YE Nİ YA YIM LA RI VE ONA İS NAT EDİ LEN BİR RO MAN
Fa zıl Gök çek
*NEW PUB LI CA TI ONS OF AH MET MİT HAT EFEN Dİ’S NO VELS AND THE NO VEL AT TACH TO HIM.
ABS TRACT
Bet we en the ye ars 1870-1912 pub lis hed nu me ro us sto ri es and no vels, Ah met Mit hat Efen di, was for got ten for a long ti me af ter his de ath. Un til the 1990s, but few ha ve be en trans fer red to wri ting a new no vel, simp li fi ed. Ho we ver, his sto -ri es and no vels in the 1990s, 2000s, be gan to see re ne wed in te rest and has be en rep rin ted se ve ral ti mes by se ve ral pub lis hers. Türk Dil Ku ru mu has re le ased in its en ti re cor pus of no vels. With the na me of Es ki Mek tup lar pub lis hed, Ah met Mit hat Efen di’s no vel of Es ki Mek tup lar is be li eved to be long to. In this ar tic le, not be long to him on gro unds of Es ki Mek tup lar is re ve aled.
Key words: Ah met Mit hat Efen di, Es ki Mek tup lar, no vel. ÖZET
18701912 yıl la rı ara sın da çok sa yı da hikâye ve ro man ya yım la yan Ah met Mit hat Efen di, ölü mün den son ra uzun sü re unu tul muş tur. 1990’lı yıl la ra ka dar an -cak bir kaç ro ma nı sa de leş ti ri le rek ye ni ya zı ya ak ta rıl mış tır. An -cak 1990’lı, 2000’li yıl lar da onun hikâye ve ro man la rı ye ni den il gi gör me ye baş la mış ve bir -çok ya yı ne vi ta ra fın dan de fa lar ca ye ni den ba sıl mış tır. Türk Dil Ku ru mu da onun bü tün ro man la rı nı kül li yat ha lin de ya yım la mış tır. Bun lar içe ri sin de Es ki Mek -tup lar adıy la ve Ah met Mit hat Efen di’ye ait ol du ğu sa nı la rak ya yım la nan ro man
* Prof. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Ah met Mit hat Efen di’nin Le ta if-i Ri va yat üst baş lı ğı al tın da ya yım la dı ğı 25 cilt te yer alan eser le rin
ba zı la rı nı ro man ola rak ni te le mek zor dur, fa kat bun lar bu gün bi li nen an la mıy la “öy kü” de de ğil dir ler; bun la rın bir kıs mı 1015 say fa dan iba ret, bir kıs mı ise 100 say fa nın üze rin de dir. He nüz hikâye ve ro -man ay rı mı nın net leş me di ği o dö nem de bu iki kav ram ço ğu kez bir bi ri nin ye ri ne de kul la nıl mış tır. Hikâyero man ay rı mı nı dik ka te al mak sı zın 1015 say fa lık uzun hikâye den 500600 say fa lık ro man la ra ka dar kur gu ya da ya lı me tin le rin ta ma mı nı dâhil et ti ği miz de, Or han Okay’ın ki ta bın da ki bib li yog -raf ya ya gö re [Okay, 2008: 473-477] ya za rın top lam 65 hikâye/ro ma nı bu lun mak ta dır.
onun de ğil dir. Bu ya zı da söz ko nu su ro ma nın ona ait ol ma dı ğı, ge rek çe le riy le or ta ya ko nul mak ta dır.
Anah tar Ke li me ler: Ah met Mit hat Efen di, Es ki Mek tup lar, ro man. ...
Tan zi mat dö ne mi nin ve hat ta bü tün Türk ede bi ya tı nın en ve lut ya zar la rın dan bi -ri olan Ah met Mit hat Efen di’nin, 1870-1911 yıl la rı ara sın da alt mı şın üze -rin de hikâye si/ro ma nı1ya yım lan mış tır. Bun la rın he men ta ma mı ön ce ga ze te de tef ri ka edil dik ten son ra ki tap ha lin de çık mış, bir kıs mı oku yu cu nez din de rağ bet gör dü ğü için ya za rın sağ lı ğın da bir kaç kez ba sıl mış, bir kıs mı ise ilk bas kı dan son ra tek rar ya yım lan ma mış tır. Tem sil ci li ği ni yap tı ğı ro man tik ede bi yat an la yı şı nın 1890’lı yıl la rın or ta la rın dan iti ba ren de ğer den düş me si se be biy le, her ge çen yıl da ha az sa yı da ro man neş re den Ah met Mit hat Efen di’nin, 1912 yı lın da ölü mün den son ra uzun za man ha tır lan -ma dı ğı nı ve son ra ki ne sil ler ta ra fın dan ade ta unu tul -ma ya terk edil di ği ni söy le mek yan lış ol maz. Cum hu ri yet dö ne min de 1990’lı yıl la ra ka dar onun an cak Ha san Mel lah, Fe lâtun Bey ile Râkım Efen di, Mü şa he dat gi bi bir kaç ro ma nı ye ni harf le re ak ta rı la rak ve di li sa de leş ti ri le rek tek rar ya yım lan mış tır. An cak 1990’lı yıl lar dan son ra ro -man tü rün de mey da na ge len de ği şim ve “post mo dern” kav ra mı et ra fın da ge li şen zevk ve al gı de ği şik li ği ile Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı na ye ni bir an la yış la ba kıl ma ya ve aka de mik çev re ler de de ya zar ve eser le ri hak kın da ye ni de ğer len dir me ler ya pıl ma ya baş lan mış tır. Bu nun pa ra le lin de ya za rın ba zı hikâye le ri/ro man la rı ori ji nal di -liy le ye ni harf le re ak ta rı la rak ya yım lan mış, bu eser le rin rağ bet gör me si üze ri ne bir çok ya yı ne vi Ah met Mit hat’ın hikâye le ri ni/ro man la rı nı ya yım la ma ya baş la mış tır.
Ah met Mit hat Efen di’nin eser le ri nin aka de mik kay gı lar gö ze ti le rek ya pı lan ilk kap sam lı ye ni den ya yı mı 2001 yı lın da ba sı lan Le ta if-i Ri va yat’tır [Gök çek – Ça ğın, 2001]. Bu ne şir de ya za rın söz ko nu su kül li yat için de ya yım la dı ğı 29 hikâye/ro man bir ara ya ge ti ril miş tir. Bu ya yı nı Ah met Mit hat Efen di’nin eser le ri ne gös te ri len il gi nin baş lan gıç işa ret le rin den bi ri ola rak de ğer len di re bi li riz. 2000’li yıl lar Ha ce-i Ev vel’in bir çe şit ye ni den do ğu şu na sah ne ol muş tur. Bi zim tes pit ede bil di ği miz ka da rıy la –çok azı 2000 yı lın dan ön ce, ço ğu bu ta rih ten son ra ol mak üze re– bu gü ne ka dar kırk tan faz la ya yı ne vi Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı nı ya yım la mış tır. Bun lar içe ri sin de ya za rın tek bir ese ri ni ba san ya yı nev le ri ol du ğu gi bi bir çok ese ri ni se ri ha lin de ya yım la -yan lar da bu lun mak ta dır. Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı nın tes pit ede bil di ği miz
ka da rıy la ye ni harf ler le ya pı lan ne şir le ri aşa ğı da ki tab lo da gös te ril miş tir:2
Ya yı ne vi Eser Ha zır la yan*
Bor do Si yah Ya yı ne vi Aca ib-i Âlem Nu rul lah Şe nol
Çen gi Si bel Er can
Dür da ne Ha nım Ke mal Bek
Es râr-ı Ci na yat Nu rul lah Şe nol
Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Ke mal Bek
He nüz On Ye di Ya şın da Ke mal Bek
Ak çağ Ya yın la rı Dür da ne Ha nım Hü se yin Ala cat lı
Esa ret Hü se yin Ala cat lı
Fe lâtun Bey ile Râkım Efen di Ta cet tin Şim şek
Jön Türk Os man Gün düz
Mü şa he dat Os man Gün düz
Ki tap Za ma nı Ya yın la rı Çen gi Öz gür Si nan
Dür da ne Ha nım Cü neyt Özen
Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Ah met Eras lan
Hü se yin Fel lah Tol ga Us lu baş
Elips Ki tap Cellât S. Em rah Ar lı han
He nüz On Ye di Ya şın da S. Em rah Ar lı han
Kar na val S. Em rah Ar lı han
Ye ni çe ri ler S. Em rah Ar lı han
Be yaz Ba li na Ya yı ne vi Dür da ne Ha nım Ke rim Çe ti noğ lu
Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Ke rim Çe ti noğ lu
Jön Türk Ke rim Çe ti noğ lu
Mü şa he dat Ke rim Çe ti noğ lu
An tik Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Küb ra De mi ray
Hü se yin Fel lah R. Şük rü Gün gör
Jön Türk Zey nep Berk taş
Ye ni çe ri ler Zey nep Berk taş
Ef la tun Ya yı ne vi Dür da ne Ha nım Ya se min Ak baş
Fe lâtun Bey ile Râkım Efen di He nüz On Ye di Ya şın da
Kum Sa ati Ya yın la rı Dür da ne Ha nım
2 Büyük öl çü de in ter net üze rin de ki ki tap sa tış si te le ri ile ya yı nev le ri nin in ter net say fa la rın dan ve kü
tüp ha ne ka ta log la rın dan tes pit ede rek oluş tur du ğu muz bu lis te de ki tap la rın mü ker rer bas kı la rı gös te -ril me miş tir. Dür da ne Ha nım, Felâtun Bey ile Râkım Efen di, Mü şa he dat vb. gi bi ba zı ro man lar bir çok ya yı ne vi ta ra fın dan bir kaç kez ye ni den ba sıl mış tır.
* Ro man la rın ba zı la rın da ki min ha zır la dı ğı be lir til me miş tir, an cak in ter net te ki ka yıt la rı na ula şa bil di ği
Jön Türk Mü şa he dat
Sel Ya yın cı lık Çin ge ne S. Em rah Ar lı han
Fel se fe-i Ze nan S. Em rah Ar lı han
Vah S. Em rah Ar lı han
İl ya Ya yı ne vi Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di M. Le vent Ye ner
Ha san Mel lah M. Le vent Ye ner
Hü se yin Fel lah Bur han De mir
Oku muş Adam Ya yın la rı De mir Bey
Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di Mü şa he dat
Be dir Ya yı ne vi Dür da ne Ha nım Ab dul lah Er
Obur ve Kam bur
Çağ rı Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di Fer hat As lan
Le ta if-i Ri va yat (29 hikâye/ro man) Fa zıl Gök çek Sa ba hat tin Ça ğın Öz gür Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di Şe ri fe Ça ğın
Mü şa he dat Öz lem Ne mut lu
Pa rıl tı Ya yın cı lık Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di Ah met Eras lan
Mü şa he dat Fat ma Öz te kin
Göz lem Ya yın la rı Dür da ne Ha nım Ay şe Ca nay
Fe lâ tun Bey ile Râkım Efen di
Klas Ya yı ne vi Dür da ne Ha nım
Fe lâtun Bey ile Râ kım Efen di
İs ke le Ya yın cı lık Dür da ne Ha nım
Fe lâtun Bey ile Râ kım Efen di H. Se lim Ha cı oğ lu Ti maş Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Küb ra De mi ray
Hü se yin Fel lah R. Şük rü Gün gör
Kül tür Ba kan lı ğı Ya yın la rı Ha san Mel lah Ke nan Ak yüz
Çen gi Mus ta fa Mi ya soğ lu
En de run Ki ta be vi Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Mil li yet Ya yın la rı Mu sul lu Sü ley man Beh çet Ne ca ti gil
Se lis Ki tap lar Çen gi İs ma il De mir ci
İlk Biz Ya yı ne vi De niz ci Ha san Mel lah Adem Fi dan
Yar dım cı Ki tap lar Ya yı ne vi Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
(“Ca nan” adıy la)
Mor pa Kül tür Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Sü ley man Gül Ni lü fer Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Ar mo ni Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
İl ke Ki ta be vi Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Sah haf lar Ki tap Sa ra yı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di İl han Eroğ lu Ak var yum Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Ya se min Ak baş Ho mer Ki ta be vi Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Türk Ede bi ya tı Vak fı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Mo la Ki tap Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Sis Ya yın cı lık Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Tüm ce Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di Ha lil Sa rı He men Ki tap Ya yın la rı Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Yurt taş Ki ta be vi Fe lâ tun Bey ile Râ kım Efen di
Ar ma Ya yın la rı Fel se fe-i Ze nan Han dan İn ci
Ey lül Ya yın la rı Ha yal ve Ha ki kat Yah ya Bos tan
Ka lem Ya yın cı lık Hü se yin Fel lah Du ra li Yıl maz
İs tan bul Ki ta be vi Hü se yin Fel lah
Oğ lak Ya yın cı lık Jön Türk Mu rat Bel ge
Kaf Ya yın cı lık Ka rı Ko ca Ma sa lı Nü ket Esen
Öz gün Ya yın cı lık Mu sul lu Sü ley man Ali Öz taç
Şa mil Ya yın la rı Mü şa he dat
İle ti şim Ya yın la rı Say ya da ne Bir Ce ve lan – Bey koz’dan İz mit Kör fe zi’ne
Bir Av Ge zi si Sa mi Önal
MEB Ya yın la rı Mü şa he dat Nec met tin Tü ri nay
Va kit Ga ze te-Mat baa Dür da ne Ha nım Hak kı Ta rık Us
Rem zi Ki ta be vi Ye ni çe ri ler M. Ni hat Özön
Em re Ya yın la rı Es râr-ı Ci na yat Ve li Uğur
Ben gü ya yın la rı Obur A. Er tan-B. Dür der
Bil ge ya yın la rı Mü şa he dat Nec met tin Tü ri nay
Bu tab lo yu şöy le aça bi li riz: Le ta if-i Ri va yat içe ri sin de bir ara da ba sı lan la rı da dâhil et ti ği miz de Ah met Mit hat Efen di’nin 65 hikâye sin den/ro ma nın dan 49’unun en az bir kez ye ni harf ler le ya yım lan dı ğı an la şıl mak ta dır. Ya za rın en faz la ba sı lan ese ri Felâtun Bey ile Râ kım Efen di’dir. Bu ro man 32 ya yı ne vi ta ra fın dan çe şit li de fa lar ba -sıl mış tır. Onu 13 ay rı ya yı ne vi ta ra fın dan yi ne çe şit li de fa lar ba sı lan Dür da ne Ha nım iz le mek te dir. Mü şa he dat 9, Hü se yin Fel lah ve Jön Türk 7, He nüz On Ye di Ya şın da, Ha san Mel lah, Fel se fe-i Ze nan, Ye ni çe ri ler ve Çen gi 4, Esa ret, Es râr-ı Ci na yat ve Mu sul lu Sü ley man 3 ay rı ya yı ne vi ta ra fın dan ba sıl mış lar dır. Ah met Mit hat Efen di’ye Mil li Eği tim Ba kan lı ğı ta ra fın dan be lir le nen “Yüz Bü yük Türk Ede bi yat çı sı” lis te -sin de yer ve ril miş ol mak la bir lik te ya za rın her han gi bir ro ma nı “Yüz Te mel Eser” lis te si ne alın ma mış tır. Do la yı sıy la onun eser le ri ne gös te ri len bu il gi nin ar ka sın da resmî bir des te ğin bu lun ma dı ğı nı da be lirt mek ge re kir. Onun eser le ri nin neş ri ko nu sun da ilk resmî te şeb büs Türk Dil Ku ru mu’nca ya pıl mış, bir pro je çer çe ve sin de bü
-tün ro man la rı ya yım lan mış tır. Bu ya yım dan aşa ğı da ay rı ca söz edi le cek tir.
Bu ne şir le rin ço ğu nun ta ma men ti ca ri kay gı lar ta şı dı ğı nı ve ya za rın di li ne ço ğu kez ehil ol ma yan ki şi ler ce hoy rat bir şe kil de mü da ha le edil di ği ni be lirt mek ge re kir. An cak ölü mü nün üze rin den yak la şık yüz yıl geç miş bir ya za rın eser le ri nin bir bi ri ar -dı na ya yım lan ma sı ve bun lar dan ba zı la rı nın de fa lar ca ye ni den ba sıl ma sı ede bi yat sos yo lo ji si açı sın dan üze rin de du rul ma sı ge re ken önem li bir ol gu dur. Ah met Mit hat Efen di’nin çağ daş la rı ara sın da ve ya bi raz da ha ge niş le te rek söy le ye cek olur sak Tan -zi mat’tan Cum hu ri yet’e ka dar olan dö nem de eser ver miş hiç bir ya za rı mız ara dan uzun ca bir sü re geç tik ten son ra ye ni den böy le bir il gi ye maz har ol ma mış tır.
Bu ne şir le rin he men ta ma mı na ya kı nı nın sa de leş tir me yo luy la ger çek leş ti ril di ği ni tek rar be lir te lim. Bun lar içe ri sin de Çağ rı Ya yın la rı’nın neş ret ti ği Le ta ifi Ri va yat ile Ak çağ Ya yın la rı’ndan çı kan ro man lar da ya za rın ori ji nal di li ne mü da ha le edil me miş, Ak çağ Ya yın la rı cilt le rin so nu na bi rer lü gat çe ek le miş tir. An cak bu ya yı ne vi nin ya yım la dı ğı ro man la rın hep sin de, ih mal edi le bi lir mik ta rın çok üze rin de ve ba -zen met nin an la şıl ma sı nı imkânsız hâle ge ti ren oku ma ha ta la rı bu lun mak ta dır. Öz gür Ya yın la rı’nın bas tı ğı iki ro man da ise ya za rın di li ko run muş ve ge rek li gö rü len yer -ler de kö şe li pa ran tez içe ri sin de ba zı ke li me ve iba re le rin gü nü müz Türk çe sin de ki kar şı lık la rı ve ril miş tir. Ba zı ne şir ler de ise ay nı cilt içe ri sin de hem sa de leş ti ril miş hem de ori ji nal me tin bir ara da ve ril miş tir. Kaf Ya yı ne vi’nin bas tı ğı Ka rı Ko ca Ma -sa lı bu tarz ne şir le rin iyi ör nek le rin den bi ri dir.
Bel ki de yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz, ehil ol ma yan ki şi ler ta ra fın dan ya pı lan ne şir le rin önü ne geç mek ve Ah met Mit hat Efen di’nin eser le ri nin ye ni den ya yı mı ko nu -sun da doğ ru bir ör nek or ta ya koy mak ama cıy la Türk Dil Ku ru mu ta ra fın dan onun bü tün ro man la rı nın ya yım lan ma sı ka ra rı alın mış ve 20002003 yıl la rı ara sın da bir bi ri pe şi sı ra bu eser ler ya yım lan mış tır. Bu pro je içe ri sin de, an la şıl dı ğı ka da rıy la, Le ta ifi Ri va yat kül li ya tı içe ri sin de ki “hikâye”le re yer ve ril me miş tir. An cak ay nı kül li ya ta dâhil olan Bah ti yar lık, Dip lo ma lı Kız ve Cin li Han, ha cim le ri do la yı sıy la “ro -man” ola rak ka bul edil dik le ri için ol sa ge rek, bu se ri içe ri sin de yer al mış tır. Bir grup aka de mis yen ta ra fın dan ha zır la nan –ki her ki ta bın üze rin de ki min ta ra fın dan ha zır -lan dı ğı be lir til miş tir– ve her cilt te yer a-lan açık la ma ya gö re Prof. Dr. İs ma il Par la tır ta ra fın dan son ola rak göz den ge çi ri len bu ya yım la ya za rın ro man la rı nın –Ah met Me tin ve Şir zat dı şın da– ta ma mı ye ni harf ler le ya yım lan mış ol mak ta dır. Bu ya yım da ba zı ro man lar tek bir cilt te müs ta kil ola rak, ba zı kü çük ha cim li ro man lar ise bir ka çı ay -nı cilt te bir ara ya ge ti ri le rek ba sıl mış tır. Ta ma mı 16 cilt ola rak plan lan dı ğı an la şı lan se ri de 15. cil din ise ba sı la ma dı ğı ve ya ile ri de ba sı la ca ğı an la şıl mak ta dır. Bu cilt te ya za rın, ken di si ni Türk çü lük fik ri ya tı na yak laş tı ran ve ro man la rı içe ri sin de çok önem li bir ye re sa hip olan, fa kat he nüz baş ka bir ya yı ne vi ta ra fın dan da ye ni harf ler le ya yım lan ma mış Ah met Me tin ve Şir zat ad lı ese ri nin yer ala ca ğı an la şıl mak ta dır. Ku ru -mun bu ese ri de ba sa rak se ri yi ta mam la ma sı bek len mek te dir. Bu di zi de ro man la rın “Ah met Mit hat Efen di, Bü tün Eser le ri, Ro man lar I, II, III…” şek lin de sı ra lan mış ol
ma sın dan ya za rın hikâye le ri nin ve di ğer eser le ri nin de ay rı ca ba sı la ca ğı gi bi bir çı ka rı ma gi di le bi lir. Bi zim şi fa hi ola rak el de et ti ği miz bil gi de bu yön de dir. Fa kat he -nüz hikâye ler den ve ya di ğer eser ler den ba sı lan ol ma mış tır. Bu gü ne ka dar ba sıl mış olan 15 cilt içe ri sin de yer alan ro man lar şun lar dır:
Ro man lar I Dün ya ya İkin ci Ge liş Ya hut İs tan bul’da Ne ler Ol muş
(Haz. Kâzım Ye tiş)
Felâtun Bey ile Râkım Efen di (Haz. Ne cat Bi rin ci) Hü se yin Fellâh (Haz. M. Fa tih An dı)
Ro man lar II Ha san Mellâh Ya hut Sır İçin de Es râr (Haz. Ali Şük rü Ço ruk)
Ro man lar III Zey li Ha san Mellâh Ya hut Sır İçin de Es râr (Haz. Ali Şük rü Ço ruk)
Ro man lar IV Pa ris’te Bir Türk (Haz. Erol Ül gen)
Ro man lar V Çen gi (Haz. Erol Ül gen) Kaf kas (Haz. Erol Ül gen)
Sü ley man Muslî (Haz. M. Fa tih An dı)
Ro man lar VI Yer yü zün de Bir Me lek (Haz. Nu ri Sağ lam)
Ro man lar VII He nüz 17 Ya şın da (Haz. Nu ri Sağ lam) Acâyib-i Âlem (Haz. Kâzım Ye tiş) Dür da ne Ha nım (Haz. M. Fa tih An dı)
Ro man lar VI II Kar na val (Haz. Kâzım Ye tiş) Vah (Haz. Kâzım Ye tiş)
Ro man lar IX Cellât (Haz. Nu ri Sağ lam)
Esrâr-ı Ci na yat (Haz. Ali Şük rü Ço ruk)
Ro man lar X Hay ret (Haz. Nu ri Sağ lam) Bah ti yar lık (Haz. Nu ri Sağ lam)
Ro man lar XI Ar na vut lar Sol yot lar (Haz. Nu ri Sağ lam)
De mir Bey Ya hut İn ki şaf-ı Es râr (Haz. M. Fa tih An dı)
Fennî Bir Ro man Ya hut Ame ri ka Dok tor la rı (Haz. M. Fa tih An dı)
Ro man lar XII Hay dut Mon ta ri (Haz. Erol Ül gen) Dip lo ma lı Kız (Haz. M. Fa tih An dı)
Gür cü Kı zı Ya hut İn ti kam (Haz. Kâzım Ye tiş)
Ri kal da Ya hut Ame ri ka’da Vah şet Ale mi (Haz. M. Fa tih An dı)
Ro man lar XI II Mü şa he dat (Haz. Ne cat Bi rin ci)
Ro man lar XIV Cin li Han (Haz.Ne cat Bi rin ci) Ta af füf (Haz. Ali Şük rü Ço ruk) Gö nül lü (Haz. Erol Ül gen)
Ro man lar XV Es ki Mek tup lar (Haz. Ali Şük rü Ço ruk) Al tın Âşık la rı (Haz. M. Fa tih An dı) Mesâil-i Muğ la ka (Haz. Kâzım Ye tiş) Jön Türk (Haz. Kâzım Ye tiş)
Lis te den an la şı la ca ğı üze re Türk Dil Ku ru mu ta ra fın dan Ah met Mit hat Efen -di’nin 33 ro ma nı ya yım lan mış tır. Bun lar dan üçü (Cin li Han, Bah ti yar lık, Dip lo ma lı Kız) Le ta ifi Ri va yat se ri sin den dir. Bu kül li yat için de yer alan bu üç ese rin ro man ka bul edi le rek “Ro man lar” içe ri si ne dâhil edil di ği, di ğer le ri nin hikâye/uzun hikâye sa -yı la rak lis te ye alın ma dı ğı an la şıl mak ta dır. Bu tar tış ma lı bir ko nu dur; ka na ati miz ce Ye ni çe ri ler, Çin ge ne ve Do lap tan Te ma şa’nın da ro man ola rak ka bul edil me me si için bir se bep yok tur, fa kat bu ya zı da bu tar tış ma ya gir me ye ce ğiz.
Bu pro je kap sa mın da ya yım la nan ro man la rın ço ğun da aka de mik ti tiz li ğe ria yet edil di ği, oku ma ha ta la rı nın az ol du ğu gö rül mek te dir.3An cak bu pro je nin en bü yük ha ta sı, Ah met Mit hat Efen di’ye ait ol ma yan bir ro ma nın ona is nat edi le rek ya yım -lan ma sı dır.
Ya yım la nan cilt ler içe ri sin de on al tın cı cil di teş kil eden ki tap ta dört ro man bu lun mak ta dır: Es ki Mek tup lar, Al tın Âşık la rı, Me sa ili Muğlâka ve Jön Türk. Bun lar -dan son üçü nün Ah met Mit hat’a ait ol du ğu ko nu sun da bir kuş ku yok tur. Fa kat Es ki Mek tup lar ro ma nı için ay nı ke sin lik ten söz et mek müm kün de ğil dir. Hat ta he men he men ke sin bir şe kil de bu ro ma nın Ah met Mit hat Efen di’ye ait ol ma dı ğı nı ile ri ye sü re bi li riz. Ah met Mit hat Efen di hak kın da bu gü ne ka dar ya pıl mış en cid di ve aka de -mik ça lış ma lar dan bi ri Or han Okay’ın Ba tı Me de ni ye ti Kar şı sın da Ah met Mid hat Efen di ad lı ki ta bı dır. Bu ki ta bın so nun da Ah met Mit hat Efen di’nin ki tap ola rak ya -yım la nan eser le ri nin bir bib li yog raf ya sı da bu lun mak ta dır [Okay, 2008: 473-477]. Nü ket Esen’in bir ça lış ma sın da da ya za rı mı zın eser le ri nin tam bir bib li yog raf ya sı ve ril miş tir [Esen, 1999: 191215]. Söz ko nu su bib li yog raf ya lar da Ah met Mit hat Efen -di’nin Es ki Mek tup lar adıy la bir ro ma nı nın bu lun du ğu na da ir bir ka yıt yok tur. Ah met Mit hat Efen di’nin hikâye ve ro man la rı hak kın da en ge niş bil gi yi ve ren ilk ça lış ma -lar dan bi ri olan Mus ta fa Ni hat Özön’ün Türk çe de Ro man ad lı ki ta bın da da böy le bir ro ma nın var lı ğın dan söz edil me miş tir. Ah met Mit hat’tan söz eden di ğer kay nak lar da ve ya an sik lo pe di mad de le rin de de böy le bir kay da rast lan maz. Bu na rağ men söz ko nu su ro ma nın Ah met Mit hat Efen di’ye ait sa nıl ma sı nın se be bi, ya za rın di ğer ro man -la rı ile ay nı ga ze te de tef ri ka edi le rek yi ne ya za rın ro man -la rı nın ba sıl dı ğı mat ba ada ba sıl mış ol ma sı ve üze rin de ilk ba kış ta Ah met Mit hat adı nı ha tır la tan bir ru mu zun bu lun ma sı dır. Es ki Mek tup lar adıy la Ter cü manı Ha ki kat ga ze te si nin 65246574. sa yı la rı ara sın da tef ri ka edi len bu ro man, 1315 yı lın da da ki tap ola rak ba sıl mış tır. Tef ri ka da bu ro ma nın ya za rı Elif. Mim. ola rak gös te ril miş, Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı nın da ba sıl dı ğı Kır kam bar Mat ba ası’nda ki tap ola rak ba sı lır ken de ay nı ru
-3 An cak hiç ha ta yok da de ğil dir. Söz ge li şi Fe lâtun Bey ile Râ kım Efen di’den “… in san ol mak için ne
la zım sa is tih sal-i öm rün de” [is tih sa li em rin de, s. 13], “… haf ta lık fi lan lık için şık şa ka et me miş” [şakkı şe fe, s. 18], “… bir de ikin ci ko nu ak şam” [gü nü, s. 38] “… il ti fa tı nı za be ni mü zah har ey le dik ten son ra” [maz har, s. 44] gi bi rast ge le ba zı ör nek ler zik re di le bi lir. Le ta ifi Ri va yat’ı neş re ha zır lar ken Bah ti yar lık’ta ge çen ve oku ya ma dı ğı mız bir ke li me nin TDK neş rin de na sıl okun du ğu na bak tı -ğı mız da söz ko nu su ke li me nin hiç bir açık la ma ya pıl mak sı zın at lan dı -ğı nı da hay ret le gör müş tük.
muz kul la nıl mış tır. Ta bii bu du rum da ilk ak la ge len dü şün ce, Elif. Mim. ru mu zu nun Ah met Mit hat Efen di’ye ait ol du ğu dur. Ni te kim bu ki ta bı ye ni ya zı ya ak ta ran Ali Şük -rü Ço ruk ve TDK’nın ya yım la dı ğı bu kül li ya tın edi tö -rü olan Prof. Dr. İs ma il Par la tır da böy le dü şün müş ol ma lı dır lar. An cak bi zim bu ro ma nın Ah met Mit hat Efen di’ye ait ol du ğu ko nu sun da ciddi kuş ku la rı mız bu lun mak ta dır. El bet te bu ro ma nın Ah met Mit -hat Efen di’ye ait ol ma dı ğı nı gös ter me nin en kes tir me yo lu, ki me ait ol du ğu nu tes pit et mek tir, fa kat yap tı ğı mız araş tır ma lar da bu ko nu da ke sin bir so nu ca ula şa ma dık. Ter cü manı Ha ki kat ga ze te sin de Elif. Mim. ru mu zu na bir kaç ya zı da rast lan mak ta dır, fa kat bu ya zı lar dan ya za rın ger çek kim li ği ne ulaş mak müm kün ola ma dı ğı gi bi, bu ya -zı lar la ro man ara sın da bir iliş ki ku ra bil mek de zor dur. Do la yı sıy la bu ru mu zun ki me ait ol du ğu ve ya ay nı ru mu zu kul la nan bir den faz la ya za rın bu lu nup bu lun ma dı ğı bel -li de ğil dir. E-lif. ve Mim. kı salt ma la rı Ah met, İs ma il, İb ra him ve Mus ta fa, Meh met, Muh sin, Mu rat gi bi bir çok is min kı salt ma sı ola bi le ce ği için bu ru mu zun bir den faz la ki şi ta ra fın dan kul la nıl mış ol ma ih ti ma li de var dır. So nuç ola rak, Elif. Mim. im za sıy la ya yım la nan ro ma nın ki me ait ol du ğu nu tes pit et mek için eli miz de ye ter li ve ri bu -lun ma mak ta dır. An cak bu ro ma nın Ah met Mit hat Efen di’ye ait ola ma ya ca ğı na da ir bir ta kım bil gi le re sa hi biz ve bun la rı mad de ler ha lin de be lirt mek is ti yo ruz:
1. Bi lin di ği gi bi Ah met Mit hat Efen di bü tün hikâye ve ro man la rı nı ken di adıy la ön ce ga ze te de tef ri ka et miş ve son ra ki tap ola rak bas tır mış tır. Bu tef ri ka la rın hiç -bi rin de adı nı giz le me miş tir; hiç -bir ro ma nı nı im za sız ya yım la ma dı ğı gi -bi, her han gi bir ru muz ve ya kı salt ma da kul lan ma mış tır. Ay nı şe kil de bu ro man la rın ki tap bas kı -la rı nın ta ma mın da da Ah met Mit hat im za sı na açık ça yer ve ril miş tir.
2. Ah met Mit hat Efen di Ha san Mel lah, Hü se yin Fel lah gi bi ge niş ha cim li ro -man la rın da her bir bö lü me “ki tap” adı nı ver miş (Bi rin ci Ki tap, İkin ci Ki tap…) bu bö lüm le rin her bi ri ni de ken di için de “bap”la ra ayır mış tır (Bi rin ci bap, İkin ci bap…). Ba zı ro man la rın da ise “bap” ye ri ne sa de ce ra kam kul lan ma yı ter cih et miş tir. Ar na -vut lar-Sol yot lar gi bi ba zı eser le rin de ise bö lüm le rin her bi ri ne o bö lü mün ko nu su ile il gi li ay rı ad lar ver miş ve bu bö lüm le ri yi ne ra kam lar la alt bö lüm le re ayır mış tır. Ro man la rı nın ço ğun da ise bö lüm le ri nu ma ra ile ayır mış, her nu ma ra nın al tı na ay rı ca yi ne ko nuy la il gi li bir ad ver miş tir. Es ki Mek tup lar ro ma nın da ise bö lüm le me ler de “kı sım” ad lan dır ma sı kul la nıl mış tır. Ro man top lam ola rak 4 “Kı sım” ve 1 “Ha ti me” bö -lü mün den oluş mak ta dır. İl ginç olan, bu kı sım la ra ve ri len nu ma ra la rın, her kı sım da ye ni den 1’den baş la ma yıp bir bi ri ni ta kip et me si dir. Ya ni “Bi rin ci Kı sım” 1, 2, 3, 4 şek lin de alt baş lık la ra ay rıl dık tan son ra “İkin ci Kı sım” 5, 6, 7… şek lin de de vam et mek te, bu du rum di ğer kı sım lar da ay nı şe kil de sür dü rül mek te dir. Böy le bir uy gu la -ma ya Ah met Mit hat Efen di’nin hiç bir ro -ma nın da rast lan -maz.
3. Bi lin di ği gi bi Ah met Mit hat Efen di, hikâye ve ro man la rın da –hal ka ya rar lı ol ma yı amaç la rın dan bi ri ola rak be lir le di ğin den– za ma nı nın ko nuş ma di li ni kul lan mış tır. Bu na bağ lı ola rak onun eser le rin de Arap ça ve Fars ça ter kip ve tam la ma lar la yük -lü sa natkâra ne tas vir le re rast lan maz. Oy sa Es ki Mek tup lar ad lı ro man da ese rin en
önem li üslûp özel li ği sa yı la cak ka dar ol ma sa da bu tür den tas vir le re sık lık la rast lan -mak ta dır. Aşa ğı ya al dı ğı mız par ça la rın ben zer le ri ne Ah met Mit hat Efen di’nin di ğer hikâye ve ya ro man la rı nın hiç bi rin de rast la mak müm kün de ğil dir:
Canfe za bir rüzgâr ru hu teh ziz edi yor, mihri gâri bin aksi el va nıy la renk ten ren ge gi -ren bu lut la rı da ima bir ci he te sevk ey li yor du. Mev si min şid det li ha ra ret le rin den bi zar olan lar bûyı müş gini ez har ile mu at tar olan bu ne simi ruhef za yı te nef füs et mek fik riy le ki mi bah çe le re, de niz le re, ki mi de der ya yı ziri payı le ta fe tin de bu lun du ran me va -ki ye şi ta ban olu yor lar dı. (s. 17)
Uzak lar dan ge le ge le de niz ke na rın da in ce ça kıl taş la rı ara sın da kay bo lup gi den dal ga la rın ahengi dilpe zi rin den Me li ha’nın al tın zü lüf le ri ni pus eden ne simi ruhne va zın te -mev vü cat-ı lâti fe sin den baş ka bir ha re ket gö rül mü yor, bir se da işi til mi yor du. (s. 18) Ka mer, o mah bu bei dilârayı şark ya vaş ya vaş mağ ribi ih ti fa sı na çe ki li yor du. Bir ne -sim-i can-fe za nın te sir-i ha yat-bah şa sıy la in bi sa ta ge len, ser-be-ze min-i şük ran olan ağaç la rın ha fif ha fif hı şıl tı la rı sa mi ada bir te sir-i ha zin uyan dı rı yor du. Ka me rin in’itaf-ı şu aa tıy la nu ranî sa ye ler pey da ey le yen ağaç la rın bi rin de şeh bal-i zer rin ile çır pı na rak dal dan da la uçan bir kuş ca ğız ma ili fe na olan o necmi zi yafe şa na kar şı mü es sir nağ me ler te ren nüm ey li yor du. De niz den ko pan acı acı bir fer yat o kuş ca ğı zın na lei ga ri bi ne ka rı şı yor, aks ede ede uzak lar da or man lar için de kay bo lup gi di yor du. Der ya, o ayi nei mü cellâ ise asu ma na reşkaver ola cak de re ce de müs tağ rakı en var ol muş tu. Ne simi ne va -zişkâr-ı ba ha rın önün de –nur-ı se her den mas nu kü re cik ler gi bi–di zi le rek sa hi le doğ ru ko şu şan simîn mev ce ler yek di ğe ri ni deraguş ede ede ge lir ler, et ra fa in ci ler sa ça sa ça yi -ne av det eder ler di. (s. 31)
Ör nek ler ço ğal tı la bi lir, ama bu ka da rı nın mak sa dı an lat ma ya kâfi ol du ğu nu sa -nı yo ruz. Ro man an la yı şı na ve ro man dan bek len ti le ri ne bağ lı ola rak Ah met Mit hat Efen di’nin, bu lut la rı “mihr-i gâri bin aks-i el va nıy la renk ten ren ge” sok ma ya ca ğı, “ne sim-i ruh-ef za”yı “bû-yı müş gin-i ez har ile mu at tar” ve ya “ka mer”i “mah bu be-i dilârayı şark” şek lin de ni te le me ye ce ği, dal ga la rın sa hi le ge li şi ni bu şe kil de te fer ru -at lı bir iz le nim ci lik le tas vir et me ye ce ği h-at ta bel ki de ede me ye ce ği ni dü şü nü yo ruz.
4. “Ha ti me” bö lü mün de, ön ce ki bö lüm ler de ki ya zaran la tı cı nın 1. şa hıs an la tı -cı ya dö nü şe rek ro ma na dâhil olu şu dı şın da, bu ro man da ya zar-an la tı -cı nın hikâye nin iler le yi şi ne hiç mü da ha le et me me si, oku yu cuy la hiç di ya lo ga gir me me si de bu ese -rin Ah met Mit hat ro ma nı ol ma dı ğı nın baş ka bir de li li ola rak zik re di le bi lir.
5. Bu ro ma nın ya za rı nın, duy gu ve ya psi ko lo ji tas vi rin de ol duk ça ba şa rı lı iken olay ve ya ak si yon an la tı mın da ba şa rı sız olu şu da bu ese rin Ah met Mit hat’a ait ol ma dı ğı nın baş ka bir gös ter ge si dir. Çün kü Ah met Mit hat’ın ya zar lı ğın da bu nun tam ter si söz ko nu su dur; o, va ka ya rat ma da ve ak si yon da çok ba şa rı lı, bu na kar şı lık duy gu -la rın tas vi rin de ba şa rı sız bir ya zar dır.
6. Bu ro man da çok ba riz iki kur gu ha ta sı ve ya tu tar sız lı ğı bu lun mak ta dır. Bi rin ci si şu dur: Hikâye nin kah ra ma nı Ke nan, İs tan bul’da Mül ki ye Mek te bin de ya tı lı öğ ren ci iken mem le ke tin den mek tup ala maz ve sev gi li si Me li ha’nın du ru mu nu öğ re ne
mez; mem le ke ti ne mi dön sün, mek tup ya za rak mı bil gi is te sin ka rar sız ka lır. Bu sı -ra da, mek tup yaz sa bi le bun la rın ye ri ne ulaş ma ya ca ğı nı dü şü nür. Ya zar-an la tı cı bu du ru mu hikâye eder ken, Ke nan’ın, “aşa ğı da fasl-ı mah su sun da” an la tı la ca ğı üze re, ya za ca ğı mek tup la rın ye ri ne ulaş ma ya ca ğı nı bil di ği ni söy ler. Oy sa “faslı mah su sun -da” bil di ri le cek olan se be bi bi len sa de ce ya zar-an la tı cı dır, oku yu cu da çok geç me den bu nu öğ re nir, fa kat Ke nan’ın mek tup yaz ma yı dü şün dü ğün de he nüz olup bi ten ler -den, ya ni ken di si ne bir komp lo ku rul du ğun dan ha be ri yok tur. Do la yı sıy la bu ro ma nın ya za rı, bu ra da ya zaran la tı cı nın bil di ği bir şe yi ro man ki şi si nin de bil di ği ni zan ne de cek ka dar ace mi bir kur gu cu dur. İkin ci kur gu ha ta sı, doğ ru dan doğ ru ya va ka nın esa -sıy la il gi li ol du ğu ve ro man da adı nı bu ra dan al dı ğı için da ha va him dir: Hikâye mi zin kah ra ma nı Ke nan, mem le ke ti olan İz mir’e dön dü ğün de ar ka da şı Sa bit’ten ken di si ne ku ru lan komp lo yu ha ber alıp ni şan lı sı nın baş ka bir adam la ev len di ği ni öğ re nin ce, bu komp lo da rol alan Da im Bey ile Fa iz Efen di ara sın da ki mek tup la rı, ken di suç suz lu ğu nu is pat la yan ve si ka lar ol mak üze re, ni şan lı sı Me li ha’ya ulaş tı rıl ma sı ri ca sıy la ar -ka da şı na bı ra -ka rak mem le ke ti ni terk eder. Ya zar bu mek tup la rın ma hi ye ti ni, kim den ki me ya zıl dık la rı nı unu ta rak bun la ra ro ma nın iler le yen bö lüm le rin de Ke nan’ın Me li ha’ya yaz dı ğı, ama gön de re me di ği mek tup lar mu ame le si yap mış ve hikâye yi bu mek tup lar üze ri ne kur muş tur. Ah met Mit hat Efen di’nin ro man cı lı ğın da baş ka bir çok ku sur bu lu na bi lir, ama onun bu tür den kur gu ha ta la rı na ve ya tu tar sız lık la rı na hiç bir za -man düş me di ği ni, ya za rın hikâye ve ro -man la rı nı dik kat li oku yan lar bi lir ler.
7. Es ki Mek tup lar ro ma nın da, Ke nan’la Me li ha ara sın da, he nüz ni şan lı bi le de ğil ler ken ger çek le şen bir du dak du da ğa öpüş me sah ne si bu lun mak ta dır. Ya zaran la tı cı nın bu sah ne ye iliş kin bir de ğer len dir me yap ma mış ol ma sı, ya za rın bu nu onay la dı ğı ve ya ola ğan say dı ğı an la mı na ge lir. Oy sa Ah met Mit hat Efen di’nin he nüz ni şan lı bi le ol ma yan iki gen ci –ki bun lar olum lu ve oku yu cu ya ör nek teş kil ede cek şah si -yet te ki şi ler dir– bu şe kil de öpüş tür me ye ce ği ni, böy le bir du rum ger çek leş se bi le en azın dan ara ya gi re rek bu nun oku yu cu ta ra fın dan im ti sal edil me si nin önü ne geç me ye ça lı şa ca ğı nı, ya ni ahlâkçı lı ğı nı gös te re ce ği ni zan ne di yo ruz. Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı içe ri sin de iki kar şı cins ara sın da ev li lik dı şı iliş ki ler yok de ğil dir, fa -kat bun lar da bu du rum ya Ar na vut lar-Sol yot lar ve Gö nül lü ro man la rın da ve ya Bir Ger çek Hikâye’de ol du ğu gi bi ka dı nın gay ri müs lim ol ma sıy la müm kün dür ya da Jön Türk’te ki Ay şe Cey lan ör ne ğin de gör dü ğü müz gi bi bu ey le mi ger çek leş ti ren ki şi şid -det li şe kil de ce za lan dı rı lır.
8. Ha ti me bö lü mün de ya za rı tem sil eden an la tı cı nın ken di si ne iliş kin söy le dik -le ri Ah met Mit hat Efen di’nin şah si ye ti ve ya şan tı sıy la uy gun luk gös ter me mek te dir. Bu an la tı cı ken di si nin bir ka lem de ça lış tı ğı nı, sı kın tı ya ge le me yen bi ri ol du ğu nu, öy -le ki ba zen haf ta lar ca, ay lar ca ne evi ne ne ka -le me uğ ra dı ğı nı, “ka -len de ra ne im rar-ı ha yat” et ti ği ni be lir ti yor (s. 181182). Bi lin di ği gi bi Ah met Mit hat Efen di ro man la rı na ken di kim li ğiy le ve ger çek li ğiy le gi rer. Baş ka bir de yiş le Ah met Mit hat Efen -di’nin ro man la rın da ki sık sık ola ya mü da ha le eden 3. şa hıs an la tı cı la rın özel lik le ri
ger çek Ah met Mit hat Efen di ile uy gun luk gös te rir. Bu ro ma nın Ah met Mit hat Efen -di’nin ol du ğu nu ka bul eder sek, “Bu ra da ki ya zar-an la tı cı ni çin is tis na teş kil et sin?” so ru su na ce vap bul ma mız ge re kir.
9. Son ola rak, A. Mit hat Efen di’nin bir ya zı sın da ki ifa de, bi zim bu ra da yap ma -ya ça lış tı ğı mız çı ka rım la rı da ge rek siz ha le ge tir mek te dir. Ter cü man-ı Ha ki kat’te ki bir müs te ar im za nın ken di si ne is nat edil me si se be biy le yap tı ğı açık la ma da şu ifa de -ler yer al mak ta dır [Ah met Mit hat Efen di, 1886]:
Ben de niz mü ba he satı cid di ye de hiç bir va kit im zayı müs te ar kul lan ma mış ve is mi ni or -ta ya koy ma ya cü re ti ol ma yan ada mı hiç bir za man adam bi le say ma mış ol du ğum dan, “Der viş” im za sı be nim müs te ar im zam ol ma dı ğı nı ka ti yen ilan ede rim.
“Mü ba he sat-ı cid di ye de” müs te ar kul lan ma dı ğı nı ke sin bir dil le ifa de eden bir ya za rın çok önem ver di ği ni bil di ği miz ro man la rın dan bi ri ni tak ma ad la ve ya ru muz la yaz dı ğı nı ka bul et mek için bir se bep yok tur. Do la yı sıy la hiç te red düt süz Es ki Mek -tup lar ro ma nı nın Ah met Mit hat Efen di’nin ol ma dı ğı nı söy le ye bi li riz.
KAY NAK LAR
Ah met Mit hat Efen di, “Ah met Mit hat Efen di Haz ret le ri Ta ra fın dan”, Ter cü man-ı Ha ki kat, nr. 2372, 14 Ma yıs 1886.
Esen, Nü ket, Ka rı Ko ca Ma sa lı ve Ah met Mit hat Bib li yog raf ya sı, Kaf Ya yı ne vi, İs tan bul, 1999.
Gök çek, Fa zıl - Ça ğın, Sa ba hat tin (Haz.), Le ta if-i Ri va yat, Çağ rı Ya yın la rı, İs tan bul, 2001. Okay, Or han, Ba tı Me de ni ye ti Kar şı sın da Ah met Mit hat Efen di, 4. b., Dergâh Ya yın la rı, İs tan
