Adolesan Bireylerde Oruç Tutmanın Beslenme Durumuna ve Vücut Bileşimine Etkilerinin Değerlendirilmesi

--- B eslen m e ve D iyet D erg isi / J N u tr a n d D iet 33(2): 11-17/2005

ADOLESAN BİREYLERDE ORUÇ TUTMANIN BESLENME

DURUMUNA VE VÜCUT BİLEŞİMİNE ETKİLERİNİN

DEĞERLENDİRİLMESİ

* Hacettepe Üniversitesi, Beslenme vc Diyetetik Bölümü, 06100-Ankara

istatistiksel olarak önem li bir ilişkinin olm adığı saptanmıştır. Çalışmada, ramazanın vücut bileşi­ mi ve besin alımı üzerine etkisinin çok belirgin olmadığı sonucuna varılmıştır.

A n a h ta r s ö z c ü k le r : O ru ç, r a m a z a n , v ü c u t

bileşimi, beslenme durumu, adolesan bireyler

A B STR A C T

The E f f e c ts o f R a m a d a n F a s tin g on B o d y Composition in A dolescents

The study was carried out on 20 healthy volun- teer boys who were in 14-18 y e a rs age group, attending Siteler O ccupational Education Çenter in A n ka ra . The p u r p o s e o f th is s tu d y to exam ine the changes in body com position a nd nutrients intakes d u rin g a n d a fter ram adan in healthy adolescents. B o d y com position a n d 3 c o n s e c u tiv e d a y s f o o d c o n s u m p tio n w e re assessed at the beginning 2 nd, 3th, 4th weeks and 2 weeks a fter ram adan. B od y com position was m e a su re d u sin g B io e le c tr ic a l Im p e d a n c e A na lysis (BIA) m e th o d a n d f o o d records w ere evaluated using a com puterized nutrition system (BeBiS) programm e. M ean (±Sx) age and height o f the individuals were 16.01 ± 0.25 years, and 167.8 ± 0.89 cm, respectively. B ody w eight and f a t fre e mass were increased 0.56 kg, and 0.64 kg respectively during ramadan, while body f a t was decreased with 0.13 kg. Although no differences were fo u n d in the a m ou n t o f to ta l b ody w ater between the beginning and after ram adan p eri- ods, the most o f body water (L) loss was seen at the second w eek o f ramadan (p>0.05). According to the assessm ent o f the energy and

macronutri-ent intakes it was fo u n d that there has been an evident increase in protein intake after ram adan com pared with the beginning values (p<0.05) but there were no relation fo u n d betvveen body com- position and enegy and macronutrients. (p<0.05) In this study, it w as concluded that the effects o f ram adan on body com position a n d fo o d intake were not clear, in this study.

Key words: Fasting, ramadan, body composition, nutrition, adolescents

GİRİŞ

Oruç tutm ak, İslami tak vim in d o k u z u n c u ayı olan ramazanda, Müslümanlar tarafından yerine g e tir ile n İslam d inin in beş fa rz ın d a n biridir. Dünyada yaklaşık 1.5 milyar Müslüman, ergen­ liğe erişir erişmez her yıl bu dini gereğe uymakla yük üm lü hale gelm ekte ve ram a za n boyu n ca, güneşin doğuşundan batışına kadar geçen sürede y e m e , içm e , s ig a r a ve c i n s e l i h t i y a ç l a r d a n mahrum kalmaktadır.

Ram azan yaklaşık 29-30 gün sü rm ek te ve bu sürede, bireylerin günlük yaşantılarında özellikle de beslenme alışkanlıklarında önemli değişiklik­ ler g ö r ü lm e k te d ir (1-7). R a m a z a n s ü re s in c e Müslümanlar, biri güneşin doğuşundan önce ve biri de güneş b a tım ın dan hem en sonra o lm ak üzere toplam 2 ana öğün yem ek tüketmektedir. S a d e c e g e c e s ü r e s i n c e y e m e n i n s e r b e s t bırakıldığı bu dönemde uyku ve yeme düzeninde, fiziksel aktivitede bir takım değişiklikler olmak­ tadır (3,5,7).

Hicri takvim Miladi takvimden daha kısa olduğu için, h e r yıl r a m a z a n ayı 11 gü n ö n c e gelir. D o l a y ı s ı y l a r a m a z a n ayı f a rk lı m e v s i m l e r e g e l e b i l m e k t e d i r . B u n e d e n l e a ç l ı k s ü r e s i m e v s im e bağlı olarak 11 ile 18 saat a ra s ın d a değişebilmektedir. Bu ayda, bireylerin beslenme alışkanlıklarında, enerji ve besin öğeleri alım- larında ve vücut bileşimlerinde değişiklikler ola­ b ilm e k te d ir (8-10). B ireylerin v ücut b ile ş im ­ lerinde ve besin alımlarında oluşan değişimler;

mevsime, bireyin fiziksel aktivite alışkanlıklarına ve fizik kondüsyonuna bağlanm aktadır (11).

Oruç tutmanın beslenme durum u ve vücut bileşi­ mi ü z e rin e e tk is in i i n c e l e y e n a r a ş t ı r m a l a r d a çelişkili sonu çlar g örülm ektedir. Bu d ö n e m d e , vücut suyunda m utlak bir azalm a o lduğu an cak r a m a z a n s ü r e s i n c e b i r e y l e r i n k r o n i k o l a r a k dehidrate olup o lm a d ık la rı k e s in o la r a k b i l i n ­ memektedir (12).

Bu çalışma, sağlıklı adolesan erkeklerin, ram azan süresince ve sonrasında beslenm e durum larını ve vücut bileşimlerinde oluşan değişiklikleri d e ğ e r­ lendirmek amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür.

A R A ŞT IR M A Y Ö N T E M İ ve A R A Ç L A R I

Bu araştırmaya, A n kara Siteler M eslek i Eğ itim Merkezi'nde öğrenim gören 14-18 yaşları arasın­ da sağlıklı, gönüllü ve be nz er aktivite düzeyin e sahip 1.sınıfa dev am eden 70 e rk e k ö ğrenci ile başlanmıştır. A ncak okula d ev am sızlık , hastalık ve oruç tutmayı bırakm a gibi nedenlerle çalışm a 6 Kasım - 20 A ra lık 20 0 2 ta rih le ri a ra s ın d a 20 ö ğ r e n c i ü z e r i n d e t a m a m l a n m ı ş t ı r . B i r e y l e ı i n vücut bileşimleri ve birbirini izleyen üç günlü k besin tüketimleri (13) ram azan ayı başlangıcında, ramazanın ikinci, üçüncü, dördü ncü haftalarında ve ram azanın b itim inde n iki h a fta s o n ra o lm a k üzere toplam beş kez alınmıştır. Bireylerin vücut bileşimlerinin saptanm asında biyo elek trik impe- d a n s a n a liz y ö n t e m i ( B I A ) ( B o d y s t a t 1 5 0 0 ) , be s in t ü k e tim le r in in d e ğ e r l e n d i r i l m e s i n d e ise B eslenm e Bilgi Sistemi (B e B iS ) p ro g ra m ı k u l ­ lanılmıştır. Verilerin istatistiksel d e ğ e rlen d irilm e ­ si, SPSS 10.0 program ında yapılmıştır. D e ğ e rle n ­ dirm ede Friedm an n o n p a ra m e tr ik v a ry a n s a n a ­ lizi, W ilc o x o n e ş le ş tir ilm iş iki ö r n e k tes ti ve Spearman korelasyon testi kullanılm ıştır (14).

BU LG U L A R

Bireylerin yaş ve boy ortalamaları (±Sx) sırasıyla 16.1± 0.25 yıl ve 167.8 ± 0.89 cm'dir. Ç a lış m a süresince birey lerin v ü c u t a ğ ırlığ ı (k g ), b e d e n kitle indeksi (BKİ) ( k g /m 2), v ü c u t y a ğ m ik ta rı (kg) ve yüzdesi (%) ile vücut suyu (L) m iktarları

Adolcsan Bireylerde Oruç Tutmanın Beslenme Durumuna vc Vücut Bileşimine Etkilerinin Değerlendirilmesi

Adolcsan Bireylerde Oruç Tutmanın Beslenme Durumuna vc Vücut Bileşimine Etkilerinin Değerlendirilmesi _{1 5}

arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulun­ m u ş t u r ( s ı r a s ı y l a ; x 2=1 7 .5 6 7 , p = 0 . 0 0 1 ; X2= 1 1 .8 7 0 , p = 0 . 0 1 8; x 2= 1 4.63 6, p = 0 . 0 0 6 ; X2= 1 4 .2 0 3 , p = 0 . 0 0 7 ; x 2= 1 4 . 6 4 6 , p = 0 .0 0 5 ) . R am azan süresince bireylerin vücut ağırlığı ve yağsız vücut kütlesinde sırasıyla ortalama 0.56 kg ve 0.64 kg' lık artış olduğu, bunun yanında vücut yağ yüzdesinde 0.3 3 'lük, vücut yağ m ik­ tarında 0.13 kg'lık ve vücut su miktarında 0.24 L'lik bir azalma olduğu belirlenmiştir (Tablo 1).

Dönem ler arası vücut ağırlıklarındaki değişimler incelendiğinde; başlangıç ile 2. hafta , 4. hafta ve sonrası, 2. hafta ile sonrası, 3. hafta ile 4. hafta ve sonrası arasında önemli pozitif yönde farklılıklar s a p t a n m ı ş t ı r ( p < 0 . 0 5 ) . B K I d e ğ e r l e r i n e bakıldığ ınd a, ram azan ın 2. haftası ile ramazan sonrası, 3. hafta ile 4. hafta, 3. hafta ile ramazan sonrası arasında önemli pozitif yönde farklılıklar b u l u n m u ş tu r (p<0.05). Ayrıca, d ö nem ler arası v üc u t yağ yü z d e le ri ve m iktarları bakım ından ram azanın başlangıcı ile sonrası ve 4. hafta ile s o n ra s ın d a p o z it if yönde, 3. hafta ile 4. hafta a ra s ın d a ise n e g a ti f yön d e önem li farklılıklar görülmüştür (p<0.05). Bireylerin vücut su mik­ tarları incelendiğinde, ikinci hafta ile dördüncü hafta, 3. hafta ile 4. hafta arasında pozitif, 4. hafta ile sonrasında ise negatif yönde ve istatis­ tik s e l o la r a k ö n e m li fa r k lılık la r s a p ta n m ış tır (p<0.05). Bireylerin başlangıç ile ramazan biti­ minden 2 hafta sonrasındaki vücut su miktarları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli olma­ m akla birlikte (p>0.05) vücut su miktarındaki en fazla k a y b ın r a m a z a n ın ilk h aftasın d a olduğu belirlenmiştir.

Bireylerin ram azan öncesi ve süresince günlük to p la m ö ğ ü n sayıları incelend iğ in de, ram azan öncesinde 4.9 ± 0.36 öğün, ramazan süresince ise 3.3 ± 0.42 öğün tükettikleri bulunmuştur.

Ramazan süresince adolesan bireylerin enerji ve makro besin öğesi alımlarındaki değişimler Tablo 2'de verilmiştir. R am azan süresince bireylerin p ro te in d ışın d a k i e nerji, k a rb o n h id ra t ve yağ alım miktarları arasındaki fark istatistiksel olarak ö n e m l i b u l u n m a m ı ş t ı r ( s ı r a s ı y l a ; X 2=9.320,

p=0.045; x 2=2.520, p=0.641; x:?=1 160, p=0.885;

%2=3.640, p=0.457). Dönem ler arasında protein a l ı m l a r ı a r a s ı n d a k i f a r k l a r i n c e l e n d i ğ i n d e ; başlangıç ile sonrası ve 4. hafta ile sonrası arasın­ da p o z itif, 3. ile 4. h a f t a la r a ra s ın d a n e g a t i f yönde önem li farklılık b u lu n m u ş tu r (p<0.05). Çalışmada ramazan süresince bireylerin aldıkları enerji, karbonhidrat, protein ve yağ miktarları ile vücut bileşimlerinin korelasyonlarına bakıldığın­ da ise hiçbir dönemde istatistiksel olarak önemli bir ilişki saptanmamıştır (p>0.05).

TARTIŞMA

Oruç tutmanın sağlıklı bireyler üzerinde olumlu e tk i le r y a ra t tı ğ ın ı g ö s te r e n p e k ç o k ç a l ı ş m a b u lu n m a k ta d ır. B u ç a lı ş m a la r s a d ec e o r u c u n sağlık ü z erindeki olu m lu etkilerini değil aynı zamanda lipit metabolizması ve günlük alışkan­ l ık la r d a d a ö n e m li y a ra r lı e tk ile r i o l d u ğ u n u bildirmektedir (15-17). Bununla birlikte yapılan çalışmalarda ramazan süresince öğün örüntüsü ve s a a t l e r in d e k i d e ğ i ş i k l i k l e r n e d e n i y l e , b e s in alımında ve iştahta azalma olduğu saptanmıştır. Bunların bir sonucu olarak da vücut ağırlığında, vücut yağ y ü zd esind e ve din le n m e m eta b o lik hızında da olumsuz yönde bir değişim olabile­ ceği belirtilmektedir (11).

R a m a z a n d a v ü c u t b ile ş im in d e k i d e ğ iş im le re yönelik olarak yapılan çeşitli araştırmaların bir kısmında değişme gözlenmezken (18,19), bir kıs­ mında azalma (20,21) bir kısmında ise artış (10) olduğu saptanmıştır. Sweileh ve arkadaşlarının (20) yaptıkları çalışm a sonuçlarına göre, oruç tutan bireylerin vücut ağırlığında önemli bir artış, vücut yağ y ü zd esind e ise % 2 .8'lik b ir a z alm a o ld u ğ u sa p ta n m ış tır. B u n a k a r ş ı lı k F in c h ve arkadaşlarının (18) yaptıkları bir çalışmada ise, vücut ağırlığında ram azan b o yunca önem li bir d e ğ i ş i k l i k b u l u n m a m ı ş t ı r . B u ç a l ı ş m a d a , ramazanın başlangıcına göre vücut ağırlığında 2. haftada gözlenen artış, vücut suyundaki azalma ve vücut yağ yüzdesindeki artış ile açıklanabilir. İlk haftada gözlenen bu belirgin artış, 3. haftada değişm ezken, ram azan ın son h aftasında vücut yağ y ü z d e sin d e ve m ik ta r ın d a a z a lm a , v üc ut a ğ ı r l ı ğ ı , v ü c u t su m i k t a r ı ve y a ğ s ı z v ü c u t kitlesinde artış olarak dikkati çekmektedir. Son

haftada ağırlıkta ve vücut su miktarındaki artış ile vücut yağ yüzdesi ve miktarındaki azalm a istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (p<0.05). Ramazan sonrasında vücut ağırlığında ve yağ yü zd esi ile miktarında g özlen en önem li artış ( p < 0 .0 5 ), v ü cu t su y u n d a k i ö n e m li aza lm a (p<0.05) ve ramazan sonrasında vücudun normal beslenme düzenine uyumuna bağlı olabilir.

Bir çok nedene bağlı olarak ramazanın ilk gün­ lerinde bireylerin vücut su miktarlarında belirgin bir kayıp gözlenm ekte; ancak, ramazanın son haftası ile birlikte vücut suyundaki bu değişim, ramazan öncesine yakın değerlere ulaşmaktadır (15). Kasım -Aralık ayları arasında yapılan bu çalışmada, bireylerin başlangıç ile ramazan son­ rasındaki vücut su miktarları, diğer çalışmalardan (11,20) farklı olarak önemli bir değişiklik göster­ mezken (p>0.05) vücut su miktarındaki en fazla kaybın, ramazanın ilk haftasında olduğu belirlen­ miştir. Ramazan süresince vücut suyundaki azal­ ma, mevsime bağlı olarak da değişkenlik göster­ mektedir. Kış mevsiminde yapılan bu çalışmada, ramazanın ilk haftasında görülen kaybın nedeni, sıvı alım ındaki azalm a ve bunun sonucunda gelişen hafif bir dehidratasyon olabilir.

Ramazan süresince öğün sayısı ve sıklığındaki azalma, buna bağlı olarak iştahta oluşan değişim­ ler nedeniyle enerji ve besin öğesi alımlarında da d e ğ işik lik le r o la b ilm ek ted ir (1 1 ). R am azan süresince beslenm e alışkanlıklarında görülen değişikliklerin nedeni, karbonhidrat, protein, yağ alımı ve alman besin öğelerinin kalitelerindeki farklılıklar olarak belirtilmektedir (2). Bu çalış­ mada; besin öğelerinden sadece protein alımları a ç ısın d a n , b a şla n g ıç ile son rası, üçüncü ve dördüncü haftalar ile sonrası arasında önem li fa r k lılık la r b u lunm uştur (p < 0 .0 5 ). A yrıca ramazan süresince öğün saatlerinin değişmesine bağlı olarak besin öğelerinin metabolik etkileri de farklılık gösterebilmektedir. Oruç tutmanın besin alımı ile vücut ağırlığı arasındaki ilişkisini in celey en çalışm alarda ç e lişk ili sonuçlar v e ­ rilmektedir (2,11,22). Adlouni ve ark (2) yaptık­ ları çalışmada, ramazan süresince vücut ağırlığı ve yağ alımlarında azalma, enerji, karbonhidrat ve protein alımlarında ise artış olduğunu sap­

tamışlardır. Bu çalışmada ise ramazan süresince vücut bileşiminde anlamlı değişiklikler olm asına karşın enerji ve besin öğeleri alımları ile vücut b ile ş im i arasında h erhangi bir iliş k i sa p ta n ­ mamıştır (p>0.05). Ramazan başlangıcı ile 4 .haf­ tası arasında enerji ve besin ö ğ e si alım larında negatif bir yönde azalma olm asına rağmen vücut bileşimlerinde pozitif yönde bir artış bulunm uş­ tur. Bunun nedenleri arasında; bireylerin büyüme ve gelişim inin hızlı olduğu adolesan dönem inde olması, öğün sıklığındaki azalma ve öğün yoğun­ luğundaki artma sayılabilir.

SO NU Ç ve Ö N E R İL E R

Bu çalışm a sonucunda oruç tutm anın ö z e llik le ramazanın ilk haftasında olmak üzere vücut ağır­ lığı ve vücut yağ yüzdesi ile miktarında artışa, yağsız vücut kitlesinde ve vücut su miktarında azalmaya neden olduğu belirlenmiştir. Ramazan süresince enerji ve makro besin ö ğ e s i alım ları değerlendirildiğinde, protein alım ı dışında diğer besin öğesi alımları açısından dönem ler arasında önemli bir farklılık bulunmamıştır. Ayrıca enerji v e m akro b e s in ö ğ e le r i a lım la r ın ın v ü c u t bileşimine herhangi bir etkisi de gözlenmemiştir. Ramazanda güneşin doğuşundan batışına kadar geçen süre boyunca, b esin ve sıv ı alım ın daki azalma nedeniyle enerji depolarındaki tükenm eye bağlı olarak m etabolizm ada d e ğ işik lik le r o la ­ bilmektedir. Bunun yanında, vücut su miktarın­ daki azalma özellik le ramazanın ilk haftasında ö n em li bir sorun h a lin e g e le b ilm e k te d ir . Bu nedenlerle özellikle ramazanın ilk haftasında sıvı alim inin artırılması ve ramazan süresince iftar sonrası öğün sayısın ı artırarak enerji alim in in d e n g e len m e si ço k büyük ö n em taşım aktad ır. Ancak, bu konuda daha fazla çalışm aya gereksi­ nim vardır.

K A YN AK LA R

1. Bogdan A, Bouchared B, Touitou Y. Ram adan fasting alters endocrine and neuro en d o crin e C ircad ian pat- terns. M eal-tim e as a synchronizer in hum ans?. Life Sciences 2001; 68(14): 1607-1615.

2. Adlouni A, et al. Benefıcial effect on serum apo A l, apo B and Lp Al levels o f Ram adan fasting. Clinica Chimica Açta 1988; 271: 179-189.

A dolcsan Bireylerde Oruç Tutmanın Beslenme Durumuna ve Vücut Bileşimine Etkilerinin Değerlendirilmesi _{1 7}

3. Kadri N, Tilane A, et al. Irritability during the month o f Ram adan. P sychosom atic M edicine 2000; 62(2): 280-285.

4. Iraki L, et al. Ramadan diet restrictions modify the cir- cadian tim e strueture in humans. A study on plasma gastrin, ınsulin, glucose, and calcium and on gastric P H . J o u r n a l o f C lin ic a l E n d o c r in o lo g y and M etabolism 1997; 82 (4): 1261.

5. A w a d a A , Ju m a h M A . T he firs t-o f -R a m a d a n headache. H eadache 1999; 39(7): 490-493.

6. Said T, Nampoory MRN, et al. Ramadan fast in kid-

ney transplant recipients: a prospeetive comparative study. Transplantation Proceedings 2003; 35(7):2614- 2616.

7. Suwaidi JA1, Bener A, et al. Does hospitalization for c o n g e stiv e h ea rt failu re occur m ore frequently in R am ad an : a p o p u la tio n based study (1991-2001). International J Cardiology 2004; 96(2): 217-221.

8. B ener A, G aladari S, et al. Fasting during the holy

month o f Ram adan does not change the composition o f breast milk. Nutrition Research 2001; 21(6): 859­ 864.

9. M alhotra A, S cott PH, et al. M etabolic changes in A s ia n M ü s lim p r e g n a n t m o th e rs o b s e rv in g the R am adan fast in Britain. British Journal o f Nutrition

1989; 61(3):663-672.

10. F ro st G, P irani S. M eal frequency and nutritional intake during ramadan: a pilot study. Hum Nutr Appl N utr 1987; 41(1): 47-50.

11. Ramadan J, Telahoun G, et al. Responses to exercise, fluid and energy balances during Ramadan in seden- tary and aetive males. Nutrition 1999; 15(10):735-739. 12. L e ip e r JB , M o lla AM . E ffe cts on h ealth o f fluid

restriction during fasting in Ramadan. Eur J Clin Nutr 2003; 57(S2): S30-38.

13. P e k c a n G. H a s ta n ın B e s le n m e D u ru m u n u n Saptanm ası, Diyet El Kitabı (Ed. Baysal A ve ark), yenilenm iş 4. B askı, H atiboğlu Y ayınevi, A nkara, 2002.

14. Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V. Biyoistatistik, 9. Baskı, Hatipoğlu Yayınevi, Ankara, 2002.

15. Maislos M, Abou-Rabiah Y, Zuili I, et al. Gorging and plasma H D L-cholesterol-the Ram adan model. Eur J Clin Nutr 1998; 52(2): 127-130.

16. Adlouni A, Ghalim N, Benslim ane A, et al. Fasting during Ramadan induces a m arked inerease in high- density lipoprotein cholesterol and decrease in low- density lipoprotein cholesterol. Ann Nutr Metab 1997; 41(4):242-249.

17. A fifi ZE. D aily p rac tice s, stu d y p erfo rm an ce and health during the Ramadan fast. J R Soc Health 1997;

117(4):231-235.

18. Finch GM, et al. Appetite changes under free-living conditions during ram adan fasting. A ppetite 1998; 31(2): 159-170.

19. Ramadan J. Does fasting during ram adan alter body composition, blood constituents and physical perfor­ mance?. Med Princ Pract 2002; 11 (S2):41 -46.

20. Sweileh N, et al. Body composition and energy m etab­ o lism in re s tin g and e x e r c is in g m u slim s d u rin g Ramadan fast. J Sports Med Phys Fitness 1992; 32(2):

156-163.

21. H alla k M H, N o m an i M Z. B o d y w e ig h t loss and c h a n g es in b lo o d lip id le v e ls in n o rm al m en on hypocaloric diet during ramadan fasting. Am J Clin Nutr 1988; 48(5): 1197-1210.

22. Ramadan J, Mousa M, Telahoun G. Effect o f ramadan fasting on physical performance, blood and body com­ position. Med Principles Pract 1994-95; 4:204-210.