A. O. Vl!t. Fak. Derg.
40 (4): 511-53l 1993
KANA TULARDA GERÇEK MET ABOLtZE OLABtLtR
ENERJİ TAYİNİ Ahmet Gökhan Önolı
The determination of true metabolizable energy in poultry Summary: Thal' are several meıhods for assessing the metabolizable energı contenf of poultı)' feedstltffs. Thal' are advantages and disadvanfages associated with eaclı methods. One of these metllOds in is lIil'o tml' metaboliz:.able energı.
Tmemetabolizable ener/tl values are usually independent ~f feed (level of feed intakl', composition of basal ration and feed palatability), and bird (species, strain, sex, age, physiological state of the assay bird). Less variable and high reproducibilil)' of data are obtained. It is also relative!;)' rapid, regııhes a small qııantity of test mataia/, im'olves.few al/imals and invohes no expensive analyses.
This review attemps tu nplain the true metabolizabiI' meıg)' and aıgue-ments aboltt this method.
Özet: Kanatlı )'em maddelerinin metabolize olabilir eneıji miktarını be-lirlemek için kullanılan birçok yiintem vardır. Her yö.ntemin avantaj ve dezavan~ tajları bulunur. Bıı yöntemlerden biri de invivo olarak gercek metabolize olabilir enerji ta)'inidir.
Gerçek metabolize olabilir enerji ta)'iııi ile yeme ()'em tüketim düu}'i, temel rasyonun bileşimi ve )'eınin le:::.zetinegöre seçilip tüketilmesi), kanatLı.J'a (tür, ırk, cinsiyet, )'a.ş, .fi:çyo/~jik durum) bağlı olmayanL'e daha az: değişken, tekrarlanabilidik oranı )'üksek i'eriler elde edilmektedir. A}'Tlca gerçek metaholi-ze olabilir el/erji tayininin,. kısa sürede tamamlanahilmesi, az:. miktarda yem numunesine /tereksinim duyulması, az sayıda hayvana ihtiyaç olması ve pahalı analizlere gereksinim olmaması gibi avantajları da vardır.
Bu derleme, gerçek metabolize olabilir enerji trl)'ini ile bu yö'ntem üzerine yapılan eleştirileri iferinektedir.
1 Dr., kG Veteriner Fakültesi, HayvanBesleme ve Beslenme Hasta-lıkları Anabilim Dalı, Ankara.
512 .\lnIET CÜKIHX Ü!\"OL
Giriş
Enerji üretimi besin maddelerindeki kimyasal encrjinin organiz-mada şekil değiştirmesi veya oksidasyorda mekanik eneıjiyc ya da ısı enerjisinc dönüşmesi sırascıda meydana gelir. Kanatlı tarafından alı-na:.ı yem enerjisinin dağılım Şckil i'de görülmektedir (76).
Kanatlı dışkısındaki (gübre - idrar) enerji iki bölümden oluşur (62, 76).
i) Gü bre eneJ]lSI
a- Yem kaynaklı gü bre encrJls!'
b- Endojen kaynaklı gübre ep.erjisi: Mikroflora ve mikrobiyal atıklardan oluşur. Yem kaynaklı gübre enerjisiilin bir bölümü olarak ele alınabilir.
c- Metabolik kaynaklı gübre enerjisi: Sindirim sıvıları, safra ve yıpranmış barsak mukozasından kaynaklanır.
2) tdrar cnelJ151
a- Yem kaynaklı idrar e:,1cIJISI.
b- Metabolik kaynaklı idrar cıı.erjisi: Doku katabolizma ürün-lerinden kaynaklanır. Doku sentez i sırasırı.da oluşan katabolizma ürünlerinden de şekillenebilir.
c- Endojen kaynaklı idrar enerjisi: Protein döngüsü sonucu açı-ğa çıkan artık ürünıcı' ve doku döküntülerinden kaynaklanır.
Kanatlılarda sindirim sistemi ik üriner sistem kloakada son bul-duğu için gübre ve idrardaki enerjiyi ayrı ayn belirtmek pratik değil-dir. Bu nedenle kanatlıların beslenmesinde metabolize olabilir enerji (ME) en doğru ve en yaygın olarak kullanılan eneıji şeklidir.
TME ve GME'nin Belirlenmesi
Yem enerjisinden dışkı eneıjisi çıkartılarak bulunan teorik me-tabolizeolabilir enerjinin (1'1V1E) belirleiımesinde iki varsayım yapılır (48) .
i) Bir yem maddesinin TME değeri rasyonda bulunan diğer yem maddelerinin 1'ME değerine bağımlı değildir.
2) Bir yem maddesinin TME değeri kanatlıların yaşına ve ırkına göre değişmemektedir.
Şekil
ı.
Kanatlılarda tükctilen yem cnerjisinin dağılımı )- Gaz encrjisii
t
İdmr encrjisi iı
---it
t
t
'i Endojcn
i i
Mctabolik Ycm kaynaklı i kayyaklı kaynaklı1- idr~: ,
i
i
idr~: . idr~.r .cncrJlSI enerJIsı encrJlsı Tüketilen encrji
t
Tcorik sindirilebilir enerji
i
t
Teorik met.abolize olabilir enerji (TME) it
i it
t
Endojcni
Metabolik kaynaklı kaynaklı gübrei
gübre enerj isi cIlcrj isii
t
Gübre cnerjisi it
Yem kaynaklı gübre cncrjisi--r Gcrçck metabolizcolabilir cnerji (GMI':)
+---t
Yaşama payı için net cncrji --*Bazal metabolizma
--)-Aktivite ısısı
--*Termal regülasyon ısısı -r Metabolik gübrc enerjisi --*Endojcn idrar cnerjisi
t
Net enerji t Isı artışı --rF ermen tasyon ısısı --*Ş.indirim vc absorbsiyon ısısı --*Urün oluşum ısısı--+Artık oluşum vc atılım ısısı
t
Verİm payı ıçın nct cnerji
-+Doku büyümesi
-+Y ağ birikimi
--*Karbonhidrat dcpolanması
_+Yumurta ->-Sperma
KA~,ATULARDA GME TAYİ:"1 513
TME içinde yer alan metabolik gübre enerjisi ve endojen idrar
enerji-sinin (GEm +1Ee) çıkarıImasıyIa gerçek metabolize olabilir enerji (GME)
elde edilir (40).
GME değerlerinin belirlenmesinde de iki varsayımda buIunulur (69).
1) Üneeden aç bırakılan kanatlılarda alınan yem enerjisi ve atılan dışkı enerjisi arasında doğrusal bir iIişki vardır.
2) Doğrunun sıfır tüketimini kestiği nokta GEm
+
tEe kaybınıbelirler. TME ve GME arasındaki fark, dışkıdaki yem kaynaklı ener-ji iIe GEm ..;. 1E/nin birlikte ele alınıp alınmamasından dolayıdır (40). Yem ınaddelerinde ME değerlerinin hesaplanmasında aşağıda verilen formüller kullanılır (81).
TME = (Yı X HEy) - (D X HEd)
Yı
Teorik metabolize olabilir enerji
i
g yem Yem tüketimi, gDışkı miktarı, g Ham enerji
i
g yem Ham enerjii
g dışkı(D X HEd)] - (NR X k) Yı
TMEn : Azota göre düzeltilmiş teorik metabolize olabilir
enerji
i
g yemNR Azot retensiyonu = (Yı X Ny) - (D X Nd)
Ny Azotl g yem, g Nd Azot
i
g dışkı, gk 8.22 veya 8.73 keall g azot, kanatlı tarafmdan tutulan ya da atılan
ı
g azottaki eneıji miktarıI
_~_~IE - [ey.~_ ..X HE )~_=__.
(D X ~~~~~ __~~~_ ..-~__.~~.~)I
GME : Gerçek metabolize olabilir enerji
i
g yemGEm
+ tE. :
Metabolik gübre enerjisi+
endojen idrar enerjisi514 AHMET GOKHA\' ö:XOL
GMEn : Azota göre düzeltilmiş gerçek metabolize olabilir
enerji / g yem
NRo : Aç hayvandaki azot retensiyonu
Gl\{E Değerlerinin Azota Göre Düzeltilmesi ve Bunun Etkileri
Aç hayvanın GEm+İEc atımı, yaşamını sürdürebilmesinde
ge-rekli olan enerjiyi sağlaması için katabolize olan maddelerle ilgilidir. Glikojen ve yağ katabolizmasının GEm +İEe üzerine çok az bir
etki-si vardır. Çünkü bunlar tamamen oketki-side olurlar ve son ürün olarak su ve karbondioksit oluşur. Atılan enerjinin büyük bir kısmı amino asitler ve proteinler yıkıldığı zaman artık ürün olarak oluşan azotlu bileşik kaynaklıdır. Katabolize olan vücut azot miktarı aynı rasyonla besle-nen veya aç kanatlılar arasında değişiklik gösterir (71). Bu nedenle azota göre düzeltme yapılarak GEm +İEc atımındaki ve dolayısıyla
GME değerlerindeki variyasyonu azaltmak mümkündür (71, 78) Azota göre düzeltme yapılmasında kullanılan faktör araştırıcı-lara (22, 87) göre değişmektedir.
1) Azot birikimi dikkate alınarak yapılan düzeltmede doku pro-teipinin oksidasyonu sonucu oluşan ürik asit miktarından yararlanı-lır. Her i g ürik asİt azotu için ham enerji değeri 8.22 kcal'dir (22).
2) İdrardaki azotla bileşikler dikkate alınarak yapılan düzeltmede ise faktör olarak bunların ham enerji değeri olan 8.73 kcal/ g azot kullanılır (87).
Atılan dışkı enerjisinin azota göre düzeltilmesinde kullanılan fak-törler, horozlar arasında ve zamana bağlı olarak değiştiği gibi meta-bolik vücut ağırlığına da bağlıdır (73).
GME tayininde azota göre düzeltme yapılması klasik TME ta-yininden farklıdır (12). TME tayininde azota göre düzeltme yapmanın amacı, deneme süresince vücutta depolanan veya metabolize edileme-yen protein miktarını saptamaktır (23, 49). GME tayininde ise dışkı toplama döneminde horozlar negatif azot dengesindedir. Ayrıca GME'si belirlenecek deneme yeminin azot miktarı hayvanın içinde
KANATLlLARnA GME T.\ YİN! SIS
bulunduğu negatif azot dengesini etkilemekte, azot miktarı yüksek de-neme yemi verildiğinde negatif azot dengesi daha yavaş bir şekilde oluşmaktadır (I 2).
Yem maddelerinin G ME ve azota giire düzeltilmiş gerçek metabolize olabilir eneıji (GMEn) değerleri arasmdaki farklılık, aza ta göre yapılan düzeitmenin iki değişik etkisiyle oluşur (12).
i) Aç bırakıldıktan sonra 48 saat dışkısı toplanan ve önemli dere-cede negatif azot dengesinde bulunan horozların GEm+IEe kaybında
azota göre yapılan düzeltme ile genellikle
%
50'den daha fazla azal-ma olur. Azota göre düzeltilmiş metabolik giibre+
endojen idrar enerjisi -(GEm +1£e)n- atımı, deneme yemi verilmiş horozların dışkı enerjisin-den çıkarılır.2) G ME" değeri hesaplanırken deneme yemi verilmiş horozlarm dışkı enerjisi de azota göre düzeitilir. GEm -1-1Ee'ni belirlemek için kuııanılan horozıara göre, deneme yemi verilen horozlarda negatif azot dengesi daha düşük şekiııenir. GME tayininde verilen az miktardaki deneme yemi ile alınan azot miktarı, dışkı ile atılan azot miktarından geneııikle düşüktür.
Bu şekilde hem GEm +İEc'nin, hem de zorla yemlenmiş horo;;-ların dışkı enerjisinin azota göre yapılan düzeltmelerle azalması sonucu GMEn değerleri GME değerlerine göre daha düşük bulunur.
TME ve GME Tayinlerinin Karşılaştırılınası
tnvivo ME tayinlerinde, TME değerinden çok GEm
+
tEe ıçın düzeltme yapılarak elde edilen GME değerlerinin kuııanılması ve ka-natlıların enerji gereksinimlerinin de GME ilc belirtilmesi gerektiği önerilmektedir (56).Başta yem tüketim düzeyi (19,50) olmak üzere, denemede kuııa-nılan kanatlının türü (17), ırkı (30,83), varyetesi (83), cinsiyeti (2,30), yaşı (27, 9 i) gibi faktörkrc bağlı olarak TME değerleri önemli deği-şimicr gösterrnektcdir. Buna karşın G ME değerleri yem tüketim dü-zeyi (40, 56, 78, 8 i), pcletleme, ıslatma gibi işleme teknikleri (59, 89) ve kanatlıya ilişkin faktörlerden (7, 34., 47, 53, Gl) etkilenmemektedir. Örneğin horozlar ile elde edilen GME değerleri diğer ırk horozlar ve tavuklar, hindiler, bunların piliç ve eivcivleri için de kuııanılabilir. Ayrıca GME tayini ile kanatlının yaşama ve fizyolojik durumuna bağ-lı olmayan değerler elde edilir (33, 4.0, 56, 76).
516 AHMET GÖKHA:-i OSOL
Temel rasyon T test yemi şeklin.deki karışım verilerek yapılan
ME denemelerinde (25) temel rasyonun bileşimine göre test yeminin TME değeri değişmektedir. Ayrıca yem tüketiminin tam olarak ölçü-mü pek ölçü-mümkün değildir. Çünkü tavuklar vc özellikle de civcivler gerçekten yemi istemle döküp saçan, dağıtan, ağız dolusu yemle suluğa giden hayvanlardır. Bu şekilde kayba uğrayan yem sanki yenmiş gibi ele alınır. Çalışmalar sırasında titiz davranılmazsa hata düzeyi daha da artar. Bunların yanında kanatlılar yemleri lezzetlcrine göre seçerek tüketmektc ve bu durum da yem tüketim düzeyinde farklılıklara ne-den olmaktadır. Bu nedenle kanatlı beslemede bir yemin TME değeri hatasız olarak kabul edilemez (69, 76,81). GME tayininde ise yemin seçilmesi ve ziyan edilmesi önlendiği, yem tüketim düzeyindeki fark-lılıklar giderildiği için elde edilen enerji değerlerindeki hata payı en aza indirilmiştir (76). Aynı yem numunesi için değişik lahoratuvarlar-da belirlenen GME değerleri arasındaki farklılık TMEn değerleri
arasındakinden çok azdır (81).
GME tayinlerinde az sayıda kanatlıya ihtiyaç olması, kısa sürede tamamlanması, az miktarda yem numunesinc ihtiyaç duyulması ve pahalı analizlere gerek olmaması gibi faktörler de TME tayinlerine göre GME tayinlerinin avantajlı yönleridir (56,81).
Bütün bu üstünlüklerine karşın GME üzerinde yeterli sayıda araş-tırma gerçckleştirilemediğinden henüz tam olarak pratiğe aktanlama-mıştır (81). Fakat avantajlı yönlerinin çok fazla olması yakın gelecekte TME'nin yerine uygulanma olasılığını arttırmaktadır. Hatta rumi-nantlar için geliştirilen net enerji sistemi gibi gelecekteki hedefin, ka-natlı rasyonlarının hazırlanmasında yemlerin G ME değerlerini bir net enerji sistemi içinde kullanmak olabileceği ifade edilmektedir (69).
GME Tayininin Yapılması
Sibbald (51), yem maddelerini horozıara zorla yemIerne tekniği ile vererek onların GME değerlerini belirlemek için uygulanan hızlı ve basit bir metot geliştirıniştir.
GME'nin belirlemnesinde kullanılan hayvan materyali: Zorla yemlerne tekniği uygulanarak yemlerin GME değerlerinin saptanmasında horoz-lar (76, 81), yumurta tavuklan (53), etlik civciv (7, 28) ve piliçler (53), hindi palazlan (7, 53), ördekler (5, 92) ve kazlar (84-, 85) kullanılabil-mektedir. Fakat GME değerlerinin tayininde yumurta tipi tavukların erişkin horozları tercih edilmektedir. Bunun en önemli nedeni
horoz-KANATLILA RDA GME TAYİ,,! 517
ların grite fazla ihtiyaç duymamasıdır. Yumurta tavukları aç bırakıl-dıkları için sürekli kabuksuz yumurta üreteeek ve bunlar kmlarak dış-kıya bulaşaeaktır. Civcivlerin ise yem kapasitesi sınırlıdır (76). Ayrıea aynı rasyon için elde edilen GME değerleri erişkin horozlarda civciv-lerinkinden çok daha az değişkendir (61). Etlik civcivler ise ağırlık kazanmaya eğilimlidirler (81).
Denemeye alınacak olan hayvanlar sağlıklı ve gritten arındırıl-mış olmalı (76) ve ağır bir tüy dökümü döneminde bulunmamalıdır (81). Ayrıca elde edilen değerler arasındaki farklılığı azaltmak için canlı ağırlıkları birbirine yakın olan horozlar denemeye alınmalıdır (46).
Deneme süresince verilen temel rasyon: Horozların deneme başlangıu ve denemeler arasında aynı rasyonla beslenmesi ve besin madde ihti-yaçlarının yeterli oranda karşılanması gerekir. Genellikle 24 saat olan ön açlık dönemi, temel rasyon. fazla miktarda sindirilemeyen madde içerdiği zaman daha uzun olmalıdır (76). Denemeye alınacak horaz-Iara verilen temel rasyondaki protein ve sellüloz miktarı elde edilen G ME değerlerini önemli derecede etkilememektedir (46).
Zorla yemleme ve kullanılan ekipman: Zorla yemleme, özefagus bo-yunca kursağa kadar uzatılan huninin içinden yemi geçirip kursağa yerleştirdikten sonra huninin geri çıkarılma işlemlerini kapsayan bir terimdir (76). Zorla yemleme tekniği, istenilen ve miktarı belli yemin verilmesine olanak sağlar. Tane halde, öğütülmüş, peletlenmiş yem örnekleri ya da çözeltiler huni ile verilebilir (51). Bu işlem sırasında verilen yemin huninin etrafına yapışarak bir kayba uğraması önlen-melidir (76). Zorla yemleme işleminin uzun sürmesi sonucu görülen ve stresc neden olan horozların ayak bilekleri üzerine posteriör bölge ile oturması, başın arkaya doğru çekilmiş olması, gözlerin kapanması, saka! ve ibiğin solgun renkte olması, genel olarak normal hareketlerin eksikliği gibi geçici belirtiler, yem tane veya kuru pelet şeklinde ve-rildiğinde yaş pelet, hamur veya sulu formda verilmesine göre daha sık şekillenir (89).
Zorla yemleme tekniğinin kurallarına uygun bir şekilde uygulan-ması horozlar üzerinde az bir strese neden olur (74) ve uygulayan ki-şilerin teerübeli olması halinde de regurgite yem olayı çok az görülür (69).
Zorla yemleme için ilk kez eam huni ve itici çubuk kullanılmıştır. Daha sonra eam huni ve metal itiei çubuk geliştirilmiştir. Bugün ise
i
SIS AHMET GÜKHAN Ü1\'01.
tümü paslanmaz çelikten yapılmış !ıuni Ye alüminyumdaıı yapılmış
itici çubuk kullanılmakta, bunlar kanatlının büyüklüğüne göre farklı ölçülerde olmaktadır. Önemli olan huninin fazla ağır olmamasıdır. Zorla yemleme işlemi sırasında ağır olan hunilcrin kullanımı zordur. Plastik hunilerin hafif olmasından dolayı tercih edilmesi gerektiği düşünülmesine karşın yemin akışmı engelleyen elcktrostatik özellik-lere sahip olduğundan kullanılmamaktadır (76). Bu i;lem için gdi~-tirilen huni ile yemleme tabancasının kullanımı içip. yemin su ilc karış-nnlması gerekmektedir (86).
Ön açlık döneminin süresi: Sindirim sisteminin yem artıklarından tamamen temizlenmesi amacıyla zorla yemlemc öncesi uygulanan ön açlık dönemi için 24 veya 48 saatlik bir süre yeterli olmaktadır (31, 76). Ön açlık döneminin 12 saate indirilmesi G ME değerlerinde bir azal-maya neden olmakta (46), 96 saate kadar uzatılmasının ise GME de-ğerleri üzerine bir etkisi bulunmamaktadır (54).
Zorlayemlemede verilenyem miktarı: G:\'IE değerlerini belirlemek için miktarı bilinen yemin yetişkin horozlarm. kursağına yerleştirilmesi ge-rekir (51). Zorla yemleme işlemi ilc verilen -kusmaya ve yemin. kUl'sak-ta sıkışmasına neden olmayaeak- en yüksek düzeydeki yem miktan GME ölçümlerinde en doğru sonucu vermektedir (58, 71). Yetişkin SCWL horozlar için bu miktar 40 g'dır (58). Ayrıca değişik yem alım düzeyleri için (10-100 g arasında) belirlenen GME değerleri arasında önemli derecede bir fark bulunmamaktadır (6, 34, 58, 71). Daha fazla yem alımını sağlamak için uygulanan çift zorla yemleme tekniğinin; dışkı kaybının olabilmesi, emek gereksinimirün. artması ve horozlar üzerinde daha fazla stres yaratması gibi olumsuz yörıl(~ri vardır (45).
Zorla yemleme tekniği: Zorla yemleme işlemi aşağıda anlatıldığı şekilde uygulanır (37, 76).
Başarılı bir zorla yemlemede iki kişiye ve bu kişilerin tecrübesine gerek duyulmaktadır. Horozu tutacak olan kişi diz eklcmi goa'lik açı yapabilecek yükseklikte bir sandalyeye oturur. Horozun ayaklarını kendi bacakları arasına alıp sıkıca bacak bacak üstüne atar. Horozu karnına doğru iyice yaslar ve horoztın açıkta kalan kanadını sol eliy-le hareket etmeyecek şekilde kavrar. Horozun gövdesini dikeyden 45° açı yapacak duruma ya da bir bakıma horozu sağ bacağının üzerine oturur konuma getirir. Sağ din baş parmak ve işaret parmağı uçları ile kafanın üzerinde gaga bitimini sıkıca tutar (Gerektiği zaman sağ dirsek bölgesini sol elle tutulan kanadı sıkıştırmak için kullanabilir ve böylece sol eli boşta kalır). Bu arada horazım gözleri üzerine parmakları
KANATLıLARDA GME TAYİ!\İ 519
ile basınç yapmamaya dikkat eder. Sağ dirsek ile horozun sırt kısmına biraz bastmr. Horozun boynunu yukarı doğru uzatır, kafasını geriye doğru dikleştirir ve ağız-farcnks-özefagusun kursağa doğru düz bir hat oluşturacak konuma gelmesini sağlar. Tuttuğu gaga bitimine parmak uçları ilc biraz bastırarak gaganın açılmasını sağlar. Horozu bu şekil-de yemlerne sonuna kadar hareket etmeyecek şekilşekil-de tutar.
Yemlemeyi yapacak olan kişi huninin uç kısmını dikkatli ve yavaş bir şekilde ağıza sokar. Çok az bir kuvvetle ya da bazen huninin kendi ağırlığı ilc oluşturduğu basınca başvurarak ve huniyi sürekli döndürüp özefagus boyunca ilerleterek kursağa daldırır. Huninin ucunun kur-sağa girip girmediğini ya horozu tu tan kişi sol eliyle ya da yemlemeyi yapacak olan kişi kontrol eder. Eğer huniyi özefagus boyunca ilerletir-ken kasılma sonucu bir engelle karşılaşılırsa gevşeme için birkaç saniye beklenir veya huninin ucu ile hafif basınç yapılır ve horoz un huniyi yutması sağlanır. Yutma gerçekleşmezse huni döndürülerek çıkarılır. İşlem tekrarlanır.
Yemlemeyi yapan kişi kursaktan dışarı çıkmaması için sol eli ile huniyi sabit bir şekilde tutar. Horozu tutan kişi sol eliyle veya yemi e-meyi yapan kişi, yem kabındaki yemin bir miktarını huninin ağız kıs-mına döker (Huniye dökülen yem miktarı yemin çeşidine göre değişir). İtici çubukla yem kursağa itilir. Huninin ağız kısmına tekrar yem dö-külmeden önce horozu tutan kişi huninin ucunun kursakta olup olma-dığını kontrol eder. Huninin ucu kursaktan dışarı çıkıp yem özefagusa birikecek olursa büyük bir olasılıkla regurgite yeme neden olur. Son kez yem döküldükten sonra yem fırçası ile huninin ağız kısmında toz şeklinde kalmış yem boru kısmına doğru itilir. Yem kursağa itildikten sonra itici çubuk geri çıkartılmaz. Huni ile birlikte döndürülerek çıka-nlır. Horozu tutan kişi pozisyonunu bozmadan önce huninin uç kıs-mına yapışmış yem varsa horozun gaga bitimine sürülerek yedirilir.
Dı;kı toplama şekilleri: Bir yem maddesinin GME değerinin doğru
olarak saptanabilmesi için belli bir miktar deneme yemi ile zorla yem-lenmiş veya aç horozların belli bir sürede (24 ya da 42 saatte) çıkar-dıkları dışkı miktarının tam olarak belirlenmesi gerekir (5 I).
Dışkı toplama işlemi horozların barındırıldığı bireysel kafeslerin altına plastik bir tepsi yerleştirilerek yapılabilir (51, 76). Tepsiler düz ve kafes tabanından büyük olmalıdır. Dışkı toplama döneminin 48 saat olduğu denemelerde dışkı bozulmasını ve bulaşıklıklan önleme açı-sından dışkı iki kez toplanmalıdır (76). Kullanımı en kolayolan tepsi ile dışkı toplamanın dezavantajları;
520 AHMET GÖKHA;'; Öl\"OL
ı) Aç veya deneme yemi ilc zorla yemleıı.miş horozlardan topla-nan az miktardaki dışkının kayıp olmadan başka bir kaba toplanması-nın zor, yorucu, zaman alıcı ve hatalara sebep olabilen bir işlem ol-ması (1, 42).
2) Kafes tellerine dışkının yapışması (42, 76),
3) Dışkıya bulaşan regurgite yemin. bazen. gözleııcmemesi (42,
52, 76).
4) Deri döküntüleri ve tüylerin dışkıya bulaşmasıdır (-12, 71, 76). Dışkı toplama işlemi için dışkı toplama takımı da kullanılabilir ve tüylcr, deri döküıı.tüleri, tozlar, regurgite yem, saçılan su ile bir bul aş-ma olaş-madan dışkı biriktirilebilir (76, 79). Dışkı toplama takımında ayarlama yapılarak farklı büyüklükteki horozıara iki dakikadan kısa bir sürede bağlanabilir (Resim I). Ayrıca dışkı, dışkı toplama torbası ile birlikte kurutulup tartılabilir ve böylece dışk!da meydar.a gelebile-cek ağırlık kaybı da önlenir. Dışkı toplama döneminde torba yırtıl-ması ya da dışkı toplama takımının çözülmesi seyrck olarak görülebi-lir (ı). Kloaka etrafındaki tüylerin. kesilmesi dışkı bulaşmasını önleme açısından gereklidir (76). Dışkı toplama takımı naylon torba yerine 120 mı hacminde ağzı kapaklı sert plastik kaplar kullanılarak da hazır-lanabilir (42).
Resim
ı.
Dışkı toplama takımının bağlanış şekliK\"\"nl ..lI.AHJl.\ GME 'I"\,-I;\'1 ~21
Tepsi ile toplanandışkı ağırlıkları \T bunlardaki azot miktarları
dışkı toplama takımı ile toplananlardan. daha yübek bulunmaktadır. Azot miktarındaki fazlalık tepsilerdeki dı~kıların deri döküntüleri ile kontamine olmasına bağlanabilir (77). Bunup.la birlikte azot atımııun dışkıtoplama yönteminde!' etkilenmediğini savunanlar da vardır (79, 80). Ayrıca horozıara (ilşkı toplama takımı bağlap.dığı zamzm tepsi ik dışkı toplamaya göre daha az dış"ı encıjisi atılmaktadır. Du nedenle dışkı toplama t<.!.kımıkullamldl.ğında yem maddelerinin G;\1E veGMEI1
değcrleri daha yük~ek buhmmaktadır (77,79,80,82). Kan.raıninasyon çok az şekillcnmesine karşın dışkı toplama takımından b.ynaklanan bu durumun Eedeni henüz anlaşılamaımştır (79, 80).
Dışkı toplama dÖllCIniilinsiiresi: Zorla yemlcme sonrası dışkı toplama
dönemi için 4.8 saatlik bir sürc standart olarak kullanılmaktadır (24, 76). Farklı yem alım düzeyleri ve ycm maddelerİnin bir taşıyıcı karma ile çeşİtli oranlarda karıştırılarak verilmesi gioi alternatif yollar sindi-rim kanalının. ycmlerden daha çabu k temİzlenmesine çözüm olmamak-tadır (63). Sellülozea zep.gin yulaf için de 48saatlik süre uygundur (65).
Deneme döneminde ek eilClji kaynağı ;;e su verilmesi: Değişik karışım oranlarında veya yalnız olarak glukoz ve mısır nişastasından hOl"ozla-ra zorla yemlcme ile 2:) g vcrildiğinde bun.lar ham enerji değerlerine eşit G :\1£ değerlerine sahip olmak tadır. Bu duru m da tam bir emilimi göstermektedir (8). Dolayısıyla bu tür karışımlar verilen horozların cnerji atımları, metabolik --Lel'.dojen kük~nli encıji olarak ele
alınabi-lir (I O) .
GEm +l£c belirlemeyi ve zorla yeınlemeyi içeren G:YIE biyoöl-çümlerindc açlığın veriler üzerine olumsuz etkisini azaltmak için de-neme döncminde ek encrji kaynağı verilip verilmemcsi tartışma korı.u-sudur.
Lık gruptakilere göre, ön açlık döneminde dcğ"İ~ikek eneıji kay-naklan verilmesi ile canlı ağırlık kaybı ve negatif azot dengesi durumu önlencmemektedir (72). Yük~ek sindirilcbilirlikte değişik azotsuz ek en.erji kaynaklan (pişasta-şekcr-yağ karışımı ve sadece glukoz) ,"erilen farklı ağırlıktaki horozların birim vücut ağırlığuca gürc mr:tabolik gübre
azotu+- endojen idrar azotu (GNın -i-İNe) ve her kg metabolik \'ücut
ağırlığı için (GEm +l£c)n atımları arasında bir fark lnılunnıamaktadır (2). Uzun süreli açlık nedeni ilc oluşan olumsuz etki \"e stresi azalt-mak için ön açlık döneminde bclli iki aralıkta yaşama payı düzeyinde glukoz çözeltisi verilerek n; verilmeden saptanan G ME ve G MEn
522 AlIJlIET GÖKHA:'I' Ü:XOL
ueğerleri arasıı~.da bir fark olmamakta, fakat glukoz verilerek belirle-nen enerji değerleri için ortalama variyasyon katsayıları daha düşük ol maktadır (3 I).
İkinci gruptakilere göre ise, test yemi ilc zorla yemlcnmiş horozla-rm GEm-i-İEc ve GNm-ı-t0;c atımları aç horozlarınki ile ters orantı-hu!r (10, 50, 51). GME'si belirlenmekte olan test yemIeri ile alınan enerji GEm ~İEc atımını azaltmaktadır. Örneğin aynı oranda glukoz ve mısır nişastası içeren karışımla farklı miktarlarda zorla yemlenen horozlarm metabolik + endojen dışkı (Dm+c), GEm -i-1Ec ve GNm
+
tNeatımları verilen ek cııeıji kaynağının artmasıyla azalmaktadır. Bu ncdenle GME ölçümlerinde aç hayvanlar kullanılarak GEm +1Ec kaybının saptanması tam olarak doğru olmamaktadır (I O).
GME denemelerinde su ad libitum olarak hayvanların önünde l.ıulundurulmaktauır (5 I). Bununla beraber düşük su tüketimi ilc olu-şacak olumsuz etkileri önlemek ve sindirim kanalının tamamen boşal-masını sağlamak için zorla yemlemeden belli bir süre sonra huni ile 50 ml su verilmelidir (29, 31).
Şekil 2. Şematik olarak dcnemcnin yapılması Y cm maddesinin GME'sinin belirlenmcsi
Zorla ycmlemc (40g deneme yemi)
1--'- 24 saat ~-I
t
i Aç i Aç Aç Aç
1---;.
Ön açlık 0(-----1--- -).
Dışkı toplama~----IGlukoz çözeltisi jGlukoz çözeltisi
i
/(50 ml, %50'Iik) (50 ml,
%
SO'lik) Su (50 ml) Dnı-ee'nın Belirlenmesii-;,. 24 saat <-I
Aç i Aç Aç Aç
1----> Ön açlık
~.---I----,..
Dışkı toplama0(-.----I
Glukoz o?ö_ze!~isil~lu:\{ozo?ö:f~!t!sii
(SO ml, 10;>0 lık) (~O ml, 10:)0 lık).ı
Zorla yemIerne (50o"
"lukoz) '" b \ Sıl (50 ml)KA;\"ATLJLARJH (;)IE 1'.\)'t:-1 523
CE~n+lEe alımı/illi bclirlcıım~si.- Yemlerin GME ve GMEn
değer-lerinin belirlen.ebilmesi içip. metabolik +endojen kayıplar ile düzeltme yapılması (76), bunun için de GEm -;-İEc \'e GNm --!-1~c miktarlarınm saptanması (5 i) gerekir.
Ön açlık dönemini takiben GEm
+1£.
atımı üç şekilde belirlene-bilir (3 i) :i) Aç horozların çıkarttıklan Dm;. toplamı'. Yemlerin GwlE'sinin ve GEm +1E. kaybının aym zamanda saptanması gerekir (62, 68). 2) Benzer bir yöntemde, tamamen emilen veya idrarla atılmal'an (glukoz gibi) bir encıji kaynağı verilen horozların çıkarttıkları Dm.;. toplamı'.
3) En az iki farklı düzeyde yem verilmesini gerektiren yöntemde ise enerji tüketimi ve atımı arasındaki doğrunu ıı sıfır tüketimlc kesiş~ tiği nokta bulunur.
Son yöntemle belirlenen azota göre düzeltilmiş ve düzeltilmemiş GEm +1E. değerleri, aç horozların kullanımı ile elele edilen değerler-den düşüktür (4). Buna dayanarak TMEn ve GMEn değerlerinin
birbirine çok yakın (4), birbirinin aynı (3) olduğunu veya GME'den ziyade TMEn 'nin saptanmasının daha doğru olacağı (38) görüşlerini
ileri sürenler vardır.
Gl--"". --i-lEe ve CNnı
,1Jv~
atım miktarlarını etkileyen faktdrler.- Bu faktörler dört başlık altında toplanabilir.1) Deneme öncesi veriler, rasyon: GEm
+
1E. deneme öncesi ve-rilen rasyonun bileşiminden ve rasyon alım düzeyinden etkilenmekte-dir (26).2) Deneme yemi: Deneme yemindeki azot miktarı GEm ,LlE. ve GNm
+tN.
atımlan üzerine etki etmekte (38, 46), deneme yemi-nin amİno asit, yağ ve yararlanılabilir karbonhidrat içeriğinin vücut proteinlerinin katabolize olması üzerine azaltıcı ve id ardİ bir etkİsi ol-maktadır (39), Eneıji tüketiminin artması ile GEm ---;-1Ec \'c G Nm-1-İ:\"c atımları azalmaktadır (10). Ayrıca denem c yeınindeki Jl,ötral deteıjan fiber içeriğinin artmasırı.a bağlı olarak GEm +1Ec atımı daartmak-tadır (15, 70).
Deneme döneminde yemin yapısına ve miktarına bağlı olarak, zorla yemlenmiş ve aç horozıann GEm +İEc a.tımil'da oluşan farklı-lıklar yanlış GME değerlerinin bulunmasına neden olmakta ve azota
.\HMET ••ÜKIL\i' Ü"OL
göre yapılan düzeltme ile GEm -1-iEc.ve G ME değerlerindeki variyas-yon önemli derccede azalmaktadır (71).
31 Hayvan: Dm. c'daki miktar ve bileşim bakımından variyas-yoaun bir nedeni de caplı ağırlık, vücu t kompozisyonu ve bazal me-tabolik hız eneıji ihtiyacındaki farklılıklardır (32, 68). Değişken olan GEm +t£c atımı ile canlı ağırlık ve canlı ağırlık kaybı arasında bir ilişki bulıuunamaktadir (62, 75). Azota göre düzel tilmiş veya düzeltil-memiş GEnı --:-1Ecile G;";Il1-!-L,c atımlarının birbirleri vc metabolik vücut ağırlığı arasında pozitif bir bağıntı bulunmaktadır. Aynı hayvan içip. belli aralıklarla birkat; kez belirlenen GEnı+1Ec ve GNIl1+1~c
atım değerleri ise birbirinden r~ı.rklıdır (73).
4:: Sıcaklık: Çevre sıeaklığının düşmesi ilc birlikte GEm
+
İEc ve GNm -i-İ~c atımları artmakta (LO, 73, 90) \"C bu nedenle soğukçevre sıcaklığırı.da (5--15°C) saptanan GME değerleri daha yüksek bulunmaktadır (90).
Dışkının kuı-utulması: Dışkının yumuşak ve kolay öğütülebilir ol-masını sağlamak için dondurarak kurutma uygulanabilir (76). Fakat dondurarak kuru tmanırı. daha yavaş ve ekipmanlılın daha pahalı 01-ınasından dolayı kuru tma dolabı ile kuru tulması tercih edilmektedir (64) .
Değişik yemlerin ad libituın veya zorla yemleme ile verilmesinden sonra toplanankanatlı dışkılarının dondurularak ve farkh derecelerde -60, G5, 80, 95"C- hava akırnh kurutma dolabında kurutulmasının GME ve GMEJl değerleri üzerine bir etkisi olmadığı saptanmıştır (I i, 64., 88).
Hoı-ozlaı-l1l)'eni biı- denemeye alınması için gerekli süı-e: Denemeler
ara-sındaki dinlenme dönemleri eski canlı ağırlığın kazanılınasını sağlaya-cak bir süreyi kapsamahdır (60). Denemeler arasında hiç dinIcndiril-mcyen ve farklı süreler dinlendirilen horozlar üzerinde belirlenen aynı yemin G ME değerleri arasmda bir fark olmamaktadır (44., 60).
GME Değerlerinin Belirlenebilirliği
Aynı yem numuJ1.csi it,'in farklı zamanlarda belirlenen G ~1E ve G ~1En değerleri arasında önemli bir farklılık saptanamamakta ve bu değerler yüksek Gir oranda tekrar edilebilmektedir (13). Fakat aynı yem maddeleri \T karma yemIerin farklı laboratlıvarIarda saptanan
KA:\':\TLlLAHDA GME TAYİı\.İ 525
ve pratik uygulamalara geçmeden önce GME değerlerini be1irlemede-ki verimliliğin geliştirilmesi gerekmektedir (36).
GMEDeğerleri ile Yemlerin Kimyasal Bileşimi Arasındaki llişki
TME ilc fiziksel ya da kimyasal parametrdcr arasındaki korelas-yonlar GME değerleri için belirlel'.enIcr kadar kuVYetli değildir. Bu-nun nedeni TME tayininde rasyonlarm lezzetlerinden dolayı farklı yem alım düzeyidir (55).
Yemlerin kimyasal bileşiminden yararlanarak geliştirilen eşitlik-leri kullanarak TME değerlerini saptama hatası 280--400 kcal! kg arasında değişmekte ve sonuçlar güvenilir olmamaktadır (43). Fakat GME değerlerini belirlemek için geliştirilen eşitlikler biyoölçürnle be-lirlenen değerlere benzerdir (67).
GME Değerlerinin Kanatlı Karına Yemlerinde Kullanıını GME'si belirlenen yem hammaddelerinden hazırlanan yem karı-şımlarının, hesaplanan ve yine zorla yemIerne tekniği ile bulunan GME değerleri arasında bir fark bulunmamaktadır (7, 18,57,66). Yem ham-maddelerine ait GME değerleri rasyon hazırlamada başarılı bir şe-kilde kullanılabilmektedir (7, 9, 10, 57).
Yem maddelerinin GME ve TMEn değerleri kullanılarak
hazır-lanan rasyonlarla civcivlerde benzer canlı ağırlık kazancı ve yemden yararlanma oranları sağlanmaktadır (9). G ME değerleri yerine G MEn değerlerinin kullanımı daha avantajlı görünmesine karşılık bu konu civciv veya tavuklar üzerinde yeterli verim çalışmaları yapılarak tam anlamı ile açıklanamamıştır (12). Standart olarak GI\tlE değerlerinin kullanılabilmesi yönündeki en büyük eksiklik, G ME değerlerinin ye-terli yem hammaddesinde belirlenememiş olmasında değil, kanatlıla-rın enerji gereksinimleri üzerİnde yoğun çalışmalar yapılmamış olma-sınclaclır (81).
GME Belirleme Yöntemi ve Değerleri Üzerine Yapılan Eleştiriler
GME belirleme yöntemi ve değerleri üzerİne yapılan eleştiriler aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
'HMET GÖKH\:\ ii:\OL
i) Kanatlılar üzerinde yarattığı stres nedeniyle zorla yemlcme iş-leminin uyg-ulanmaması gerektiği (14),
2) Rasyona adapte olma süresinin enerji ,oe besin maddelerinden yararlanmayı nasıl etkileyeeeğinin bilinmediği (41),
3) Yem alım düzeyinin 1/3 ad libitum miktarına inene kadar TME değerleri üzerine bir etkisinin olmadığı (21),
4) Ya~la birlikte sindirimin düzelmesi nedeniyle farklı yaşlardaki kanatlılarda yemlerin GME'sinin benzer olmasının pek mümkün gö-rülmcdiği (21),
5) Kanatlılarda yemin sindirim kanalından geçiş hızının ad li bi-tum beslemecle 12 saat kadar olmasına karşın açlık esnasında verilen az miktardaki yem numunesi için bu sürenin tahmininin zor olduğu (41) ,
6) Açlık ve çok düşük yem alımı nedeniyle deneme süresince ka-natlının negatif enerji ve azot dengesinde bulunması (14, 41), bunun sonucu artan GEm .~-tEe atımının ad libitum beslenen kanatlılarda
çok düşük düzeyde görüldüğü (20),
7) Aç bırakma sonucu belirlenen GEm +tEe değerleri arasında
büyük farklılıklar olduğu (41) ve enerji atımının doğrusallıktan uzak-laştığı, bu durumun TME ile GME değerleri arasındaki farka ve GME değerlerinin daha az doğru olmasına neden olduğu (20, 21),
8) Ad 1ibitum beslemede TMEn ve GMEn değerleri arasında çok
az fark olduğu (21),
9) Atılan dışkı encıjisinin bir kısmı olarak tanımlanan GEm
-+
tE;-nin kesin. ve geçerli bir teknikle tayin edilmedikçe zorla yemleme yönteminin kullanılabilirliğinin tartışılabiieceği ve ikili yarı hızlı, klasik ve Farrcll'in hızlı yöntemi ile elde edilen T~JE değerlerinin daha tutarlı, benzer olduğu (16) şeklindedir.Sonuç
GME tayininin diğer ME tayin yöntemlerine göre olumlu birçok yönü bulunmaktadır. Fakat daha az emekle, daha kısa zamanda, de-ğişkenliği daha aza indiriImiş veri elde edilebilen, pratik kullanıma luz-la geçirilcbilecek bir yöntemin GME tayininin yerini alması müm-kündür.
"A\ATI.JLAHDA (;~n: TAyJ;\l 5~7
ME değerlerinin belirlenmesinde, rutin olarak kullanılabilecek standardize bir yöntem ortaya konuluna kadar yem maddelerinin enerji değerleri ve hayvanların enerji gereksinimleri hakkındaki bilgi-ler karmaşık bir çeşitliliği içerecektir.
Kaynaklar
1. Almeida, LA. and Bapıista, E.S. (1984). A new approach to the qıwn-titative collection nf excreta from birds in atrile mt'tabolizııble erıergy bioassay. Poultr)" Sei., 63: 2501-2503.
2. Askbrant, S. (1988). Metabolizable enugy content of rapeseed meal, soybean meal and white-flowered peas determined with laying hens and adult coekerf'ls. Erit. Poultry Sei., 29: 445-455.
3. Askbrant, S. and Khalili, M. (1990). Estimation of endogenous energr and nitrogen losses in the cockerel during fasting and postprandial. Brit. Poultry Sci., 31: 155-162.
4. Bourdillon, A., Carre, B., Conan, L., Duperray, J., Huyghebaert, G., Leclerq, B., Lessire, M., McNab, J. and Wiesman, J. (1990). Europe-an reference method for th(~in vivo determination of metabolisable energy with adult eockerels : reproducibility, ejJect of food intakl' and compari-son with individuallaboratory methods. Brit. Poultry Sei., 31: 557-565. 5. Carre, B., Derouet, L. and Leclerq, B. (1990). 1'he digestibility of
eell wall polysaceharides from wheat (bran of whole grain), soybean meal and white lupin meal in coekerels, muscovy dueks and rats. Poultry Sei., 69: 623-633.
6. Castanon, J.I.R. and Marquart, R.R. (1991). Some factors affeeting true metabolizable energy of fababeans (Vicia faba L.). Poultry Sei., 70: 568-572.
7. Dale, N.M. and FlIlIer, H.L. (1980). Additivity of tml' metabolizable energy values as measured with roosters, broiler chicks and poults. Poultry Sei., 59: 1941-1942.
8. Dale, N.M. and Fuller, H.L. (1981). Effeet of earrier on the tml' meta-bolizable energy of com oil. Poultry Seİ., 60: 1504-1508.
9. Dale, N.M. and Fuller, H.L. (1982). Applicability of the true metaboli-zable energy system in practieal feed formulation. Poultry Sei., 61: 351-356.
528 urMET GÜKHAi\"ü"OI.
10. Dale, N.M. and Fuller, H.L. (1982) . .Endogmoııs energy losses offed versus fa.~ted roostus. Ponltry Sci., 61: 898-901.
ll. Dale, N.M. and Fullcr, ll.L. (198:~). Oven drying aııd freeze drying of ı~xcrete in tme amino add avuilability and tnıe mctabolizable energr assa.ys. Poultry Sei., 62: 1407-1408.
12. Dale, N.M. and Fuller, H.L. (1984). Correlation oj' protein content of feedsıııjfs with the magnitıtte of nitrogen correction in true
me-tabolizable energy determinations. Poultry Sei., 63: 1008-1012. 13. Dale, N.M. and Fuller, H.L. (1986). Repeatability oftme metabolizable
ımergy versus nitrogen corrected true metabolizable energy values. Poultry Sci., 65: 352-354,.
14. FarI'ell, D.J. (1978). Rapid determination of metabolizable energy of foods using cockerels. Brit. Ponltry Sei., 19: 303-308.
15. FarrelJ, D..J.(1981). An assessmwıt of quick bioassays for determining the tme metabolizable energy and appaıent ınetubolizable mergy uf poultıy feedstııjfs. World's Poultry Sei. J., 37: 72-83.
16. }<'arı'ell, D.J., Thomson, E., du Preez, J.J. aud Hayes, J.P. (1991). The estirnation of endogenous excreta and the measureınent of metabo-lizabII' energy in poultry feedstuffs usiııg four feeding systems, four assay metlıods and four diets. Brit. Poultry Sei., 32: 483-4.99. 17. Fislıer, C. and Slıannon, D.W.F. (1973). Metabolizable energy
deter-minations using clıieks and turkeys. Brit. Poultry Sei., 14: 609-613. 18. Flores, M.P. and Castanon, J.I.R. (1991). EjJeet of Ievel of feed input on tme metabolizable energy values and tlıeir additivity. Poultry Sei., 70: 1381-138:).
19. GuiIlaumc, J.and Sununers, J.D. (1970). jl1aintenancc cnergy require-me nt of the roostp,r and infıııence of plane of Tılıtrition on metaboli-zable energy. Can. J . Aııim. Sci., 50: 363-369.
20. Hartel, H. (1986). InfluenC/~ of food input and procedure of dctamina-tion on meta!Jolüable energy and dige.~tibility of a diet m~asııred ıdt/ı young ıU/d adult birds. BriL Poultry Sci., 27: 11-39.
21. Hartel, H. (1987). Rfply to Sibbald and rr'olynetz. Brit. Poultry Sci., 28:784-788.
22. HiII, F. W. and Anderson, D.L. (1958). Comparison of metabolizable energy and productive energy determinations with growing chicks .
KA:\'ATLIL,\RDA GME TAYİNİ 529
23. HiJI, -F. W .• Andeı'son, D.Lo, Renncı', R. and Carrew, LoB. (1960). Studies of the 1/u'taholizah1e energy of gmin and grain products for chickens. Poultry Sei., 39: 574-579.
24. Kessler, J.W. and Thomas, O.P. (1981). The effect of cecectomy and extension of the collertion period on tlıe true metabolizable energy values of soybean meal j;?aılıer meal, fislı meal (ınd blood meal. Poultry Sci., 60: 2639-2647.
25. Kılıç, A. (1988). "Yemler ve Hayvanlar Besleme". Bilgehan Basım-evi, Bornova, İzmir.
26. Kussaibati, R., GuiJIaume, J. and Leclerq, B. (1982). The effects of endogenous ener,~y, type of diet and addition of bile salts of true meta-bolizable energy 1)nlues in young ehieh. Poultry SeL, 61: 2218-2223. 27, Lodhi, G.N., Renner, T. and Clandinin, D.R. (1969). Studies on the
metabolizable energy of rapaseed meal for growing chickens and laying Iwns. Poult.ry Sci., 48: 904-970.
28. Longstaff, M.A., Knox, A. and McNab, J.M. (1988). Digestibility of pentose sugars and uronic acids and their effect on ehiek weight gain
and caecal size. Brit. Poultry Seİ., 29: 379-393.
29. Longstaff, M.A. and McNab, J.M. (1987). Digestion of starch andfibre carbohydrates in pea s by adult cockerels. Brİt. Poultry SeL, 28: 261-285.
30. March, B.E. and Biely, .l. (1971). Factors ajfecting the response of chicksto diets of different protein value: breed and age. Poultry SeL, 50: 1036-1040.
31. MeNab, M.J. and Blair, J.C. (1988). 1\lodified assay for true and appa-rent metabolizable energy based on tube feeding. Brİt. Poult.ry SeL, 29:697-707.
32. Miski, A.M.A. and Qnazi, S. (1981). Influence of age and sex of growing broiler chicks and body weight of roosters on their endogenous andnıetabolic eııergy losses. Poultry SeL, 60: 781-785.
33. Morrisoıı, S.H. (1976). Factors affecting the true metabolizable energy values of four different poultry feedstuffs. F~edstuffs, 48: 21. 34. Muztar, J.A. and Slinger, S.J. (1979). Some factors affecting the true
metabolizahle energy soybean meal and rapreseed meals. Can. J.ADİm. Sei., 59: 317-321.
530 AHMET GÖKHAX ö~OL
35. Muzıar, J.A. and Slinger, S.J. (1981).An evaiuation of the tme meta-bolizable energy assay for monitoring the apparent metabolizable energy values of poultry diets. Poultry Sei., 60: 598-602.
36. Muzlar, J.A., Likuski, H.J.A. and Slinger, S.J. (1981).True metabo. lizable energy values of a number of feedingstuffs and complete diets as determined in two laboratoi,-es. Poultry Sei., 60: 373-377. 37. Ono), A.G. (1992).Bitkisel kökenli bazı yem hammaddelerinin
kanat-lılarda gerçek metabolize olabilir enerji düzeylerinin belirlenmesi. AÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
38. Parsom, C.M.,Poııer, L.M. and BIiss, B.A. (1982).True metabolizab. le energy corrected to nitrogen equilibrium. Poultry Sei., 61: 2241-2246. 39. Parsons, C.M., Poııer, L.M. and Biiss, B.A. (1984).A modified
vo-luntary feed intake bioassay for determination of metabolizable energy with leghorn roosters. Poultry Sei., 63: 1610-1616.
40. Pesıi, G.M. and Edwards, H.M.(1983). Metabolizable energy nomen-culature for poultry feedstuffs. Poultry Sci., 62: 1275-1280. 41. du Preez, J.J., Minnaar, A. and Duekill, J.S. (1984).An alternative
approach to a eompulsive change from conventional to rapid methods of evaluating metabolizable energy. World's Poultry Sei. .1., 40: 121-130.
42. Revİnglon, W.H., Aear, N. and Moran, E.T. (1991).Research not: Cup versus tray exereta colleetion in metabolizable energy assays. Poultry Sei., 70: 1265-1268.
43. Sehang, M.J. and Hamilton, R.M.G. (1982). Comparison of two direct bioassays using adult cocks and four indirect methods for esti-mating the metabolizable energy eontent of different feedingstuffs. P()Ultry Sei., 61: 1344-1353.
44. Sehang, M.J., Leeson, S. and Summel's, J.D. (1982).Effect of star-vation and force feeding on body weight reeovery time of adult roosters. Can. ]. Animal Sei., 62: 307-309.
45. Sehang, M.J., Leeson, S. and SUmmel'B,J.D. (1982).Effeet of double force feeding on true metabolizable energr. CaD. ]. ADimal Sei., 62:
96~965.
46. ShireB,A., Robblee, A.R. Hardin, R.T. and Clandİnin, D.R. (1979). Effeet of the previous diet, body weight and duration of starvation of the assay bird on the true metabolizable energy value of com. Poultry Sei., 58:602-608.
KAT\\TLIL.\RDA GME TAYİNİ 531
47. Shires, A., Robblee, A.R., Hardin, R.T. and Clandinin, D.R. (1980). Effeet of the age of chickens on tme metabolizable energy values of feed ingredients. Poultry Sci., 59: 396-403.
48. Sibbald, I.R., Summers, J.D. and Slinger, S.J. (1960). Faetors affee-ting thı> metabolizahle energJ' contımt of poııltıy feeds. Poultry Sei., 39: 54.4--5;;6,
:L9. Sihhald, LR. and Slinger, S.J. (1963). A biologieal assay for metaboli-zable enl?rgy in poultry feed ingredients together with findings whieh demonstrate some of the problems associated wiht the evaIuation of futs. Poultry Sci., 1,2: 313--325.
50. Sibhald, I.R. (1975). The effert of level of feed intalre on metabolizable energy mlues meusul'ed with "dult roosters. Poultry Sei., 54: 1990-1997.
~1. Silihald, I.R. (1976). A bioassay for true metabolizable energy ın feedingstltJf~. Poultry Sei., 55: 303-308.
52. Sihbald, LR. (1976). The effeet of eoId pelleting on true metabolizable energy values of eereal grains fed to adult mosters and a comparison of observed with predieted metabolizable erıergy values. Poultry Sei., 55: 970-974.
53. Sibbald, I.R. (1976). The tnıe metabolizable enagy values of several feedingstııffs measured with roosters, laying hens, turkeys and broiler
hens. Poultr)' Sei., 55: 1459-1463.
54.. Sihhald, I.R. (1976). The effeet of the duration of starvation of the assay bird on tme metabolizable energy ralues. Poultry Sei., 55: Lj18-1:ji9.
55. SiiJbald, I. R. and Priee~ K. (19i 6). Tme metabolizable energy values for poııltry of Canadian barleys measured by bioassay and predicted from physieal and chemical data. Can. J. Anİm. Sei., 56: 775-782. 56. SibhaM, I.R. (1977). The tnıe metabolizable energy system, part
ı.
Advantages of TI~fE in poultry ,fi-'ed formulation. Feedstuffs, 49: 21-22.
57. Sihbald, LR. (1977). A test of the additivity of tme metabolizabl~ energy valites of feedirıgstltff~. Poultry Sei., 56: 363-366.
58. Sibbald, LR. (1977). The effect of lerel of feed inpltt on tnıe metaboli-zab!e cııergy t'alues. Poultry Sei., 56: 1662-1663.
59. Sibbald, I.R. (1977). The effi!et of stram pelleting on the true metaboli-zlIble energy valU(!s of poultry diets. Poultry Sei., 56: 1686-1688.
532 AHMET GÖKHA~ ÖNOL
60. Sihbald, I.R. (1978). The effeet of the duration of the time intervals beıween assays ontme metabolizable cnergy valııes mcasured with adult roosters. Poultry Sei., 57: 455-460.
61. Sibbald, I.R. (1978). The effeet of the age of the assay bird on the trııe metabolizable energy values of feedingstuffs. Poultry Sei., 57: 1008-1012.
62. Sibbald, I.R. and Price, K. (1978). The metabolic and endogenous energy losses of adult roosters. Poultry Sei., 57: 556-557.
63. Sibbald, I.R. (1979). Effeets of level of feed input, dilution of test material and duration of excreta collection on tml' metabolizable energ)' ralues. Poultry Sei., 58: 1325-1329.
M. Sibbald, I,R. (1979). The effeet of the drying procedure on exereta energy valuesfor poultry and other speeies. Poultry Seİ., 58: 1392-1394. 65. Sibbald, I.R. (1980). The passage of oat and other feed residues throııgh
the adult coekerel. Poultl'Y Sei., 59: 2136-2144.
66. Silibald, I.R., Barrette, J.P. and Price, K. (1980). Predicting true meta-bolizable energy, gross energy, carbohydrate and proximate analysis values by assuming additivity. Poultry Sei., 59: 805-807.
67. Sibbald, I.R., Price, K. and Baretle, J.P. (1980). Trıw metabolizable energy values for poultry of commereial diets measured by bioassay and predicted from chemiwl data. Poultry Sei., 59: 808-811.
68. Sihbald, I.R. (1981). Metabolic plus endogenous energy excretion by fowl. Poultry Sei., 60: 2672-2677.
69. Silibald, I.R. (1982). Measurement of bioavailable energy in poultry feedingstuffs. A review. Can. ]. Anİm. Sei., 62: 983-1048.
70. Silibald,I.R. and Morse, P.M. (1983). The effeets of feed input and exereta colleetifln time on estimates of metabolic plus endogenous energy losses in the bioassay for tml' metabolizable energy. Poultry Sei., 62: 68-76.
71. Silibald, I.R. and Morse, P.M. (1983). Effeets of the nitrogen correction and of feed intake in twe metabolizable energy 1'allles, Poultry Sei., 62:138-142.
72. Sihbald, I.R. and Morse, P.M. (1983). Provision of supplemental fi'ed and the application of a nitrogen correeıion in bioassays for tml' metabolizable energy. Poııltry Sei., 62: 1587-1605.
KANATLıLARDA GME TAYİ:\İ 533
73. Sibbald, I.R. and Wolynetz, M.S. (1984).A longitudinal study of energy and nitrogen excretion by fasted cockerels. Poultry Sei., 63: 691-702.
74. Sibbald, I.R. (1985).The true metabolizable energy bioassay as a met. hodfor estimating bioavailable energy in poultry feedingstuffs. World's PouItr)' Sei. J., 41: 179-187.
75. Sibbald, I.R. and Wolynetz, M.S. (1985).The excreta enprgy and nit. rogen losses of adult cockerels during o fast. Poultry Sei., 64: 1976-1980.
76. Sibbald, I.R. (1986)."The T.M.E. System of Feed Evaluation: Met-/wdology, Feed Composition Data and Bibliography". Teeh. Bull. 1986-4E. Res. Braneh, Agric. Caııada, Ottt'wa, Ont., Canada. 77. Silihald,I.R. and Wolynctz, M.S. (1986).Comparison of three methods
of excreta collection used in estimation of energy and nitrogen excre-tion. PouItry Sei., 65:78-84.
78. Silibald, I.R. and Wolynetz, M.S. (1987). True and apparent metabo-lizable energy. Brit. Poultry Sei., 28: 782-784.
79. Silibald,I.R. and Wolynetz, M.S. (1987).A comparison of the amounis of energy and nitrogen voided as excreta. by cockerels housed over trays or fitted with hamesses and plastic collection b(lgs. PouItry Sei., 66: 1987-1994.
80. Sibbald, I.R. and Wolynetz, M.S. (1988). Comparisons of bioassay for true metabolizable energy adjusted to zero nitrogen balance. Poultry
Sei., 67: 1192-1202.
81. Silibald, I.R. (1989).Metabolizable energy evaluatioTl of poultry diets. p. 12-26. Ed. D.,J.A. Colc and W. Haresign. In: "Recent Develop-ments in Poultry Nutrition". 1 st ed., Anchor Press Ltd., Tiptrce, Essex, Great Britian.
82. Sibbald, I.R. and Wolynctz, M.S. (1989).Research note: Effect of acclimatization to an exereta-collection harness on excreta energy voided during a nitrogen correcled true metabolizable energy bioassay. Poultry Sei., 68: 1707-1709.
83. Slinger, S.J., Sibbald, I.R. and Pepper, W.F. (19M). The relative abilities of two breeds of chickens and two varieties of metabolize dietary energy and dietary nitrogen. Poultry Sei., 43: 329-333.
534 AIDfET GOKHAN Ö"OL
84. Storey, M.L. and AlIen, N.K. (1982). The effeet of fasting time of mature, nonlaying female Ernbden geese on tme metabolizable energy of com. Poultry Sci., öl: IOI-lOh.
85. Storey, M.L. and AlIen, N.K. (1982). Apparent and true metabolizable energy of feedstuffs for mature, nonlaying female Embden geese. Poultry Sei., 61: 739-7405.
86. Teeter, R.R., Smith, M.O. and Murray, E. (1981). Form feediııg met-hodology and eIJ.llipnıcnt for poıılır)'. Poultry Sri., 63: 57:3-575. 87. Titus, H.W., Mehring, A.L., Johnson, D., Nesbitt, L.L. and Tomas,
T. (1959). An cvalııation nf M.C.F. (miero-ccll-fat), rı new type of fat produet. Poultry Sei., 38: 1114-1119.
88. Wallis, I. and Balnave, D. (1983). A comparison of different drying teehniques for energy and amino acid analyses ofpoııltıy cxcreta. Brit.
Poultry Sei., 24: 255 -260.
89. Welıner, G.R. and Harwıd, R.L. (1982). The ıffl'et offeeding techniqu-es on the tme metabolizable energy value of yellow com. Poultry Sei., 61: 595-597.
90. Yamazaki, M. and Zi-Yi, Z. (1982). A ııote on the effeet oftemperature on true and appa,.cnt IIlctabolizable cnergy valltes of alııyer diet. Brit. Poultry Sei., 23: 147-150.
91. Zelenka, .1.(1968). J nflueııee of the age of ehiekcn on the llletabolizable energy values of poultry diets. Brit. Poultry Sei., 9: 13.)-H.2. 92. Zhou, Z.X., Isshiki, Y., Yamauehi, K. and Nakahiro, Y. (1990).
Effeets of force feeding and dietar)' cereals on gastrnı:ntestinal size, intestinal absorbtive abilit)' and C1ldogenous nitrogen in dııeks. Brit. Poultry Sei., 31: 307-317.
