Camın öyküsü

” * T

M 'S

-E. Ç İĞ D E M D E M İR

Camdan yapılmış kaplara ilk olarak

M.Ö. 16. yüzyıl sonlarına doğru rastlanır.

Daha erken dönemlerde, camın

soğukken işlenmesi ve taşçılar tarafından

kullanılan tekniklerle kesilmesi, yerini bu

dönemde camın sıcakken işlenmesini

gerektiren kap üretimine bırakır.

The earliest glass vessels ever fou n d

date from the late 16th century BC.

Previously glass had been

regarded as a kind o f

stone, and blocks o f it

carved into the desired

shape. Only later did glass

makers have the idea o f

shaping glass while hot into

cups, bowls an d other

3 0

P

gürültü ile yılda 350 bin adet ince b elli < bardakları üreten dev makinenin ya­ nında, kulakları bu gürültüye sağır, gözleri cam potasının alevine dalıp gi­ den bir cam ustası Yusuf Görmüş...

Pipo adı verilen cam üfleme çubuğunun ucundan üflenerek şekillenen camın büyü­ süne tutkun, yanında çalışan çıraklarını yetiş­ tiren ve bir müze dolusu eser veren Yusuf Usta, Şişecam Fabrikası Paşabahçe’ye kurulurken henüz beş yaşında imiş. Aslen Bulgar göçmeni olan babası da cam ustası imiş ve Yusuf Görmüş’e ondört yaşınday­ ken cam çalışmasını öğretmiş; elini, nefesini ve büyü­ lü cam dünyasını miras bırakmış. Yusuf Usta bugün altmışbeş yaşında ve hâlâ cam üflüyor. Silis, soda, ki­ reç gibi ana maddelere Sodyum Oksit, Kalsiyum Ok­ sit, Potasyum Oksit gibi tamamlayıcı cam yapısı mad- , deleri katarak oluşturduğu cam hamurunu, tanklarda 1450 derecede sıvı hale getirip 1100 derecede işliyor. Cam hamurunu oluşturan maddelerin oranlarını sor­ mayın, o da ustasının meslek sırrı! O, içinden su içtiği­ miz kabın aslında bir sıvı olduğunu hatırlatıyor bize. Yıl 1996. Bundan çok seneler evvel, büyük olasılıkla M.Ö. 3000 sonlarına doğru Bronz Çağında keşfedilmiş cam. Cam yapımının başlangıcı için bir rivayet Plini- us’un naklettiği şu hikayedir:

“Suriye’de Fenikeliler zamanında Karmel (Carmelus)

lass

m aker

Yusuf

Görmüş seem s mes­

merised by the flames o f

the crucible, d eaf to the

commotion o f the huge

m achine next to him which p ro­

duces 350,000 o f the narrow waisted

Turkish tea glasses every year.

The enchantment o f glass, which takes

shape as he blows through the long pipe,

has captivated the 65 y ea r old Yusuf

Görmüş since he was a young boy. His

father was a glass maker who had migrated

from Bulgaria, and he taught his son the art when he

was 14, bequeathing to him his steady hand, skilled

breath and the magical world o f glass. During his long

years at Paşabahçe glass factory, which was estab­

lished when Yusuf Görmüş was just five years old,

Yusuf Görmüş has trained many apprentices and cre­

ated enough hapdblown glass to fill a museum.

Glass is a strange substance, actually a liquid, as

Yusuf Görmüş reminded me. Consisting principally o f

silica, soda and lime, with the addition o f substances

such as sodium oxide, calcium oxide and potassium

oxide, the mixture is heated to 1450 degrees Centi­

grade in tanks, and the molten glass then reduced to a

temperature o f 1100 degrees Centigrade fo r blowing.

The proportions o f different ingredients is a trade

secret!

Glass is thought to have been invented around 3000

BC during the bronze age, nearly five thousand years

M.S. I. yüzyıl, kaburgalı kase. / Ribbed bowl, 1st century AD.

S K Y L IF E

3 I

Dağı’nın alçak tepeleri arasında bataklık bir b ö lg e vardır. B eleu s Nehri’nin bu bataklıkta başladığı ve 8 km. ak­ tıktan sonra Prolemais eyaletine yakın bir yer­ de denize döküldüğü sanılır. Bu nehrin suyu içilemeyecek kadar ağır olduğu halde kutsal sa­ yılır ve kıyılarında dini törenler yapılırdı. Ça­ murlu birikintilerle dolu ve epey derin olması

dolayısıyla nehrin dibindeki kum ancak sulann çekil­ mesiyle meydana çıkardı. Bu kumlar dalgalarla çalka­ lanarak çamur ve yabancı maddelerden ayrılıp temiz­ lettirdi. Kumun toplandığı kıyı boyu 1 km’den az ol­ masına rağmen, burası asırlarca cam yapmak için kul­ lanılan asıl madenin biricik kaynağı olmuştur. Rivaye­ te göre güherçile dolu bir gemi bu noktada demir at­ mış. Geminin tayfaları kıyıda yemek hazırlarken odun yakmak üzere ocak kurmak istemişler, fakat civarda taş bulamadıklarından gemiden getirdikleri güherçile ile ocak yapmışlar. Odunları yakınca kum ile güherçi- lenin beraber ergimesiyle o za­

mana kadar bilinmeyen say dam bir sıvının ocaktan sızdı­ ğını görmüşler. Böylece cam bulunmuş.”

Plinius hikayesinin geçtiği yeri doğru seçm iş. Antik çağlarda B elu s’un kumları çok meşhur idi.

M.Ö. 2000’li yıllarda, bugünkü Kaş Uluburun açıklarında batan bir gemide, INA (Institute Nauti- cal Archeology) tarafından yapı­ lan kazılarda günışığına çıkarılan birçok malzemeden biri de mavi cam külçelerdir (ignotlar). Bu ingotlar, sıvı haldeki camın ka­ lıplara dökümü ile elde edilmiş­ tir. Kalıbın şekli, taşıma sırasın­ da az yer kaplaması için pide biçimindedir. Mezopotamya’da üretilmiş cam eserler ve yapım teknikleri çok kısa bir süre içer­ sinde diğer merkezlere ihraç edil­ miştir.

Camdan yapılmış kaplara ilk olarak M.Ö. 16. yüzyıl sonlarına doğru rastlanır. Daha erken dönem lerde, camın soğukken işlen

Yusuf Görmüş henüz ondört yaşındayken, babasından cam çalışmasını öğrenmiş; bu­ gün altmışbeş yaşında ve hâlâ cam üflüyor. / Yusuf Görmüş learnt the art of glass blowing from his father at the age of 14. Now 65 he is still hard at work.

Beykoz tipi çeşm-i bülbül. (Şişecam Koleksiyonu) / Beykoz opaque twist ware (Şişecam Collection), photo, isa çelik

ago. Pliny relates this

story about the discov­

ery o f glass making:

“At the time o f the

Phoenicians there was

a marshy area between

the low hills o f Mount

Carmelus in Syria. It is

thought that the Beleus

river rose in this marsh

an d after flow ing fo r

eight kilometres emptied

into the sea n ear the

province o f Prolemais.

Although the water o f

this river was impossible to drink, it was regarded as

sacred and religious ceremonies held on its banks. The

sand on the bed o f this river would be cleaned in the

waves to remove the mud and other unwanted sub­

stances. Although there was sand fo r less than one kilo­

metre along the river, it remained the only source o f

sand fo r glass making fo r many centuries. According to

hearsay a ship with a load o f saltpeter anchored here

one day. The sailors tried to light a fire on the sandy

beach o f the river to cook a meal, and

since they could fin d no stones in the

vicinity with which to make a fir e ­

place, they used some o f the saltpeter

from the ship.

the wood burned they saw

that the sand and saltpeter fused together to

form a transparent substance which flowed from

the fire. In this way was glass discovered. ”

Pliny chose an appropriate setting fo r his story,

since we know that the sand o f the Beleus was

renowned in antiquity.

Around 2000 BC a galley carrying merchan­

dise was w recked o ff the h ead lan d o f

Uluburun at Kaş in southwest Turkey.

The Institute o f Nautical Archaeology

recovered this four thousand year old

ship a few years ago, and found

that its m erchandise included

ingots o f blue glass form ed by

pouring molten glass into

moulds, which were circular in

shape to enable as much glass as

possible to be fitted into the ships.

Together with glass objects pro­

duced in Mesopotamia, glass mak­

ing techniques were exported

around the Mediterranean.

The earliest glass vessels ever fou n d

date from the late 16th century

BC. Previously glass had been

regarded as a kind o f stone, and

S K Y L IF E N İS A N 3 3

mesi ve taşçılar tarafın­ dan kullanılan teknik­ lerle kesilmesi, yerini bu dönemde camın sı­ cakken işlenmesini ge­ rektiren kap üretimine bırakır. İlk kullanılan iç kalıplama yöntemiyle küçük şişe, bardak ve kadehler üretilm iştir. Bundan ço k kısa bir süre sonra da cam us­ taları, mozaik camdan bardak, kase ve plaka üretmek üzere ayrı bir

kalıplama yöntemi geliştirmişlerdir.

Camın ilk defa büyük ölçekte kullanılması Fenike’de M.Ö. 1000 yıllannda fildişinden yapılmış eşyalar üze­ rinde gerçekleştirilmiştir. Cam, fildişi üzerine kakma yöntemiyle işlenmiş ve çeşitli figürlerin, çiçek desen­ lerinin detaylarını vurgulayabilmek ve fildişine çok renkli bir görünüm vermek amacıyla dekoratif olarak kullanılmıştır.

M.Ö. 5. yüzyılda balmumundan yapılmış veya balmu­ mu sürülmüş tek parça olan bir dış kalıba, erimiş ca­ mın dökülerek şekil verilmesi anlamına gelen “lost- wax” tekniği kullanan yeni endüstri, döneminin ma­ den eşyalarını kopya ederek çok özenle yapılmış lüks sofra takımları üretmiştir.

Hellenistik dönemde MÖ. 1. yüzyıla kadar iç kalıpla­ ma yöntemiyle üretilmiş geleneksel merhem şişeleri­ nin yanısıra, yeni ve üstün bir teknik olan iki cam ta­ bakası arasına altından bir levha (sandwich gold glass) konularak MÖ. 3- yüzyılın ikinci yarısına tarih- lendirilebilecek cam sofra takımları yapılmıştır. Bun­ lar, antik cam ustalan tarafından planlanarak tam set halinde üretilmiş ilk yemek takımlarıdır.

Roma döneminde, cam endüstrisinin gelişmesiyle bağlantılı olarak cam ilk defa daha ucuza ve çok

mik-blocks o f it carved into

the desired shape.

Only later did glass

makers have the idea

o f shaping glass while

hot into cups, bowls

an d other hollow

ware. At first moulds

were used to produce

sm all bottles an d

cups, and this was fol­

lowed shortly after­

wards by a m osaic

technique fo r making

cups,

bowls an d

plaques, which again used moulds.

All these early objects were very small, and the true

potential o f glass still remained to be discovered. The

experimentation which went on in the use o f glass is

illustrated by Phoenician ivory objects dating from

1000 BC, whose figurative and floriate designs are

inlaid with coloured glass to pick out the details.

Another technique invented in the fifth century was

the lost-wax technique, which consisted o f pouring the

molten glass into a single outer mould m ade o f

beeswax or metal with a coating o f beeswax. This

enabled glass makers to imitate the metal ware o f the

period, and extremely decorative table ware was pro­

duced by this method.

Traditional lotion bottles were produced by the inner

mould technique until the 1st century BC. This was fol­

lowed by a new an d decorative technique known

today as sandwich gold-glass, whereby gold foil was

sandwiched between two layers o f glass. The foil was

■ cut away to create the often complex designs. Such ves­

sels were made from the mid-3rd century BC onwards.

The earliest known full sets o f tableware were made

using this process.

During the Roman period the glass industry developed

Pom pei’den bir duvar freskinde cam kase. / A glass bowl depicted in a fresco at Pompei.

M.S. 3. yüzyıl, Trulla. / Trulla, 3rd AD.

3 4

tarda üretilmeye başlanmıştır. MÖ. 1. yüzyılda üfleme tekniğinin bulunmasıyla cam, lüks bir meta olmaktan çıkmıştır. Cam, yaşamm birçok alanına girmiş; günde­ lik eşyalann yanısıra mozaik, pano ve dış cephe kap- lamalan, pencere camı, arkasmın metal folyo (altın veya gümüş) ile sırlanıp ayna gibi kullanılması Roma döneminde gerçekleştirilmiştir.

Pomponius Mela, Mısırlıların siyah camdan büyük heykeller yaptığını yazar. Plinius ise Ammon Tapı­ nağında zümrüt yeşili camdan yapılmış 4 metre boyunda bir Serapis heykeli ve sütundan bahseder. Lucius Severus kullandığı kadehe savaş atının is­ mini vermiş: “volucris” (hafif

kanat). j ı

Petronius, Satyrikon adlı ese­ rinde, “En iyi gereç camdır bence / Koku üretmez kesinlikle / Altına yeğlerdim ben camı / Kınlma- yacak olsa hele” derken, aynı eserin bir başka bölümünde bu dileğine karşı­ lık Trimalchios tarafından anlatılan şu hikayeyi nakleder:

“Bir usta kınlmaz camdan bir kase yap­ mıştı. Caesar onu huzuruna kabul etti. O zaman kaseyi Caesar’dan geri aldı ve yere attı. Caesar çok korkmuştu. Fakat diğeri kaseyi yerden aldı; kase­ de aynen bronz kaplarda olduğu gi­ bi bir göçük vardı. Cebinden bir çe­ kiç çıkarak sükûnet içerisinde kabı düzeltti. Bu işi başardıktan sonra artık kendisini Jüpiter gibi hisset­ m eye b aşlam ıştı. Bu duygusu, özellikle berikinin:

‘-Bu işi senden başka yapmasını bi­ len var mı?’ sorusu ile kuvvetlendi. ‘-Hayır’ diye cevap verdiğinde Ca­ esar onun başını kestirdi.

Çünkü eğer bu teknik herkes tarafın­ dan öğrenilseydi altın, pislik ile eşdeğer olacaktı.”

Antik Çağ’ın cam ustalarından Aris- ton, Artas, Eirenaros, Ennion, Meges, Nikon, Tryphon, Jason, Senta Secun- da, Sarhoş İbrahim Paşa, Mevlevi Mehmed Dede, bugün Paşabahçe Şişecam Fabrikası’nda cam potalan- nın içindeki gece gündüz hiç sön­ meyen alevlerden selamlıyorlar Yu­ suf Usta’yı...

Ve dilekleri her birinin; yüzyıllar öncesinden günü­ müze üflenip camda hayat bulan nefeslerin geleceğe,

yüzyıllar ötesine ulaştınlması... •

* E. Çidem Demir, arkeolog.

rapidly, and fo r the first time cheap mass production

became possible, particularly as a result o f the blounng

technique discovered in the 1st century BC. Glass found

wide application in daily life, as well as fo r mosaics,

_

panels, fa ça d e decoration and window glass. The

invention o f mirrors made by coating flat glass with

k

silver or gold foil also dates from Roman times.

Pomponius Mela unites that the Egyptians made

large statues from black glass, while Pliny speaks

o f a fou r metre high statue o f Serapis and col­

umn made o f emerald green glass at the Temple

o f Ammon. Lucius Severus gave the name o f his

war horse Volucris (m eaning “light

wing") to the glass cup which he

used.

In his Satyrikon, Petronius wrote,

“For me the finest material is

glass/Not a trace o f smell does it

produce/I would prefer glass even

to g o ld /If it were not f o r its

fragility”. In another place in the

same work, he relates a story told

by Trimalchios about this fragility:

“A craftsm an m ade a bowl o f

unbreakable glass and presented it to

Caesar. The craftsman then took the bowl

back and threw it to the ground. Caesar

was extremely startled. But the man

picked up the bowl, which was merely

dented slightly, as a bron ze bowl

would have been. He then took a

hammer out o f his pocket and calm­

ly beat the dent out. He was so

proud o f his achievement that he

began to feel as powerful as Jupiter,

and this emotion became stronger

when Caesar asked him if anyone

else knew the secret o f making this

glass. When he declared that no one

did, Caesar had him beheaded. He

believed that i f this technique became

common knowledge gold would become

worthless.

Past glass makers such as Aristón, Artas,

Eirenaros, Ennion, Meges, Nikon,

Tryphon, Jason, and Senta Secunda,

Sarhoş Ibrahim Paşa an d Mevlevi

M ehmed Dede today greet Yusuf

Görmüş from the flam es which bum

night and day in the crucibles at Paşabahçe glass facto­

ry. They all share the ivisb that the breath which has

blown life into glass fo r thousands o f years should live

on into the future.

•

' E. Çiğdem D em ir is an archaeologist.

-Si

I

* * *

Beykoz tipi, serbest üfleme tekniği ile yapılmış opal renkli ibrik (Jişecam Koleksiyonu)./ Beykoz ware opaline ewer made by the free blowing technique (Şişecam Collection), photo: ha çelik

36

r

i Ü

TURKIYE'de CAM SANAYİİ

THE TURKISH CLASS INDUSTRY

k

Türklerde camcılığın Selçuklara kadar uzandığı bilinmektedir. Selçuklu saraylarında bulunan renkli cam parçaları, bu yapılarda vitrayların kul­ lanıldığını açıkça göstermektedir. OsmanlIlarda ise özellikle fetihten sonra İstanbul, camcılığın merkezi olmuştu. Dahası cam üretimi Osmanlılar döneminde önemli bir sanayi ve sanat dalı haline gelmişti. 17. ve 18. yüzyılda cam sanayii İstan­ bul’da Eğrikapı Tekfur Sarayı ve Baruthane civa­ rında toplanmıştı. 1795 yılında Beykoz Çubuk- lu’da bir cam imalathanesi kurulmuş ve çeşmibül- bülleri ile ün yapmıştı. 1899’da Paşabahçe’de 900 işçi çalıştıran bir başka cam imalathanesi kurul­ muş ancak dış rekabet

karşısında 1902’de kapan­ mıştı.

Cumhuriyet döneminde cam imalatı konusunda ilk girişim 1933 yılında Zi­ ya Üçüncü tarafından Tekfur Sarayı civarında çay ve su bardağı üretimi amacıyla yapılmış, ancak bu denem e de uzun ömürlü olmamıştı.

Bugünkü cam sanayiinin kuruluşu için temel giri­ şim 1934 yılında, 3000 ton/yıl şişe ve bardak

üretecek fabrika ile başlayıp, buna 2000 ton/yıl kapasiteli düz cam fabrikasının eklenmesini ön­ gören 1. Sanayi Planında ele alınmış ve bu cam fabrikasının kurulma görevi Türkiye İş Bankası’na verilmiştir. Türk cam sanayii için dönüm noktası olan bu tarihten yaklaşık 16 ay sonra, Türkiye İş Bankası tarafından Fransız Stein firması sorumlu­ luğunda Paşabahçe'de kurulan fabrika cam üreti­ mine başlamıştır. Fabrika daha sonra 1936 tari­ hinde kurulan Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş.’ne (Şişecam) devredilmiştir.

Cumhuriyet Türkiyesi’nde yılda 3000 ton şişe ve bardak ile başlayan camın serüveni, Şişecam’ın önderliğinde bugün en ileri teknolojilerin kulla­ nıldığı yöntemlerle ve düz camdan otomobil ca­ mına, cam elyaftan ev eşyasına uzanan ürün yel­ pazesiyle 1 milyon ton/yıl'a ulaşmıştır. Artık ulus­ lararası pazarlarda da önemli bir yeri olan Türk cam sanayii, Şişecam’ın 104 ülkeye gerçekleştirdi­ ği ihracat sayesinde cam ile özdeşleşen Paşabah- çe adını tüm dünyaya duyurmuştur.

Turkish glass making began with the Seljuks in

the 11th century. Fragments o f coloured glass

found on the sites o f Seljuk palaces indicate that

stained glass windows were used in these build­

ings. Following the conquest Istanbul became the

centre o f Ottoman Turkish glass manufacture,

and during the seventeenth and eighteenth cen­

tury the glass industry was located around the

Tekfur Palace at Edimekapi and Baruthane. A

glass factory established at Çubuklu near Beykoz

on the Asiatic shore o f the Bosphorus in 1795pro­

duced the fam ous opaque twist ware known as

çeşmibülbül. Another factory employing 900

workers was opened at

P a şa b a b ç e

on

the

Bosphorus in 1899, but

was unable to compete

with imports an d closed

down in 1902.

The next attem pt to

establish a m odern

Turkish glass industry

cam e in 1933, when

Ziya Üçüncü established

a factory near the Tekfur

P ala ce p rod u cin g tea

glasses a n d tumblers.

But this enterprise, too,

was short-lived.

The following year the glass industry featured in

the First Industrial Plan, which envisaged first a

factory producing 3000 tons o f bottles and glasses

per year, followed by a flat glass factory with a

ca p acity o f 2000 tons p e r y ear. Türkiye İş

Bankası was entrusted with the task o f founding

these factories. Approximately sixteen months

later, a new factory at Paşabahçe commenced

production under the management o f the French

Stein company. Several years later, the factory

was transferred to a Turkish glass company,

Şişecam, founded in 1936.

Today Şişcam is Turkey’s leading glass producer,

using the latest technology to m anufacture a

wide range o f glass products, including flat glass,

car windows and fibre glass in addition to house­

hold glassware. Total production is now one mil­

lion tons per year, o f which a high percentage is

exported to 104 countries arou n d the world

under the Paşabahçe brand name, which has

now earned an international reputation.

A

37

S K Y L IF E N İS A N A P R IL 1996