ADAPTATION OF SOME HUNGARIAN YUGOSLAVIAN VARIETIES IN THE CENTRAL ANATOLIAN PLATEAU

Tarla /Jab len Aterkez .,Ira,)'/lrllla 1"l1SlIliisii Delpw (-I), I, I 995

BAZI MACAR VE YUGOSLAV <;E~iTLERiNiN

ORTA ANADOLU'DAKi ADAPTASYONU Abdulkadir AVeiN' MuzalTcr AveIl

I, Dr, Tarla Ilitblen ,\terkez rlra~tmlla h'nslJlii,lii, A"kora,

()ZET: BclZl Macaristan vc Yugoslavyc' kaynakh l;c~illcrin ycrli (,:c~itlcrlc bcrabcr Orta Anadolu

~artlannda dcncncrck adaplasyon dunnnlanllln incclcnmcsi amaclyla bolgcdc 1989-91 yillan araslOda dcncmclcr kumlmu~tuL YugoSlilv l;c~itlcri gcrek Macaristan gcrcksc ycrli kaynakh c;e~itlcrc

nazaran bir Yarhk gostcrcmczkcn. MacaI' kaynakh l;c~it1crdcn GK-Szokc, Zombor vc Othalom ycrim pOlansiycli yiiksck olan yagl~h ycrlerdc cn yiiksck vcrim(crc ula~IllI~lardlr, Ycrli (,:c~itlcrdcn Gerck-79. \'crim potansiyclinin dii~iik oldugu ycrlcrdc (250 kg/da 'a kadar) cn (islun ikcn bu noktadan itibarcn iisliillliik GK-Szokc'nin ardllldan ikinci sWlda ycr allllakladlL Bu nokladan ilibarcn \'crim sIralamasl Olhalom, Kalc-A I. Giin-91 vc Gcrck-79 ~cklindc ollllaktadJr, Macarislan kaynakh c;:c~it1crin vcrim pOlansiycline sahip olmasl bunlann yagl~ln yiiksck oldugu ycrlcrc iyi adaptc oldugunu ye sulu

~artlarda da dcncnlllcsi gcrckligini goslcrmcklcdiL Zira iyi ~art1arda sulu ~artlann c;c~idi olan Atay­ 85 'len daha yuksck \'crim vcrmi~lerdiL

ADA1'T.\TIO:\' OF SO:\IE 1\li:\GARIA:\' A:\'J) \TGOSLAHA:'I YARmTIES I:\' TilE CE\TRAL A:\'ATOLl.\:\' J'LUEAr

s r:\l:\ L\RY: III ordcr to illl Ts/igatc adoptatioll of' sOllie IIIIJlJ!.anolJ OI/(l yllgosla!'iaJ] !'dricties,

cXI}('!'illleJlts II'C/'C ('{)}]dll(;tc,tI in thc ('el/tral .ln%lion Pla/eou tluring the 1989-91 ycars. ytlgoslovion

!'orietie's shOll'eti 1(}Il'cst yields as cOlI/lJOred lI'i/1I Ilullgarion anti '1'IIrktsh Olles, Bllt IJullgorion mrieties c!>j!ccil/llv C;K-,'\::;c)ke, ZOll/hor ond OtllOlolII s!lowed good adalJtation to the high yielding

el1l·JrOl1lllenls. TllrkislJ I'ariety (Jerek--9 11l'l'j(mllcd hcsl in Ihe Iml' yieldin?, environment (lolVer than

]50 kg/do). Another Turkish FrtrielV ..Jtal'-85 ranked second jiJllowing C1K-S::cJke ./i-olll tlte point 0/350

kg do, From t!lot IJoillt .~'ieldillg order 11'aS ()thalolll, Kate-., I I, (Jiin-91 and CTerek-7 _{9, Because}

Jlllllgarion I'arietles were 11'ell mlop/cd /0 Itiglt yielding el1\'irlJlllI/l'n/s one! Ollt yieldec! Alay-85, these

vOl'lclies should hc tes/ed /11l<lcr irriga/cd co//(It/ions.

GtRi~

Orta anadolll' da gcrck toprak, adaptasyonll, b< 1 kbtti $artlara gcrcksc iklim a<;lsllldan IllC\'ClIt olan adaptasyollll gostermcktcdir

farkllhklar, bolgcyc tavsiyc cdilccck ALTAY (1987) tarafmdan Orta

<;c$itlcrin oncc adaptas)'on <;all$malanlla Anadolll $artlannda ge1i$tirilmi$ vcya tabi tutulmaS1l11 gcrck1irmcktcdir. Nitckim, adaptc o!mu$ Gcrck-79, Bolal-2973, Macaristan \'C YtigoslaYya'dan gctirtilcn Klrkpll1ar-79, Bczostaya-I gibi yqitlcrin yuksck ycrimli bazi bllgday CC$itlcri hcr nc kullalllldlgi stabilite analizlerinc gorc kadar ait oldtlklan i.ilkclcrdc Ytiksck \'crim Gcrck-79'un gcni$ adaptasyon gosterdigi, potansiyclinc sahip isclcr dc bolgcmizin Klrkplllar-79'un ise ozel adaptasyona sahip daha az yagl$ll olmasl ytizlll1dcn btl yani Iyi $artlann bugda)'1 oldugu yC$itlcrin kcndi vC$itlcrimizle bolgcmiz gorOlmcktcdir

$artlannda dcncnmesi gcrckmcktcdir. TECEREN \d (1987) tarafmdan

FINLAY \'c WILKINSON (196~), Orta Anadolu $artlanllda l;C$it tescil bugday <;c$itlcrinin adaptas)'on dummlanni dcncmclcri Gcrck-79 <;c$idinin gcnel dcgcrlendinnck tizcrc bir mctod gcli~tirmi~ adaptas~'ona sahip oldugunu, Bczostaya-l YC mctodda l;C\Te ortalamalan ilc <;c$itlcrin l;e$idinin isc ytiksck yagl$1I )'crlcre adapte o yC\'fcdcki ortalamalanl1l kllllanarak oldllgunu gostcllllcktedir.

rcgrcsyon dogmlan c1dc cdilmi$tir Aynca Bu l;all$manll1 amaci da MacaI' vc rcgrcsyon katsaYlsl (b)'dc stabilitcnin \'C Yugoslav l;e$itlerinin Orta Anadolu 'nun adaptasyonun bir ol<;Osti olarak muhtclif )'crlcrindc, kcndi l;c~itlerimizle

Materyal ve Metod

Dcncmclcr Orta Anadolu 'da ii~ ytl bOy111lca 13 ycrdc kuru Il11u~tur. Tcsadiif

bloklan dcncmc dcscnindc kurulan

dcncmclcr ii~ tckcrrOrlii olup, parsel

boyutlan lO x 1.2 m'dir. Dcncmcnin

kumlmaslllda ~in diskli kombinc mibzcrlc ckim yapIlmI~ \·c 18 kg/da tohum, 7 kg/da P20 S \'C 6 kg/da N kllllanllnll~tlr. Ekimdc

Diamony11m Fosfat (DAP, 18-46-0)

kullamlarak fosfomn tamaml ilc 2.5 kg/da N \'crilmi~tir. Azotun gcri kalan klSl11l isc ilkbaharda kardc~lcnl11c dCHcsindc iirc

~cklindc vcrilmi~tir. YabanclOtlarda

miicadelc ilkbaharda bugdaylar

karde~lcnme sonllnda iken 2A-D'li iJa~laria yapJlml~tlr. Hasatta, Hcgc parsel

bi~erd6\'cri kullal1llarak tanc verimi c1de

edilmi~tir. Dcncmc )'erlcrine ait yagl~

durumu Tablo I'de \'crilmi~tir.

Dcncmcdc a~agldaki bugday

~e~itlcri ku lIal1l hl1l~tlf:

I. Partizanka Niska-Yugosla\')a 2. Balkan-Yugosl3\')'a

Tabla I. DCIlCIllC ycrlcrinc ail yagl~ dllnJlllll (mm).

~. Zombor-Macaristan 4. bthalom-Macaristan 5. Kincso-Macaristan 6. GK-~2-82-Macaristan 7. GK-Sz6kc-Macaristan 8. Katc-A I-Bulgaristan 9. Gcrck-79-Tiirkiyc 10. Bczostaya-l-Rusya II. Klrkpll1ar-79-Tiirkiyc 12. Atay-85-Tii rkiyc 13. Klra~-66-Tiirkiyc 14. BoJal-2973-Tiirkiyc 15. Giin-91-Tiirkivc 16.0TUD-16-Hat 17.0TUD-21-Hat

Cc~itlcrin adaptas)'on dllmmlannll1 analizindc FINLAY and WILKINSON (1963) tarafll1dan gcli~tirilcn mctod

kllllaI1l1ml~ur.

Sonu~lar ve Tartl~ma

Dcnemc sonllylan, Tablo 2'dc gorfllmcktcdir. Orta Anadolu' da farkh

AYLAR Dcncmc Ycrlcri 9

I

10

I

II

I

J2

I

I

I

2

_I

3

I

~

_I

5

_I

6

I

7 Taplam 1988 - J989 0 777 :iU :i.6 4.6 21.3 7.2 12.8 55.3 126 8.2 257 Haymana 8.3 60.3 57.0 19.8 8.4 9.4 149 6.6 (,9 A 186 21.4 294 Lodumlu 00 56.0 43.8 22(, 6.6 8.3 3.1 16.0 17.6 52 ().O 176. Bor 5.8 75.2 (,22 40A 12.8 14.7 65.2 25.7 28A 8.8 24.6 364. Sivas 1989 - 1990 0 65.6 90.2 340 6.0 15.6 5.0 68.6 28.9 20.0 5.0 339 Haymana 18.0 65.5 83.9 31.3 2J9 17.0 37.8 69.2 38.7 138 n.1 456 Ladumlu 20.2 64.4 145.3 468 248 32.1 4.7 222.8 I3fJ.6 66.4 (l! .3 828 Niksar 0 585 91.0 24.2 21.0 10.3 19.7 27.2 8004 15.6 U.I 361 Altmova 4nl 10.3 46.1 82.0 45.2 250 305 8.:2 632 44.8 .~8.3 7.5 Pmarba~1 0 105.2 148.9 37.9 21A 43.4 18.4 26.7 63.8 4lJ.2 19.5 534 Ak~chir 767 :B 83.7 IlJ8.n 68.2 27.9 31.0 6.n 132.n 120'<) 60.0 6.:2 Re~adiyc - rasa! vok

_-

- - -

-

-

-

-Camhbel

-1990 - 1991 48.0 10.3 16.0 71.0 17.0 33.0 16.0 54.2 64.5 27.2 17.0 374 Havmana

Bazi A/aear ve Yugoslav ('qitlcnnln Orta AnaJoll1 'daki A Japlasyonll

yerlerde iiI; yll yapllan dcncmc sonul;lanna

gore lYe~itler arasll1daki Cark, bir dcnemc

(Ak~ehir-1990) haril; hcr dcncmedc oncmli

lYlkml~tIr. Verimlcr arasll1daki farkltltk az verimli lYcvredcn yiiksck vcrimli I;C\Tcyc gidildiklYc artmaktadlr.

Nitekim Sckil l'de bazl

Macaristan kaynakh I;c~itJcrin stabilite

analizi gorulmektedir. Biitiin I;c\Tclcrdc

GK-Szoke'nin regrcsyon dognlstl

populasyon dognlsunun (gcncl ortalama) iizcrindedir. Yani bOtiin I;C\Tclcrdc Zombor ve Othalom 'a gorc daha yOksck \'crimlcrc

sahiptir. Zombor \'C Othalom l;c~itlcri isc

300 kg/da 'a kadarki I;C\TC \'crimlcrindc

populasyon ortalamasll1l11 altll1da, bu

noktadan itibarcn isc Ozcrindcdir. Yani bu

~e~itlcr daha l;ok ozcl adaptasyon yani 1\'1

~arjJara adaptasyon gostcrl11cktedirlcr,

Tiirkiyc kaynakh l;c~itlcrin stabilitc

durumlan isc Sckil 2'dc \'crilmi~tir. <;:C\TC

ortalamasll1l11 350 kg/da oldugu nok1aya

Kadar Gcrck-79 birinci slrada ycr

almak1adlr. Aynca bu nok1aya kadar populasyon ortalamasll1l11 da lizcrindcdir.

Yani Gcrck-79 birinci slrada ycr

almaktadlr. Yani Gcrck-79 dli~lik vcrimli

I;C\Tclcrc cn iyi adaptc olan l;c~ittir. Bu

noktadan itibarcn Atay-45 ilk slraYI

almakta \'C bu ~ckildc 800 kg/da' a kadar bu

durumunu kOflll11ak1adlr. Atay-85 I;C~idi

850 kg/da 'a kadarki I;C\TC ~artlannda

populasyon ortalal11asll1l11 altll1da

kaldlgll1dan ozcl adaptasyona sahip (iyi

~artlann I;C~idi) bir l;c~it olarak ortaya

I;lkmaktadlr. Klral;-GG I;C~idi gcnclliklc

populasyon ortalamaslI1l11 altll1da yer

alml~tlr. 150 kg/da' Itk I;C\TC \'crimi altll1da.

populasyon orlalamasll1\ ge~liginden kotO

~artlann bugdayl olarak orlaya I;lkmaktadlr.

Tabla 2, Ekmcklik bugday l;c~itlcrinin Orla Anada!lI'daki \'crimlcri,

P.Niska nalkan Olhaln11l G"":-32-82 GJ..:.-Szoke J..:.ah,~·Al Gerck-70 BC7o~laya-l J\.lrkpm/\r-i l.l AI.y-80 J..:.lfa~-M Bt11al-2973 Giin-Oj LrllJD-16 LTTUD·21

LIJd 11;1)' Ila~ Bnr SI\' l.\ld Ilay ~ll.. Ak; Al\ Pill Ihy Ilay

Itltll /,)°1

:\37 12'\ /'i- XX [00 2"0 ~Io 06·1 ~K~ 22~ j.1I l{)~ 122 1.111 }lJ] 2:\X 01·[ Jlx

J2u 1)6 1(1'1 112 IJll loU 21<> ('Ill:": 1UX "iO<; 111

36J 1):\ zr 131 I""X ]I;lf) 2~J 0-1 Jon

11,)~ !l{O ~:n 110 11'"' 2'iX 2tlX nuX JJ .... :qo 17'"' 21.1 lOX I-X 2,1\0 2~(\ 1<;<; 122

2"":7 1"":'0 tl1 () Do 20-1 ~ro<; ,,- "Ill

270 1·17 2~'i IOu 113 2"i1 ~o·1 roll 22U 0·1 331 1\8 18' III II" 220 2-" ON' lUI 21 ~

3D 13\ ll u 1<;1 1."·1 2<;2 2~() 'i II

21:0 120 Iu<; I roX I-IJ 30Q 2D "ian

3:"" \<;"i 211 !()u IJ..J 2r 2"1 ()flj 281 1~ I

3-..18 LN 2).''; ltd 102 2"'·1 1)":' 'i"i'7 281

283 1-11 20(1 12·~ I:"S 2c'{) 2lJ2 5'i"; 311 1

JoO J'iQ l'iX 121 ].10 12'i IXI nlO 2'"'1

OrtaJam/\lar 30:" I "iO 10J 1~·1 II~ 2()! 1·13 rol(J 311 .W

LSD 10.05. 85 30 2':' II '0 01 00 03 011

"

18 11 III 12 12 I ' 10 12 13 II 12 16 II II 10

Nat: Lad = Ladullllli. Ankara Nik = Niksar. Takal Cam = Call1hbcl. Takal

Hay = Hayman,l. Ankara

Ak~ = Ak~chir. Kanya Rq = Rc~adiyc. Takal

Bar = Bar. Nigdc Si\ = Si\as All = Allma"'l. Kanya

A"p'n veAves 1000 CJ 800 ::Q ~ ₆₀₀ E .0:= ~ 400 _... .iiiI ~ 200

o

"'--.----.---r--.---,,....---,--.,--.,---' 100 200 300 400 500 600 700 800

Cevre Verimi (kg/da)

1--

GK-Szoke ... ZOmbor -- Othalom ... Ortalama

Sckil I. Bazi Macaristan kaynakh ~c~itlcrin rcgresyon dogruJan

1000 , - - - , ~ 800 "'0

en

Yo --- 600

·f

·C

g

400 tJ>­ Q) CY 200 O-'---,---,--,--..--.---.---r--.----' ---100 200 300 400 500 600 700 800 'Vevre Verirni (kg/da)

I~

Atay-85

~

Gerek-79 -- Kyray-66

-~

Ortalama

I

Bazi A/aear ve rllgas/a\' r;e~lI/erinJn Or/a A nada/II 'daki Adap/as)'anJl

BuHin ~e~itlerden sc<;ilen yerli vc

yabancl kaynakh ~c~itlcrin rcgrcsyon

dogrulan Sekil J'dc vcrilmi~tir. SckiJ :i'de goruldiigii gibi iyi ~cvredc GK-Szoke cn yuksek verimi vermekte, bunu Turk 9c~idi

Atay-85 izlcmcktedir. Gcrek-79 isc iyi

~evrede se~ilen ge~itlcr i<;crisinde cn dii~iik

verimi verrnektcdir. Dii~iik vcrimli ~cvrede

(250 kg/da 'a kadar) isc Gcrck-79 en yuksck \'crimi saglamakta, bunu digcr bir Turk <;e~idi olan Giin-91 izlcmcktedir. Gcrck-79 ~c~idi ilc GK-Sz6kc'nin verimlcri

250 kg/da civannda ~akl~makta bu

noktadan itibaren iisHinliigii GK-Swkc almaktadlr. 1000

_•

.,-$' .--.. 800 m D ---.. r::J) Y­ 600 ~ .~ 'C OJ 400

>

u;r. OJ 0­ ₂₀₀ 0 100 200 300 400 500 600 700 800 <;evre Verirni (kgfda)

I

~

Gk-Sz6ke -- Atay-85 ... Gerek-79

-~

Ortalarra

Sckil 3. Bazl ycrli vc yabanci ~c~itlcrin rcgrcsyon dogrulan.

Sekil 4"de biitiin <;e~it1erin bir

aradaki adaptasyon durumlan yer

almaktadlr. b= I yatay hattl genc1

adaptasyonu, 45 I kg/da' daki dikey hat isc populasyon ortalamasl11l (buHin <;e~itlcrin

ortalamasl) gostermcktcdir. Rcgrcsyon

katsaylsl b>I olan GK-Szokc (b=I.239) iyi

~evreye en iyi adaptasyonu gosterrnektcdir. Bu ~e~idi Atay-85 (b= I. 167), Zombor

(b= 1. 163) ve Othalom (b= I.J J9)

izlemektedir. GK-32-82 ve Kincso dc iyi

~artiann ~e~it1eri olmakla bcraber yukandaki ~e~it1erden soma gclmektedirler. Regresyon katsaylsl l'e yakm olan Kate­ Al (b=0.987), Balkan (b=0.975) ve

Rcgresyon katsaYlsl b< I olan U-21, U-16, Bolal-2973 vc Gcrck-79 isc kotii ~artlara

iyi adapte olmll~ 9c~itlcrdir. Bu 9c~it1crin

ortalama vcrimlcri popuJasyon

ortalamasmll1 gerisindc oldugundan kotCI

~artlara olan U)1lmlan yukandaki 9c~itlerc

gorc daha azdlr.

Yagl~1 yiiksck olan Tokat vc bcnzcri yerlcrdeki Macar 9c~it1crinin

iisHinliigu bu <;c~itlerin yagl~1t yerlcrin veya sulu ~artlann ge~it1eri oldugunu, aynca bu

ge~itlerin ozelliklc GK-Szoke vc

Zombor'un sulu ~artlarda denenmesi

11vrin v"AI'el

1.4.,---...,..---,

9

•

I~ ~ 1 I ,:>. "'l.4 • 131:t IS . ! • 8

.

11 3 4 • • • 7 • 540 400 420 440 460 480 SOO 520

c;e-?it Ortalama Verimi (kg/da)

0.6 +-~___r-.,..-_r_----r-r_...J-___,_-,...-..._~-~~_,...---.~

380

I. Partizanka Niska-Yugoslavya 9. Gerck-79-Ti.irkiyc

2. Balkan-Yugoslavya 10. Bczostaya-I-Rusya

3, Zombor-Macaristan 11. Klrkpll1ar-79-Tflrkiye

4. Othalom-Macaristan 12. Atay-85-Tflrkiyc

5. Kincso-Macaristan 13. Klra~-66-Tflrkiye

6. GK-:n-82-Macaristan J4. Bolal-2973-Tflrkiye

7. GK-Szokc-Macaristan J5. Gfln-9 J-Tiirkiye

8. Katc-A I-Bu Igaristan J6. UTUD-J6-Hat

17. UTUD-21-Hat

regresyon katsaYlsl vcrimi arasmdaki

ili~kiler.

Yerli vc yabanci bugday ~e~itlerinin

Bazi J/acar ve fugo"!a,, ~ 'e}/I!enm/1 Or/a Anada!1I 'dakl AdaptasJonu

Kaynaklar

ALTAY, F., 1987. KI~hk BlIgdaylarda TECEREN, M., YOGOT. F.. ATABAY.

Verim Stabilitesi. Tiirkiye Tahll A.H. \'e BAKiOGLU, H., 1987.

Sempozyumll, Bursa, TOBiTAK. Orta Anadolu \'C Ge<;it Bolgelcrinde

Uludag o.Zir.FAk.S.431-442. YiirOtlilmekte Olan Ekmeklik

Bugday C;c~it Tescil Dcnemelcri.

FINLAY, K.W. and G.N. WILKINSON. TUrkiye Tahll Sempozyumu. Bursa,

1963. The Analysis of TOBiTAK. Uludag O. Zir. Fak.

Adaptation in a Plant - Breeding S.503-516.

Program. AusU.Agr.Res. 14:74.2­ 754.