testiye benzerlik göstermekle birlikte, hem daha küçük boyutlu olu~u, hem de boyun profilinin içbükey olu~u gibi küçük ayr~nular~ n d~~~nda yak~n bir benzeridir.
Orta Anadolu Platosu ile Bat~~ Anadolu Bölgesi aras~ndaki intikal Bölgesi'nde yer alan ve seramik gelene~inde yerel özelliklerin daha kuvvetli hissedildi~i Kusura'das kaz~~ sonras~nda bulunan bir testi (~ek. 4) k~rm~z~~ as-tarl~~ ve iyi perdahl~~ olup, gerek biçimi ve gerekse küresel gövdesi üzerindeki dikey oluklar~ndan dolay~, U~ak örne~inin yak~n benzerleri aras~nda yer al-maktad~ r6. Afyon Arkeoloji Müzesi'nde E.318 envanter numaras~~ ile kay~tl~~ bulunan bu testi, daha büyük boyutlu olu~u ve koyu gri-k~rm~z~~ hamur rengi gibi küçük ayrmularda U~ak testisinden farkl~la~maktad~r.
2 Lloyd ve Mellaart 1962, s. 126, ~ek. P.18, 1.2. 3 a.e. ~ek. P.18, 1.
4 a.e. ~ek. P.18, 2. 5 özgik, T., 1963, s. 41.
Benzer süsleme tekn;~inde yap~lm~~~ ve Kusura örne~i gibi sa~lam ele ge-çen bir ba~ka testi ise (~ek. 5), Afyon ~li'nin ~ hsaniye ilçesine ba~l~~ Akören'de7 bulunmu~tur. Bugün Afyon Müzesi'nde korunan E.7439 envanter numaral~~ bu testi, biçim aç~s~ ndan U~ak örne~ine benzemekle birlikte, küresel gövdesinin yatay ol~~klarla bezenmi~~ olmas~~ ve uzun silindirik boynundan dolay~~ hem Kusura, hem de U~ak örne~inden k~smen ayr~ lmaktad~ r. ~nce, k~ rm~ z~-portakal renkli hamurlu bu testi, koyu k~rm~z~~ astarl~~ ve parlak perdahl~d~r.
Yukar~da sözü edilen sa~lam kaplar~n d~~~ nda, dikey veya yatay oluklarla bezenmi~~ gövde veya a~~z kenar parçalar~, Afyon'un yakla~~ k 14 km. kuze-yinde yer alan Kakl~k Mevkii'nde8 1983/1984 y~ llar~~ kurtarma kaz~lar~~ s~ras-~ nda ele geçirilmis~ras-~tir. Eski Tunç Ças~ras-~s~ras-~ ns~ras-~ n bas~ras-~lars~ras-~ na tarihlendirilen Kakls~ras-~ k Mevkii'ndeki yerle~im yerinin çe~itli açmalar~nda ele geçen bu tür parçalar, farkl~~ mal gruplar~~ ile temsil edilmi~lerdir. Bunlardan dikey oluklu bir gövde parças~ ') kahverengimsi gri yüzeyli, perdahl~~ ve ince pembemsi devetüyü ren-ginde ham~~ rlu olup, T. Efe°° taraf~ ndan "olas~ l~ kla ithal" olarak de~erlendirilmi~tir.
1983 y~ l~nda BurdurIsparta çevresinde yürütülen yüzey ara~t~ rmalar~~ s~ -ras~ nda, Karamanl~~ Buca~~'n~ n kuzeydo~u s~n~r~nda ve Karata~~ Gölü'nün bat-~s~ nda yer alan Mürseller Höyük'teIl ele geçen koyu kur~uni renkli parçalar aras~ nda dikey derin oluklu bir parça bulunmu~~ olup, Eski Tunç Ça~~ na ta-rihlendirilmi~tir. Y~ ne Burdur bölgesinde Çebi~~ Köyü'nün 3 km. ku-zeydo~usunda, Kayak Mevkiinde tespit edilen Çebi~~ Höyük'te )2 Eski Tunç Ça~~~ I dönemine tarihlendirilen yatay oluk bezemeli bir parça bulunmu~tur. Yatay oluk bezemeli di~er bir örnek ise, Konya ~li'ne ba~l~~ Yazla Kasabas~'mn 500 m. güneybat~s~nda yer alan ~ncetepe'de 13 ele geçmi~~ olup, Eski Tunç Ça~~~ I dönemine tarihlendirilmi~tir.
7 a.e. s. 391, ~ek. 26, No. 106, s. 395, Sek. 30, No. 106. 8 a.e. s. 391, ~ek. 26, No. 99-103.
a.e. s. 391, Sek. 26, No. 99.
I() a.e. s. 390, No. 99.
II Özsait 1985, s. 212, Res. 5: alttan sa~daki parça; ay. 1989, Lev. XIX, Res. 16: alttan
sa~daki parça.
12 Özsait 1993, s. 340, Res. 8: alttan soldaki parça. 13 Özsait 1992, s. 385, Res. 5: üstten soldaki parça.
intikal Bölgesi'ndeki Yortan mezarl~~~na ait bir ba~ka testi" siyah astarl~~ ve perdahl~d~r (~ek. 6). British Müzesi'nde korunan 132407 envanter numa-ral~~ bu testi, Yortan ve Güneybat~~ Anadolu'dan bilinen di~er oluk bezemeli testilerden, özellikle çok belirgin kaburga ~eklindeki bezemelerinden dolay~~ farkl~l~k göstermektedir. Bu testinin gaga a~z~~ geni~~ ve yass~~ olup, Yortan'da bilinmeyen bir tipi temsil etmektedir. T. Kffinil 15 taraf~ndan Yortan'~n "A" s~n-~fi kaplan aras~nda incelenen ve Eski Tunç Ça~~~ II dönemine tarihlendirilen bu testi, Yortan için yabanc~~ bir biçim olarak yorumlanm~~t~r. Oldukça öne çekik yass~~ gaga a~z~, k~sa silindirik boynu ve dikdörtgen kesidi kulp özellik-lerinden dolay~~ U~ak örne~inden farkl~la~an bu testi", daha çok Güneybat~~ Anadolu'da" Eski Tunç Ça~~'nda revaçta olan oluk bezemelerle süslenmi~tir. ~ç Anadolu Bölgesi'nin kuzeybat~s~nda, "Demircihüyük Kültürü"ne de ya-banc~~ olmayan oluk bezeme çe~idi, Demircihüyük" kaz~lar~ndan da iyi bi-linmektedir. Demircihüyük'ün yerle~im yerinde ele geçen bir testi", üzerin-deki oluklar aç~s~ndan Yortan örne~ine k~smen benzerlik göstermektedir.
Göller Bölgesi'nin güneyinde, Elmal~~ Ovas~'nda, Güneybat~~ Anadolu'nun Eski Tunç Ça~~'na tarihlendirilen en büyük mezarl~~~na sahip Karata~-Semayük'te2° de dikey oluklarla bezenmi~~ bir testi bulunmu~tur. Geni~~ a~~zl~~ olan bu testinin k~sa boynunun etraf~~ yumrularla bezenmi~tir. Bu testi bas~k küresel gövdesinden ve üzerinde birden fazla bezeme çe~idinin yer almas~n-dan dolay~~ hem U~ak örne~inden, hem de Kusura ile Akören testilerinden yerel özellikleriyle aynlmaktad~r.
Madeni Benzerleri
Bugüne kadar U~ak testisinin veya en yak~n benzerlerinin görüldü~ü Beycesultan ve Kusura testilerinin madeni örneklerine rastlanmam~~t~r. Ancak, MÖ. 3. binde Orta Anadolu'da madeni kaplar~n varl~~~~ Alaca Höyük, Mahmatlar ve Horoztepe'den bilinmektedir.
14 Kânail 1982, s. 105, No. 242. 15 a.e. s. 47-48.
16 a.e. ~ek. 75, No. 242.
17 Ormerod 1911-1912, s. 83, ~ek. 2; Kâmil 1982, s. 47-48. 15 Korfmann 1979, ~ek. 11, No. 1.
19 Efe 1988, Lev. 34, No. 2.
Alaca Höyük'te Eski Tunç Ça~~~ II/III dönemlerine tarihlenen 5. yap~~ ka-t~ ndaki "H" mezar~ nda ele geçen gümü~~ bir testi2', biçim aç~s~ ndan U~ak örne~ine yak~ n görünmektedir. Her iki testinin yükselen a~~z kenarlar~n~n ön taraflar~ n~n gaga ~eklinde uzaulm~~~ olmalar~, silindirik boyunlan, yakla~~k küresel gövdeleri ve ~erit kulplann~ n birle~tirilmeleri aç~s~ndan aralar~ nda benzerlik kurulabilmektedir.
Mahmatlar'da ele geçen ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde 15076 envanter numaras~~ ile kay~ tl~~ olan bir alt~n testi22 ile Metropolitan Müzesi'nde korunmakta olan ve Mahmatlar'dan geldi~i dü~ünülen 57.67 envanter nu-maral~~ di~er bir alt~n testi" biçimleri ve ~erit kulpl~~~ olmalar~~ bak~m~ ndan U~ak testisine benzerlik göstermelerine kar~~n, boyun biçimleri aç~s~ndan farkl~l~k göstermektedirler. Yükseklikleri U~ak testisinden biraz fazla olan her iki testinin de gaga bölümlerinin k~r~lm~~~ olmalar~, gagalar~ mn duru~lann~n tan~mlanmas~n~~ engellemektedir. Eski Tunç Ça~~~ II dönemine tarihlendiri-len söz konusu testilerin üzerlerinde yer alan bezemeler oluklardan olu~-makla birlikte, U~ak Müzesi'nde bulunan örnekten çok daha zengin motif repertuvanna sahiptirler.
Horoztepe'de aç~~a ç~ kart~ lan Eski Tunç Ça~~~ Mezarl~~~'nda ele geçen ve halen Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde 18528 envanter numaras~~ ile kay~ tl~~ olan tunç bir testi" de U~ak örne~inden biraz daha yüksektir. Söz konusu eser biçimi ve ~erit kulplu olu~u bak~m~ ndan U~ak testisine benzemekle bir-likte, a~a~~~ do~ru e~ilmi~~ gaga a~z~, hafif içbükey dibi ve bezemesiz olu~u ba-k~ m~ ndan U~ak testisinden farkl~ la~maktad~r. Horoztepe örne~i Eski Tunç Ça~~~ sonu ile Orta T~~nç Ça~~~ ba~lar~na tarihlendirilmektedir25.
Tarildendirme ve Sonuç
Yukar~da kar~~la~t~rma malzemesi olarak de~erlendirilen kaplar aras~ nda (Bkz. Harita), U~ak Müzesi'nde korunan gaga a~~zl~~ testiye büyük bir benzer-lik gösteren Beycesultan örnekleri hafirleri taraf~ ndan Eski Tunç Ça~~~ I dö-nemine tarihlendirilmi~lerdir2h. M.J. Mellink27 ve H. Parzinger28 Beyce-
21 Kosay 1951, Lev. CXXXII. CDCXVI.
22 Kosay ve Akok 1950, Lev. XXXVII; Toker 1992. s. 183, sek. 3. z4 Tezcan 1960, s. 13-28, Lev. 15; O'Neill 1987, s. 116-117.
özgik ve Akok 1958, Lev. IV, 3, Res. 4; Toker 1992, s. 185, ~ek. 8. özgik ve Akok 1958, s. 31.
21' Lloyd ve Mellaart 1962, s. 116 v.d., s. 125-126. 27 Mellink 1992, s. 173, Tablo 3.
sultan'~n XVII. tabakas~n~~ Eski Tunç Ça~~~ Ib evresine yerle~tirmektedirler. Kald~k Mevkii'ndeld benzer kap türlerine ait parçalar ile 1962 y~l~nda Afyon Müzesi'ne Kusura'dan getirilen iki testi de Eski Tunç Ça~~~ I dönemine tarihlendirilmi~lerdir. Biçimsel olarak her üç merkezin kaplar~na çok yak~n görünen U~ak örne~i, teknik özellikleri bak~m~ndan, Beycesultan örnekleri-nin en yak~n benzeri olup, Eski Tunç Ça~~~ I döneminde üretilmi~~ olmal~d~r.
Beycesultan'~n bat~s~nda ve yak~n~nda yer alan Karbasan Köyû'nden geti-rilen söz konusu testi, gerek biçimi ve gerekse bezemesi bak~m~ndan Denizli, Afyon ve Kütahya illerinde MÖ. 3. binde iskân edilmi~~ olan ve yukar~da ad~~ geçen yerle~im yerlerinde aç~~a ç~kart~lan kaplar~n karakteristik özelliklerini yans~tmaktad~r.
~imdiye kadar bu köyden herhangi bir prehistorik buluntu bilinmedi~i için, bu testinin Beycesultan'dan gelmi~~ olabilece~i tahmin edilebilir.
Eski Tunç Ça~~'n~n I evresine tarihlendirilen ve bu özelliklere sahip ma-deni kaplar~n henüz ele geçmemi~~ olmalar~na kar~~n, yukar~da sözü edilen ve Eski Tunç Ça~~ n~n II-III evrelerine tarihlendirilen madeni örneklerin de yard~m~yla, pi~mi~~ topraktan yap~lm~~~ tek kulplu, küçük gagal~, parlak per-dahl~~ ve oluk bezemeli kaplar~n madeni öncülerinin bulundu~u dü~ünülebi-lir. Anadolu'da bu ça~~n madeni kap repertuvar~na ili~kin bilgiler daha çok Orta Anadolu Bölgesi'nde yer alan mezarl~klardan edinilmektedir. Bu tür se-ramik kaplar~n Göller Bölgesi'nde üretilmeleri, henüz ele geçmemi~~ olmakla birlikte, bu bölgede de benzeri madeni kaplar~n üretilmi~~ olabilece~ini akla getirmektedir.
Göller Bölgesi üretimi oldu~undan ~üphe etmedi~imiz U~ak Müzesiendeki testi, en yak~n benzerlerinin Beycesultan'da bulunmas~~ nede-niyle, belki de bu yerle~im yerinde bulunmu~~ ve daha geç bir tarihte U~ak Müzesine teslim edilmi~~ de olabilir.
