Sivas Kongresi Öncesinde Vilayetin Asayiş Durumuna
Dair Bir Rapor
Yrd. Doç.Dr. Nurşen GÖK
∗ÖZET
Mondros Ateşkes Anlaşmas› sonras›nda Anadolu’da ortaya ç›kan direniş sürecinde en önemli ad›mlardan birini oluşturan Sivas Kongresi öncesinde, vilâyetin asayiş durumunu ortaya koyan ve bu konuda çözüm önerileri getiren bir teftiş raporu değerlendirilmektedir. Bölgede faaliyet gösteren Asker kaçaklar› ile Rum, Ermeni, Türk; Gürcü ve Çerkez gruplar›ndan oluşan ve bir bölümü siyasi amaçl› bir bölümü kendi menfaatlerini sağlamak üzere hareket eden çeteler bölgedeki en büyük asayiş sorununu ortaya ç›karmaktad›rlar. Asayiş sorunlar›n›n çözümü için, hükümet taraf›ndan Anadolu’ya teftiş amaçl› müfettişler gönderilmiştir.
Teftişte karş›laş›lan durum rapor haline getirilmiş ve hükümete sunulmuştur. Özellikle asker kaçaklar›, çeşitli etnik gruplara mensup olanlar›n ç›kard›klar› olaylara raporda yer verilmiş bulunmaktad›r.
Anahtar Kelimeler: Asayiş, Sivas Kongresi, Anadolu, Çete Faaliyetleri. ABSTRACT
Before the Congress of Sivas, an investigation report about the law and order in the city of Sivas was submitted to the Ministry of Internal Affairs. In this paper we will deal with this report in which military fugitives, various groups; such as organized crime groups and partisans which were composed of different ethnic back grounds such as Greek, Armenian, Turkish; Georgians and Circassian; and also had different aims on the one hand for the political causes and on the other hand providing interest were the main problems of public peace in Sivas. In order to solve these public security problems inspectors were dispatched. The case during the tour of inspection were reported and submitted to the government. The issue of military figutives, events caused by various ethnic groups were discussed in the report.
Key Words: Public security, Congress of Sivas, Anatolia, Criminal Activities
Osmanl› İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaş›’ndan yenilgiyle ç›kt›ğ›n› belgeleyen Mondros Ateşkes Anlaşmas› sonras›nda, topraklar› İtilaf Devletleri’nin işgali alt›na girdi. Musul İngilizler, Adana, Antep, Maraş ve Urfa önce İngilizler sonra Frans›zlar, Antalya ve çevresi İtalyanlar, İzmir başta olmak üzere Bat› Anadolu bölgesi Yunanl›lar taraf›ndan işgal edildi.
Büyük bir bölümü işgal alt›nda olan ve siyasi istikrar›n bulunmad›ğ› ülkede güvenlik ve asayiş sorunlar›yla karş›laş›lmas› kaç›n›lmazd›. Bu dönemde Anadolu’nun birçok bölgesinde olduğu gibi Sivas gibi büyük bir vilayette1 de güvenliğin sağlanmas›nda sorunlar yaşand›ğ› görülmektedir.
Vilayetin asayişle ilgili en önemli sorununu asker kaçaklar›ndan, Müslüman, Rum, Ermeni, Gürcü, Çerkez unsurlardan oluşan bazen Gürcü ve Türklerin birlikte hareket ettikleri çeteler oluşturmaktayd›. Bu çetelerden bir bölümü soygun, adam kaç›rmak, gasp gibi adi suçlar işlerken, özellikle Rumlardan oluşan çetelerin faaliyetleri siyasi bir nitelik göstermekteydi.
Bölgede meydana gelen adi şekavet olaylar›n›n temelinde mali istikrars›z ortam›n aç b›rakt›ğ› insanlar›n say›s›ndaki art›ş olmal›d›r. Özellikle Balkan ve Trablusgarp savaşlar›ndan sonra ülke genelinde g›da ve ihtiyaç maddeleri fiyatlar›n›n aş›r› derecede artmas› nedeniyle artan soygun ve h›rs›zl›ğa yönelik olaylar2 bu dönemde de devam etmekteydi. Etraflar›na
özellikle asker kaçaklar›n› toplayarak dehşet saçan çeteler, geçimlerini köylere yapt›klar› bask›nlarla sağlamaktayd›lar.3.
Siyasi çete faaliyetlerinin eksenini ise Rumlar›n Pontus hükümetini kurmak emelleri oluşturmaktayd›. Bilindiği gibi Sivas, ayr›l›kç› Ermenilerin üzerinde bağ›ms›z bir devlet kurmaya çal›şt›klar› topraklardand›. Ayn› zamanda Rumlar Osmanl› Devleti topraklar›ndan, Zonguldak’tan Batum’a kadar olan k›y›lar› ve Trabzon, Ordu, Giresun, Canik, Sinop, Zonguldak, Tokat, Amasya, Çorum, Yozgat ve Sivas’› içine alan bir toprak parças›n› ay›rarak, bu toprak parças› üzerinde Pontus ad› alt›nda bir cumhuriyet kurmak istiyorlard›4.
1 1913 y›l›nda Sivas Vilâyeti’nin; Sivas, Tokat, Amasya, Karahisar-› Şârkî olmak üzere
toplam dört sancağ›, 28 kazâs› bulunmaktad›r. Ramazan Özey, “20. Yüzy›l›n Başlar›nda Sivas’›n Tarihi Coğrafyas›” Cumhuriyet’in 80. Y›l›nda Sivas Sempozyumu (15–17 May›s
2003, Sivas), Sivas, 2003, s.135.
2 Osman Köse, “Canik’te Asayiş”, 19 May›s ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu
(20-22 May›s 1999), Samsun, 2000, s.248.
3 İncelediğimiz dönemde Sivas Vilâyeti, 75 bin kadar›n›n Rum olduğu toplam nüfusu
800 bin dolaylar›nda büyük bir vilayetti. Kalabal›k nüfusu bar›nd›rmas›na karş›n, tah›l ekimine ayr›lan topraklar›n verimsiz olduğu, ticaret ve sanayinin gelişmediği vilâyette ekonomik yaşam sönüktü. Bütün bu olgular bu bölgede eşk›yal›ğ› s›radan bir olay durumuna getirmişti. Yoksul köylüler, içine düştükleri çaresizlik nedeniyle hem eşk›yal›ğa özeniyor, hem kendilerini de hedef alan soygun olaylar›ndan yak›n›yorlard›. Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul 1982- 83, s.6865.
4
Canik merkez olmak üzere Pontus idealiyle hareket eden Rum çetelerinin faaliyet gösterdiği alanlardan birisi de Sivas vilayetiydi. Özellikle Canik’le s›n›r olmas› nedeniyle Amasya ve Tokat sancaklar›nda çetecilik ve siyasi amaçl› örgütler kurulup faaliyet göstermekteydiler5.
Mondros Ateşkes Anlaşmas›ndan sonra ordular›n küçültülmüş olmas›, silahlar›n önemli bir k›sm›n›n elden ç›kmas› nedeniyle hükümetin elinde halk› çetelere karş› koruyacak yeterli kuvvet bulunmamaktayd›.
Ayr›l›kç› gruplar›n planlar›n›, İtilaf Devletleri de destekliyordu. Nitekim Mondros Mütareke Antlaşmas›’n›n 24. maddesi, İtilaf Devletleri’ne Sivas Vilâyetinin de bulunduğu ve “Ermeni Vilayetleri” olarak an›lan vilâyât-› sitte s›n›rlar› içinde ç›kabilecek bir kargaşal›ğa müdahale etme hakk› tan›yordu6. Kimi Rum ve Ermeni çeteleri de, büyük devletlere müdahale
ortam› haz›rlama çabas› içindeydiler. Sivas Vilâyeti s›n›rlar› içinde de özellikle Hafik, Şark›şla ve Aziziye kazalar›nda, silahl› Rum ve Ermeni çeteleri çok s›k köy bask›nlar› düzenliyor köylüleri y›ld›rmaya çal›ş›yorlard›7.
Ülke genelinde görülen asayişle ilgili sorunlar İstanbul Hükümeti taraf›ndan da bilinmekteydi. Olanaklar el verdiğince çözüm aranmaktayd›. Asayiş sorunlar›na çözüm ararken, vilâyetlere teftiş amaçl› görevlendirmeler yap›lm›ş ve bu görevliler teftiş s›ras›ndaki görüş ve düşüncelerini rapor şeklinde hükümete sunmuşlard›r. Birçok raporda raporu haz›rlayan›n ad› ve unvan› yer verilmiştir, ancak Sivas Vilâyeti’ne ilişkin elimizde bulunan 26 Haziran 1919 (26 Haziran 1335) tarihli raporda raporun kimin taraf›ndan yaz›ld›ğ› belirtilmemiştir. Bu durum Vilayet’e ilişkin bu raporun elimizde şifre çözümü bir kopyas›n›n bulunmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bununla birlikte rapor 1919 y›l›nda Sivas Vilayetinde karş›laş›lan sorunlar› özellikle güvenlikle ilgili olanlar› saptamas› ve olas› çözüm çarelerini göstermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir. Bölgenin sosyal tarihi aç›s›ndan katk› sağlayacak nitelikteki bu belgeyi yay›nlamakta yarar görmekteyiz. Belge Ankara Üniversitesi Türk İnk›lâp Tarihi Enstitüsü (TİTE) arşivinde Kutu: 16 Gömlek: 83 Belge: 83 numaras›yla kay›tl›d›r8. Söz konusu raporun
haz›rlanmadan önce görüldüğünü sand›ğ›m›z, 11–26 Haziran 1919 tarihleri aras›nda Sivas Vilâyeti livâ, kazâ ve köylerinde meydana gelen asayişi
5 Atatürk taraf›ndan 5 Haziran 1919 tarihinde Havza’dan gönderilen raporda Amasya
Livas› s›n›rlar› içerisinde 21, Tokat’›n Canik’le s›n›r olan Erbaa ve Niksar kazâlar›nda ise 5 Rum çetesinin faaliyet gösterdiği belirtilmektedir. Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, Başbakanl›k Osmanl› Arşivi Daire Başkanl›ğ› Yay›n›, Ankara, 1982, s.34- 36. (Belge: 34); Rum çeteleri taraf›ndan Amasya ve Tokat sancaklar›nda 1916 y›l›ndan itibaren gerçekleştirilen olaylar için bkz. age, s.262–327
6 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 1. Kitap: İmparatorluğun Çöküşünden
Ulusal Direnişe, Ankara, 1991, s.68.
7 Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul 1982–83, s.6865.
8
bozucu faaliyetlere ilişkin ilgili mülki ve askeri makamlardan al›nan bilgileri içeren belgeler ise TİTE Arşivi K.19 B.72, 72 (1.2.3) de kay›tl›d›r9.
Rapor edilen olaylar›n ferdi değil çete faaliyetleri olduğu görülmektedir. Sivas Vilâyeti’nin en önemli asayiş sorunu olduğu belirtilen çete faaliyetleri adi ve siyâsî olmak üzere iki gruba ayr›lm›şt›r. Türk, Çerkez ve Gürcülerden oluşan çetelerin şekavetlerini kendi şahsi menfaatleri sağlamak için sürdürdükleri, soygun, gasp, adam öldürmek gibi adi suçlar işledikleri aç›klanmaktad›r. Bu tür faaliyetlerin temelinde daha çok açl›ğ›n yatt›ğ› anlaş›lmaktad›r. Rum çetelerinin faaliyetleri ise daha çok siyasi olarak nitelendirilmiştir.
Sivas Vilâyetinin Amasya ve Tokat livâlar›nda faaliyet gösteren Rum çetelerinin daha çok siyasi amaçla hareket etmekle birlikte adi suçlar da işledikleri anlaş›lmaktad›r. Bu livâlar›n kaza ve köylerinde ayn› zamanda Rum çeteleriyle karş›laşt›r›ld›klar›nda oldukça küçük dört-beş kişilik gruplardan oluşan Çerkez, Gürcü, Türk çeteleri de yol kesmek, gasp, adam soymak gibi adi suçlar işleyerek iç huzurun bozulmas›na neden olmaktad›rlar. Merkez livâ Sivas’ta kalabal›k gruplardan oluşan Ermeni çeteleri bulunmaktad›r. Bu çeteler incelediğimiz tarihte faaliyetlerini siyasi amaçla değil soygun ve gasp amac›yla sürdürmektedirler. Soygun, gasp gibi adi suçlar›n daha çok k›rsal bölgede gerçekleştiği görülmektedir.
Sivas vilâyetine bağl› livâ mutasarr›fl›klar›, kaymakaml›klar, nahiye müdürleri taraf›ndan verilen bilgilerde vilâyette 11 Haziran – 26 Haziran tarihleri aras›nda şekavet yapmakta olan adi ve siyasi eşk›ya çeteleri şu şekilde gösterilmiştir10:
Amasya Merkez Sancağ›: Varay Nahiyesinden Çerkez İbrahim’in
başkanl›ğ›nda beş ve F›nd›kl› karyesinden Rum Etnas’›n başkanl›ğ›nda yirmi ve Karaağaç karyeli Kostanik başkanl›ğ›nda yirmi ve Abac› karyeli Lefter’in başkanl›ğ›nda yirmi kişiden oluşan dört eşk›ya çetesi bulunmaktad›r.
Merzifon Kazas›: Gürcü Ahmet’in başkanl›ğ› alt›nda Gürcü ve Türk
olarak alt› kişilik bir çete mevcuttur.
Gümüşhac›köy Kazas›: Maden karyesinden Hapo ve küçük Hapo ve
Kad›köylü Angelos başkanl›klar› alt›nda k›rk kişiden fazla bir eşk›ya çetesi mevcuttur.
Havza Kazas›: Havzal› Ender Payan’›n başkanl›ğ› alt›nda on beş kişiden
oluşan bir Rum Çetesi ve Lâdikli Sokrat’›n başkanl›ğ› alt›nda yirmi kişiden oluşan bir eşk›ya çetesi bulunmaktad›r.
9 EK.II.
10
Köprü Kazas›: Ersedok Karyeli İlya ve Neyan’›n başkanl›ğ›nda on
sekiz ve Karl›k karyeli Padlos’un başkanl›ğ›nda yirmi-otuz kişiden oluşan eşk›ya çeteleri mevcuttur.
Lâdik Kazas›: Lâdik Kazas› dâhilinde yüzde yirmi İslâm ve geri kalan›
Rum olmak üzere iki yüz elli ve üç yüz mevcutlu eşk›ya çeteleri bulunmaktad›r.
Tokat: Tokat’›n merkez livâs›nda adi suçlular d›ş›nda adi ve siyasi
eşk›ya çetesi bulunmamakla beraber Erbaa kâzas› dâhilinde eşk›ya-y› müste’minden Hac›bey karyeli Lefter ve Kozl›caalan karyeli Estil ve K›rkharman karyeli Entaş ve Karamoklu Çak›r ve İkip›narl› diğer Entaş’›n başkanl›klar›nda beş Rum çetesi bulunmaktad›r. Bunlar›n amaçlar› siyasi olmakla beraber faaliyette olmay›p f›rsat buldukça gelen geçene sald›rmak gibi adi suçlar işlemektedirler.
Gürün Kazas›: Gürün kazâs› bölgesinde adi ve siyasi eşk›ya çetesi
bulunmamaktad›r. Ancak kazân›n Elbistan’la s›n›r olmas› nedeniyle Elbistan soyguncular› bazen Gürün bölgesine sald›rmaktad›r.
Karahisar-› Şârkî Sancağ›: Mutasarr›fl›ktan al›nan bilgiye göre
Karahisar-› Şârkî livas› bölgesinde adi ve siyasi eşk›ya çeteleri bulunmamaktad›r.
H›d›rnall› ve Ulaş nahiyeleri dâhilinde siyasi ve adi çeteler bulunmamaktad›r.
İlbeğlü Nahiyesi: Nahiye dâhilinde siyasi ve adi çete bulunmamaktad›r.
Bununla birlikte ara s›ra üç beş kişiden oluşan adi çeteler ortaya ç›kmakta ve köylere sald›rmaktad›rlar.
Yenihan Kazas›: kaza dâhilinde siyasi eşk›ya çeteleri bulunmamakla
birlikte bazen Zile ve Maden kazalar› bölgesine giderek soygunculuk yapan dört beş kişilik Yeni Köylü Kara Mustafa Çetesi vard›r. Bu çete daha sonra Amasya hududuna geçmiştir.
Hafik Kazas›: Kaza dâhilinde tehcirden dönmüş olan Ermenilerden
oluşan yirmi beş ve otuz kişilik bir eşk›ya çetesi bulunmaktad›r. Bu çete ara s›ra gelen geçene sald›rmakta ve para ve eşyalar›n› gasp etmektedir. Göktepe bölgesinde postaya taarruz ederek elli bin kuruşu geçen emaneti gasp etmiş ve terhis olmuş askerlerden beş kişiyi Canik ile Zara aras›nda feci bir şekilde katletmişlerdir. Bunlara civar köyler ahalisinden baz› İslamlar›n yatakl›k ettikleri ifade edilmektedir.
Darende Kazas›: Darende Kazas› dâhilinde sürekli faaliyet gösteren
eşk›ya bulunmamaktad›r. Ancak kaza jandarma mevcudu ara s›ra gerçekleşen adi suçlar›n faillerini ele geçirmeye uygun değildir.
Tenos Kazas›: Boğazl›yan kazas›n›n Çat karyesi …nde saklanan elli
kişiden oluşan Desmo Ebil’in başkanl›ğ›nda bir Ermeni çetesi bulunmaktad›r. Bu çete siyasi bir amaca dayanmamakla beraber ara s›ra Tenos kazas›na bağl› köylere sald›rmakta olduklar›ndan ele geçirilmeleri için birkaç defa çeşitli mahallerde müfrezeler gönderilmiş, ancak sakland›klar› orman›n sarp olmas› nedeniyle yakalanmalar› sağlanamam›şt›r.
Divriği Kazas›: Divriği Kazas› dâhilinde siyasi çete bulunmamaktad›r.
Zara Kazas›’nda Karacaviran Karyesi’nin Kas›m Oğlu İsmail ve Süleyman oğlu İzzet ve Divrik’in Hamuç karyesi’nden Ali oğlu Ali ve Ziver Naci Hüseyin ve üç dört refikas›yla Zara ve Divriği Torbaçay kazalar› aras›nda eşk›yal›k yapmaktad›rlar. Yakalanmalar› için yirmi mevcutlu bir müfreze gönderilmiştir.
Kangal Kazas›: Kangal m›nt›kas›nda adi ve siyasi eşk›ya çeteleri
bulunmamaktad›r.
Mülki ve askeri yetkililer, jandarma mevcudunun eksikliğinin tamamlanmas› üzerinde ›srarla durmuşlard›r. Jandarma veya nizamiye müfrezeleriyle çarp›şma olmas› durumunda civar Rum köylerinde eli silah tutan Rumlar hemen çarp›şmaya kat›lmalar› nedeniyle, üstün kuvvet karş›s›nda kalan müfrezeler bunlar› tenkil edememekte ve çarp›şma kendileri aç›s›ndan başar›s›zl›kla sonuçlanmaktad›r. Özellikle Rum çetelerinin hareket alan› olan Amasya ve Tokat’ta kuvvetlerin art›r›lmas› gerekmektedir. Amasya taburuna alt› yüz mevcutlu bir nizamiye taburunun verilmesi, Erbaa kazâs› bölgesinde bulunan jandarma karakollar›n›n çoğalt›lmas› ve Erbaa jandarma bölüğü mevcuduna üç subay, on bir piyade ve k›rk iki süvari neferinin ilave edilmesi, Erbaa kâzas›ya s›n›r› bulunan baz› nahiyelerin merkezlerinde karakol kurulmak üzere dört bölükten oluşan Tokat jandarma taburunun beş bölüğe ç›kar›lmas› gerekmektedir. Ayr›ca Rus, Osmanl›, Avusturya, Alman ve İngiliz tüfekleriyle donanm›ş olan eşk›ya çetelerinin ellerinde bulunan silahlar, asker elinde bulunan silahlardan çok daha iyi durumdad›r. Asker elinde bulunan silahlar›n küçük mavzerlerle değiştirilmesi önerilmiştir.
Jandarma kumandanlar›n›n muktedir ve mektepli kişiler aras›ndan seçilmesi, talim ve terbiye için jandarma efrad mektebinin aç›lmas›, baz› bölgelerde ise yerli jandarman›n tamamen değiştirilmesi gerekliliği belirtilmektedir.
Asker ailelerinin iaşelerinin temini, subay ve memur maaşlar›n›n art›r›lmas› ve düzenli ödenmesi, Levaz›m eksiklerinin tamamlanmas›, telefon tellerinin tamiri gerekliliği verilen bilgilerden anlaş›lmaktad›r.
Sivas Vilâyeti dâhilinde hareket eden çetelerden 11 Haziran 1919 tarihinden 26 Ağustos 1919 tarihine kadar ele geçirilenlerin say›s› şu şekilde belirtilmiştir:
S›ğ›nan- adet Canl› Ölü Toplam
2 İslâm 257 19 276 0 Ermeni 9 2 11 12 Rum 15 9 24 _________ _________ _______ _ ________ 14 281 30 311
Bütün bu bilgiler ›ş›ğ›nda Dâhiliye Nezareti’ne sunulan Sivas Vilayetine ilişkin 26 Haziran 1919 (1335) tarihli bu teftiş raporunda Sivas Vilayeti asayişine dair şu değerlendirilme yap›lm›şt›r:
Adi olaylardan asayişin en çok bozuk olduğu yer Amasya sancağ›d›r. Bu livan›n müstakil Canik sancağ›yla s›n›r olmas›ndan dolay›, burada çok say›da siyasi Rum çeteleri mevcut olduğu gibi silahl› asker kaçaklar›ndan oluşan İslam çeteleri bulunmaktad›r. Nüfusun katli, gasp ve soygun, dağa adam kald›rmak, hapishaneden firar bu livada s›radan günlük olaylar şeklinde gelişmektedir.
Asayişin sağlanmas› konusunda mülki ve askeri yetkililerin önlem almaktaki ihmalleri söz konusu olmakla birlikte, asayişsizliğin sürmeye devam etmesindeki en önemli neden olarak inzibat ve takip araçlar›n›n nitelik ve nicelik bak›m›ndan yetersizlikleri gösterilmektedir. Müfettişin bölgede bulunduğu on dört gün içerisinde meydana gelen olaylarda, faillerin takip ve yakalanmas› için yap›lan tebligata rağmen emrin yerine getirilmesinde kay›ts›zl›kla karş›laş›lm›şt›r. Bu duruma yetkililerin yan›t›; jandarma kuvvetlerinin yetersiz say›da olduğu, iki-üç aydan beri al›namayan maaşlar›n görevin yerine getirilmesinde şevkleri k›rd›ğ› şeklinde olmuştur. Müfettişin tespiti jandarma kuvvetlerinin say›ca eksik olduğu yönündedir. Vilâyet jandarma alay› kadrosu esas› itibariyle 1452 piyade ve 480 süvariden ibaret olmakla birlikte içinde bulunulan tarihte elde bulunan mevcut 926 piyade ve 350 süvariden ibarettir. Ayr›ca bunlar›n büyük bir bölümü hiçbir işe yaramayan bakaya ve firari efrad ile k›smen gönüllülerden oluşmaktad›r. Bu mevcudun bir bölümü hapishane ve posta muhaf›zl›ğ›, yaz› işleri gibi çeşitli hizmetlere ayr›ld›ğ›nda mevcut 523 piyade ve 205 süvari kalmaktad›r.
Belirtilen kabiliyette ve say›daki askerle yoğun bir nüfusu 3 liva, kaza ve nahiyeleri kapsayan Sivas Vilâyeti’nin düzen ve asayişinin sağlanmas›n›n mümkün olmad›ğ›, kadronun tam olmas› durumunda bile düzen ve asayişin
ancak normal şartlarda mümkün olduğu raporda belirtilmektedir. Sivas dâhilinde ise gerek açl›k gerekse türlü emel ve amaçlarla kargaşal›ktan yararlanmak isteyen muhtelif amillerin etkisiyle şirazeden ç›karak olağanüstü bir durum kazanm›ş olan mahallerde bu kadro ile iş görülmek mümkün olamayacakt›r.
Duruma çözüm önerisi olarak, sükûnet ve asayişin bulunduğu san›lan Kastamonu, Ankara, Konya gibi civar vilayetlerden al›nacak k›ymetli efrad ile kadro gereksiniminin sağlanmas›, işe yarar subay ve efrad sağlayabilmek için maaşlar›n düzenli olarak ödenmesi, kadronun genişletilmesinin mümkün olamamas› durumunda hali haz›rda eksiğin tamamlanmas› için takip işlerinde deneyim kazanm›ş yetenekli subaylar kumandas›nda tam mevcutlu iki bölük askerin devaml› olarak jandarmaya yedek kuvvet olarak ilavesi önerilmektedir. Bu durumda asayiş meselesinin başar›yla biteceğini ve aksi takdirde mevcut imkânlarla hiçbir şey yap›lamayacağ› belirtilmektedir. Asker meselesi için kolorduya veya mülhakattaki tümenlere başvurulmas› mümkün görülmekle birlikte, askerin terhisinden dolay› bunlar›n mevcudunun çok az olmas› ve o ana kadar gerekli yarar›n sağlanamamas› nedeniyle önerilmemektedir.
Mondros Ateşkesi’yle ordunun büyük bir bölümünün terhis edilmesi nedeniyle yeterli jandarma kuvveti bulunmamas› ülke genelinde olduğu gibi Sivas Vilayeti dâhilinde de asayişin sağlanmas›nda karş›laş›lan önemli engel olduğu aç›kt›r. Yeterli jandarma kuvvetinin bulunmamas›n›n yan› s›ra, asker kaçaklar›n›n varl›ğ› asayişi tehdit eden önemli unsurlardand›r. 1914 sonras›nda bölge asayişini etkileyen en önemli gelişme olan “Pontus
Meselesi” ne dayanan asayiş bozucu çete faaliyetleri devam etmektedir.
Ermeni çeteleri bulunmakla birlikte bunlar›n daha çok adi suçlara kar›şmaktad›rlar. Ermeni ve Rum çeteleri kalabal›k gruplardan oluşmaktad›r. Türk, Gürcü, Çerkez çeteleri üç-beş kişilik küçük gruplar halindedir ve siyasi her hangi bir talepleri olmay›p tamamen şahsi ç›karlar›n› sağlama amaçl› hareket etmektedirler.
KAYNAKÇA
Ankara Üniversitesi Türk İnk›lap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE Arşivi) Kutu (K) 16 Gömlek (G) 8 Belge (B)83.
TİTE Arşivi K.19 B.72, 72-1, 72-2, 72-3. Yurt Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul 1982- 83.
Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri, Başbakanl›k Osmanl› Arşivi Daire Başkanl›ğ› Yay›n›, Ankara, 1982
Köse, Osman, “Canik’te Asayiş”, 19 May›s ve Milli Mücadelede Samsun Sempozyumu (20-22 May›s 1999), Samsun, 2000.
Pontus Meselesi, Haz›rlayan: Y›lmaz Kurt, TBMM yay›nlar›, Ankara, 1995.
Özey, Ramazan, “20. Yüzy›l›n Başlar›nda Sivas’›n Tarihi Coğrafyas›” Cumhuriyet’in 80. Y›l›nda Sivas Sempozyumu (15-17 May›s 2003, Sivas), Sivas, 2003.
Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, 1. Kitap: İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, Ankara, 1991.
EK.I
TİTE Arşivi K. 19 G.72 B. 72, 72(1,2,3)
Sivas Vilâyeti dâhilinde icrâ-y› şekavet etmekte bulunan adi siyâsî eşk›yâ çetelerinin mikdar›na ait malumat ber-vech-i zîrdir:
Amasya Merkez Sancağ›: Mutasarr›fl›ktan al›nan tahrîrât-› cevâbiye hulâsas› Varay nâhiyesinden Çerkes İbrahim’in riyâseti taht›nda beş ve F›nd›kl› karyesinden Rum Etnas’›n riyâseti taht›nda yirmi ve Karaağac Karyeli Kostanik riyâseti taht›nda yirmi ve Abac› karyeli Lefter’in riyâseti taht›nda yirmi kişiden mürekkeb dört eşk›yâ çetesinin mevcûd bulunduğu.
Merzifon Kazâs›: Gürcü Ahmed’in riyâseti taht›nda Gürcü ve Türk olarak alt› kişilik bir çetenin mevcûd bulunduğu.
Gümüşhac›köy Kazâs›: Maden karyesinden Hapo ve Küçük Hapo Ve Kad›köylü Angelos’un riyâsetleri taht›nda k›rk kişiyi mütecâviz bir eşk›yâ çetesi mevcûd olub dehâletlerinin teminine çal›ş›lmakta olduğu.
Havza Kazâs›: Havzal› Ender Payan’›n riyâseti alt›nda on beş kişiden mürekkeb bir Rum çetesi mevcûd bulunduğu.
Havza Kazâs›: Ladikli Sokrat’›n yirmi kişiden mürekkeb bir eşk›yâ çetesinin riyâseti taht›nda bulunduğu.
Köprü Kazâs›: Ersedok karyeli İlya ve Neyan’›n riyâsetleri alt›nda on sekiz ve Karl›k karyeli Padlos’un riyâseti alt›nda yirmi otuz kişiden mürekkeb eşk›yâ çeteleri mevcûd bulunduğu.
Lâdik Kazâs›: Ladik Kazâs› dâhilinde yüzde yirmi İslâm ve mütebâkîsi Rum olmak üzere iki yüz elli ve üç yüz mevcûdlu eşk›yâ çeteleri bulunduğu.
Eşk›yâ-y› merkûmenin esbâb-› şekavetleriyle der-dest ve tenkîlleri için ittihaz› laz›m gelen tedâbir
Bâlâda mikdar ve milletleri gösterilen eşk›yâ çeteleri Rus, Osmanl›, Avusturya ve Alman ve İngiliz tüfekleriyle mücehhez olub bunlardan Türk ve Çerkes ve Gürcü şakilerinin maksad-› şekavetleri menfaat-i şahsiyelerini temin için soygunculuk ve hayvan gasb etmek gibi vakayi’-i adiyeden ibaret olduğu Rum çetelerinin maksadlar› ecânibe karş› âsâyiş-i memleketi muhtell göstermek için İslam köylerine tecâvüz ve bir çok emvâl hayvanât ve eşya gasb ve katl ifâ etmekte olub jandarma veya nizâmiye müfrezeleriyle müsâdeme vukuunda civar Rum köylerinde eli silah tutan Rumlar hemen toplanarak müsâdemeye iştirak etmekte olmalar› üzerine fâik ve mütekabil kuvvet karş›s›nda kalan müfrezeler eşirrâ-y› merkûmeyi tenkîl edemeyerek müsâdemenin muvaffak›yetsizlikle neticelenmekte olduğu ve bunlar›n bir an evvel der-dest ve tedmîri tamamen boş bulunan süvari kadrosuyla k›smen boş bulunan piyâde jandarma kadrolar›n›n ikmâline ve Amasya livâs› dâhilindeki
nizâmiye kuvvetlerinin tezyîdine vâ-beste bulunduğu Amasya Mutasarr›fl›ğ›ndan bildirilmiştir.
Tokad: Cevâben al›nan tahrîrâtda Tokad’›n merkez livâs›nda cerâim-i adiye fâillerinden başka adi ve siyâsî eşk›yâ çetesi yok ise de Erbaaa kazâs› dâhilinde eşk›yâ-y› müste’minden Hac›beğ karyeli Lefter ve Kozl›caalan karyeli Estil ve K›rkharman karyeli Entaş ve Karamoklu Çak›r ve İkip›narl› diğer Entaş’›n riyâsetleri alt›nda beş Rum çetesi mevcûd olub maksadlar› siyâsî ise de el-yevm hal-i faalhal-iyetde olmayub f›rsat buldukca mârrhal-in ve âbhal-irîne tecâvüz etmek ghal-ibhal-i cerâhal-im-hal-i adiyede bulunduklar› ve jandarma mevcûdunun f›kdan›na ve livâ dâhilinde jandarma tabur kumandan›ndan başka mektebli jandarma zâbiti bulunmamas›na ve efrâd yedindeki eslihan›n eşk›yâ yedlerindeki eslihaya fâik olmamas›na binaen eşk›yâ-y› merkûmenin der-dest ve tenkîlleri mümkün olamamaktad›r.
Gürün Kazâs›: Gürün kaymakaml›ğ›ndan al›nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Gürün Kazâs› m›nt›kas›nda adi ve siyâsî eşk›yâ çetesi yok ise de kazâ-y› mezkûrun Elbistan’la hem-hudud olmas›na binaen ara s›ra Elbistan soyguncular› bazen Gürün m›nt›kas›na tecâvüz etmekte olduklar›ndan bu kabîl tecâvüzât›n vuku’unda mütecâvizlerinin der-dest ve tenkîli için karakol kumandanl›klar›n›n muktedir başçavuş veya çavuşlar›n uhdesine tevdîi beyân ve teklîf edilmişdir.
Karahisar-› şarkî sancağ› mutasarr›fl›ğ›ndan al›nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Karahisar-› şarkî livâs› m›nt›kas›nda adi ve siyâsî eşk›yâ çeteleri olmad›ğ› bildirilmiştir.
Temin-i inzibât için Sivas Jandarma Alay› Kumandanl›ğ›ndan Al›nan tezkere-i cevâbiye Hulâsas›
Jandarma zâbitân hesab memurluğu ve efrâd kadrolar›n›n ikmâl ve maşât›n›n tezyîdi, efrâd aileleri iaşelerinin temini ve vilâyet mümtedd telefon tellerinin tamiri ve îcâb eden mahallere yeniden telefon güşâd› jandarmalarda mevcûd eslihan›n küçük çapl› mavzerlerle tebdîli ve levâz›m-› iksâiyenin temin ve i’tas› ta’lîm ve terbiye için jandarma efrâd mektebinin güşâd› ve bunlar›n ikmâline kadar Amasya taburuna alt› yüz mevcûdlu bir nizâmiye taburunun i’tas› ve jandarma zâbitân›n›n alacağ› emir üzerine icra ideceği tedâbîrden dolay› muâheze edilmemesi esbâb›n›n temini bildirilmiştir.
H›d›rnall› Nâhiyesi: müdüriyetinden al›nan tahrîrât-› cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad›ğ›.
Ulaş Nâhiyesi: müdüriyetinden al›nan tahrîrât-› cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad›ğ›
İlbeğlü Nâhiyesi: müdüriyetinden al›nan tahrîrât-› cevâbiyyede nâhiyesi dâhilinde siyâsî ve adi çeteleri olmad›ğ›. İlbeyli m›nt›kas›nda siyâsî eşk›yâ çeteleri yok ise de ara s›ra üç beş kişiden mürekkeb adi çeteler zuhur etmekte ve bazen
ahali-i kurâya tecâvüz olunmakda … jandarma kadrosunun ikmâlinde bunlar›n da der-dest ve tenkîlleri mümkün olmayacağ› bildirilmiştir.
Eşk›yâ-y› Merkumun der-dest ve tenkîlleri için ittihaz› laz›m gelen tedâbîr Erbaaa Kazâs› m›nt›kas›nda mevcûd jandarma karakolhanelerinin tezyîdi ve Erbaa Jandarma Bölüğü mevcûduna üç zâbitle yüz on bir piyâde ve k›r iki süvari neferinin ilavesi ve Erbaa Kazâs›yla hem-hudud bulunan baz› nevahi merkezlerinde karakolhane tesis olunmak üzere dört bölükten ibaret bulunan Tokad Jandarma taburunun beş bölüğe iblağ› ve hiç olmazsa bölük kumandanlar›n›n behemehal mektebli olarak yeniden zâbit celbi ve jandarmalar nezdindeki eslihan›n küçük çapl› mavzerlerle tebdîli teklif ve beyân edilmiştir.
Yenihan Kazâs›: müdüriyetinden al›nan tahrîrât-› cevâbiyyede kazâ dâhilinde el- yevm siyâsî eşk›yâ çeteleri olmayub yaln›z bazen Zile ve Maden kazâlar› m›nt›kas›na giderek soygunculuk yapmakta ve efrâd› dört beş kişiden ibaret olan Yeniköylü Kara Mustafa Çetesi var ise de ahiren Amasya hududuna geçmiş olduğu ve kazâ âsâyişinin be-hakk› temin ve istikrar› için kazâ jandarma kadrosunun ikmâline muvaffak bulunduğu bildirilmiştir.
Hafik Kazâs›: Kaymakaml›ktan al›nan tahrîrât-› cevâbiyyede Hafik Kazâs› dâhilinde tehcirden avdet etmiş olan Ermenilerden mürekkeb yirmi beş ve otuz kişiden müteşekkil bir eşk›yâ çetesi mevcûd olduğu ve ara s›ra mârrin ve âbirîne tecâvüz ve nukud ve eşyalar›n› gasb etmekte olduklar› ve geçenlerde Gökdepe civar›nda bir postaya taarruz ederek elli bin kuruşu mütecâviz emaneti ahz ve gasb ve efrâd-› müstebdeleden beş kişiyi Cancik ile Zara aras›nda sûret-i fecîde katletmiş olduklar› ve bunlara civar kurâ ahalisinden baz› İslamlar›n yatakl›k ettiği ve eşirrâ-y› merkûmenin der-dest ve tenkîli kazâ jandarma kadrosunun ikmâliyle beraber yerli bulunan bil-umûm jandarmalar›n tebdîli teklif ve beyân edilmiştir.
Darende Kazâs›: Darende Kazâs› dâhilinde eşk›yâ-y› müstemirreden kimse yok ise de kazâ jandarma mevcûdunun ara s›ra zuhur eden cerâim-i adiye fâillerini der-deste müsaid olmad›ğ› ve ahali-i mahaliyenin kazâ jandarma bölüğünce kayd ü kabül edilmemekte olmas› hasebiyle kuvvet tezyîd edilemediğinden jandarma kadrosunun be-heme-hâl ikmâli muktezi bulunduğu beyân ve teklif edilmiştir.
Tenos Kazâs›: kaymakaml›ğ›ndan al›nan cevâb-nâmede Boğazl›yan kazâs›n›n Çat karyesi …da tahassun eden elli kişiden mürekkeb DesmoEylik’in riyâseti taht›nda bir Ermeni çetesi mevcûd olub siyâsî bir maksada müstenid değil ise de ara s›ra Tenos Kazâs›na merbut kurâ ahalisine tecâvüz ve taarruz etmekde olduklar›ndan der-dest ve tenkîlleri için birkaç defa müteaddid mahallerde müfrezeler tahrik edilmiş ise de tahassun-gâhlar› orman gayet sarb olmas›na binaen bir muvaffak›yet istihsal olunamayarak el-yevm vadi-i şekavetde olduklar›.
Divriği Kazâs›: Kaymakaml›ğ›ndan al›nan cevâb-nâmede Divriği Kazâs› dâhilinde siyâsî çete olmayub Zara Kazâs›’n›n Karacaviran karyesinden Kas›m Oğlu İsmail ve Süleyman oğlu İzzet ve Divrik’in Hamuç karyesinden Ali oğlu Ali ve
Ziver Naci Hüseyin ve üç dört refikas›yla Zara- Divriği-Torbaçay kazâlar› aras›nda icra-y› şekavet etmekte olub der-dest ve tenkîlleri için yirmi mevcûd bir müfreze tahrik edildiği.
Kangal Kazâs›: kaymakaml›ğ›ndan al›nan telgraf-nâme-i cevâbiyyede Kangal m›nt›kas›nda adi ve siyâsî eşk›yâ çeteleri olmad›ğ›.
11 Haziran 1335 tarihinden 26 Ağustos 1335 tarihine kadar Sivas Vilâyeti dâhilinde der-dest edilen eşk›yâ ve ceraimin listesidir
S›ğ›nan- adet Hayyen Meyyiten Toplam
2 İslâm 257 19 276 0 Ermeni 9 2 11 12 Rum 15 9 24 _________ _________ ________ ________ 14 281 30 311
EK:II
TİTE Arşivi K.16 G.83 B. 83 Dâhiliye Nezâreti Celîlesine şifre
Sivas’a muvâsalat-› teberrük-ânemde beri geçen on dört gün zarf›nda vukû’ bulan tahkikât ve ist›lâât-› aciz-âneme istinâden Sivas dâhilinde bugünün en mühim meselesi olan âsâyiş ve inzibât hakk›nda nazar-› dikkat-i âsaf-ânelerini celb etmek vazife-i memuriyet lâz›me-i hamiyyet add ettim ara s›ra eksik olmayan mülhakât-› sairede vukûât-› adiyeden âsâyiş en ziyâde bozuk olan mahal Amasya sancağ›d›r. Bu livân›n müstakil Canik sancağ›yla hem-hudûd olmas›ndan dolay› müteaddid siyasi Rum çeteleri mevcûd olduğu gibi bunlara mukabil müsellah asker kaçaklar›yla müteşekkil İslam çeteleri de vard›r. Katl-i nüfus, gasb ve garet, kutta’-üt-tarîklik, dağa adam kald›rmak, ya kasden yahud lâ-kaydilik yüzünden hapishanelerden firâr bu livâ için vukuât-› rûz-› s›radand›r. Asâyiş ve inzibât›n teminiyle hadisât-› mümâseletin izâlesi hakk›nda cihet-i mülkiye ve askeriye şimdiye kadar ittihâz-› tedâbirde ihmal ve tekâsül vuku’u gayr-i münkir olmakla beraber bu halin devam edip gitmesine en ziyâde sâik olan şey vesâit-i inzibâtiye ve ta’kîbiyenin keyfiyet ve kemiyyetçe noksan olduğuna kanâat-› kâmile has›l ettim. Beş on günden beri tahaddüs eden vak’a-y› şekavet-kârâne mütecâsirlerin ta’kîb ve der-destleri için vuku’ bulan tebligâta karş› jandarma kadrosunun noksan ve mevcûd efrâd›n emr-i takibde kay›ts›zl›klar› ve iki üç aydan beri maaş alamamalar›ndan mütevellid inkisâr-› şevkleri ileri sürülerek salâhiyet-dâran taraf›ndan cevab verilmiş bunun en bâhir delili vilâyet jandarma alay› kadrosu esas› itibariyle 1452 piyâde ve 480 süvariden ibaret olup bu günkü mevcûdu ise 926 piyâde ve 350 süvariden ve bunlar›n k›sm-› a’zamîde hiçbir işe yaramayan bakayâ ve firârî efrâd ile k›smen gönüllülerden ibarettir. Bu mevcûdun hapishane ve posta muhaf›zl›ğ› vezâif-i taharriye gibi hidemât›-› müteferrik mikdar› tenzîl olunduğu takdirde mevcûd 523 piyâde ve 205 süvariye maksûr kal›yor ki arz ettiğim kabiliyetde bulunan bu mikdâr efrâd ile ____ nüfus 3 livâ, kazâ ve nâhiyeleri hâvî bir vilâyetin temini inzibât ve âsâyişi ne sûretle kabil ve ne dereceye kadar kabil olabileceği şâyân-› teemmüldür. Kadro tamam olsa ahvâl-i tabîiyyede belki mümkündür. Fakat bir taraftan açl›ğ›n diğer taraftan türlü türlü âmâl ve maksadla kargaşal›ktan istifade etmek isteyen muhtelif amillerin tesiriyle şirazeden ç›karak fevk-al-âdelik kesbetmiş olan mahallerde bu kadro ile iş görülmek kabil değildir nisbeten hal-i sukûn ve âsâyişin bulunduğu zan olunan Kastamonu, Ankara, Konya gibi civar vilâyetlerden al›nacak k›ymetli efrâd ile kadro ihtiyaç derecesinin ve … işe yarar zâbitân ve efrâd tedârük olunabilmek için maaşlar›n›n mâh ve mâh i’tas› temin edilir ve yahut kadronun tevsî’i kabil değilse hâl-i hâz›rda noksan›n ikmâli için ve zâbitân maaş meselesi temin edilmekle beraber ta’kîb işlerinde meleke kesbetmiş muktedir zâbitler kumandas›nda tam mevcûdlu iki bölük asker sûret-i daimide jandarmaya kuvvet-üz-zahr olarak ilaveten tayin…..ise âsâyiş meselesinin başar›labileceğini ve aksi takdirde vesâit-i hâz›ra ile hiçbir şey yap›lmak imkan› olmad›ğ›n› anlad›m. Arz ettiğim asker meselesi için kolorduya veyahud mülhakâtdaki f›rkalara müracaât
hususu varid-i hat›r olursa da askerin terhisinden dolay› bunlar›n mevcûdu lâ-şey hükmünde olduğu gibi şimdiye kadar mevcûdiyetinden hiçbir istifade temin edilemediği bugünkü hal ile meydanda bulunuyor ki buralardan fazla bir şey beklemek fikrimce abes olur. Binâen-aleyh ma’rûzât›m› lay›k olduğu ehemmiyetle telakki buyurarak mesâib-i harbiyyeden zaten müteessir ve mutazarr›r olan ahalinin mal ve can ve namuslar›n›n muhafazas› çaresinin bir an evvel istikmâli z›mn›nda icâb edenlere emr-i kat’i verilmesini ilcâ-y› maslahatla sûret-i mahsûsada arz ve istirhâm eylerim.
