Kemal GÖZLER*
Hatırlanacağı üzere 1994 yılına ilişkin Fransız Anayasa Konse yi Kararlan1 Kroniğini bu Dergi'nin geçen sayısında yayımlamış
tık2. Dergi'nin bu sayısında da aynı işi 1995 yılına ilişkin olarak ya
pacağız. Amacımız imkanlar ölçüsünde bu Dergi'de Fransız Anayasa Konseyi (Conseil constitutionnel) kararlarını heryıl düzen li olarak Türk okuyucusuna kısaca da olsa tanıtmaktır.
1995 yılında verilen kararlan incelemeden önce, bu yıl (1995) Anayasa Konseyince üç yeni üyenin atandığını belirtelim. Cumhur başkanı François Mitterrand sadık arkadaşı ve eski Dışişleri Bakam Roland Dumas'yı Konseye Başkan olarak atamıştır. Senato Başka nı Rene" Manory ise kendi seçiminde onu destekleyen Etienne Da-illy'yi ve Millet Meclisi Başkanı Philippe Seugin ise parlamento egemenliğinin tanınmış bir savunucusu olan Michel Ameller'i üye olarak atadı3. Fransa'da her zaman olduğu gibi, bu sefer de, Anaya
sa Konseyinin yeni üyeleri siyasal bağlantılan sayesinde seçildiler. Böylece 1995 Martında sağ tarafından atanan üyelerin sayısı dört, sol tarafından atanan üyelerin sayısı ise beş oldu4.
* Yard.DoçDr., Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Bursa. 1. Fransız Anayasa Konseyi kararları bu Konsey tarafından yayınlanan Recueil des
dicisions de Conseil constitutionnel'ât yayımlanmaktadır. Bu kararların yorumu Revue françahe de droit constitutionnel ve Revue de droit public'te yapılmaktadır.
Keza bu kararlardan önemlileri diğer anayasa mahkemelerinin kararlan ile birlikte
Annuaire International de justice constitutionnelle ve Avrupa Konseyine bağlı
Venedik Komisyonu tarafından hazırlanan Bulletin de jurisprudence
constitutionnelle''de bulunabilir. Keza 1997 yılından itibaren tüm kararlanna
internetten http:llwwwjconseil-constitutionnel.fr adresinden ulaşılabilir.
2. Kemal Gözler, "Fransız Anayasa Konseyi Kararlan Kroniği: 1994", Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 44,1995, Sayı 1-4, s.109-819.
3. Fransız Anayasasının 56'ncı maddesine göre, 9 üyeden oluşan Konsey'e üç üye Cumhurbaşkanı, üç üye Millet Meclisi Başkanı, üç üye de Senato Başkanı tarafından her hangi bir koşula bağlı olmaksızın atanırlar.
4. Dominique Rousseau, "Chronique de jurisprudence constitutionnelle", Revue du
Fransız Anayasa K o n s e y i üyeleri siyasi sorunlardan tamamen haberdardırlar. Zira dokuz üyeden beşi eski b a k a n
kabinelerinde çalışmış kişilerdir. D o k u z ü y e d e n üçü vekili ve senatördürler5,
üye yoktur.
veya bakanlık ise eski millet-A n a y a s a K o n s e y i n d e hakimlikten gelen
Şunu da belirtelim ki, 8 Haziran 1995 tarihli kararla yeni bir uygulamaya başlandı. Bu tarihe kadar kararların altında sadece Anayasa Konseyi Başkanının adı bulunurdu. Bu kararın altında ise ilkkez kararın verildiği oturumda bulunan üyelerin isimleri de yer almıştır. Yalnız hala Fransız A n a y a s a K o n s e y i kararlarında muha lefet şerhleri yer almaz.
Fransız Anayasa Konseyi 1995 yılında 12 anayasaya aykırılık k a r a n vermiştir. Kuruluşundan bu yılın sonuna kadar verdiği iptal k a r a n toplamı 201 'dir6.
Aşağıda Fransız A n a y a s a Konseyinin 1995 yılında verdiği ka rarlardan önemli görülen beş tanesi incelenmiştir.
1. 18 Ocak 1995 Tarih ve 94-352 DC Sayılı Karar, "Video
Kamerasıyla Gözetleme", Journal officiel, 21 Ocak J995, s. 1155.
Gösteri yürüyüşlerinden ortaya çıkan aşınlıkjlarla mücadele etmek için dönemin İçişleri Bakanı Charles Pasqua tarafından ha zırlanan kamu güvenliğinin sağlanmasına ilişkin bir kanun Parla mento tarafından 22 Aralık 1994'te kabul edildi. Anayasanın öngör düğü sayıda milletvekili ve senatör kanuna karşı Anayasa Konseyine başvurdular.
Kanun, hırsızlığa veya saldınya açık yerlerde kişi ve eşya gü venliğini sağlamak, trafik kurallannın ihlalini tespit etmek, kamu mallannı ve araçlannı korumak amacıyla, valilere, genel yollara, halka açık kurumlara ve yerlere video kamerasıyla görüntü alınma sı ve bunlann kaydedilmesine imkan veren sistemlerin yerleştiril mesi için yetki veriyordu. Bunun için öngördüğü tek şart valinin karar vermeden önce, başkanlığını meslekten biı hakimin veya fahri bir hakimin yaptığı ve il düzeyinde kurulan 3İr komisyonun görüşünü almak zorunda olmasıydı.
5. Ibid.
6. Thierry Di Manno, "Chronique de contentieux constitutionnel", Revue française de
droit consitutionnel, 1996, no. 26, s. 382.
Anayasa Konseyi kanunun bu düzenlemesini anayasaya uygun bulmuştur. Zira, Konseye göre, böyle bir düzenleme, anayasal de ğerde bir amaç olan kamu düzeninin korunmasını amaçlamaktadır. Konseye göre, burada her ne kadar bireysel özgürlüklere ilişkin bir husus varsa da, valinin karar vermeden önce başkanlığım bir haki min yaptığı bir komisyonun görüşünü almak zorunda olması yeterli bir garanti olarak görülebilir. Bununla birlikte Konsey, bu komis yonun "görevi göz önüne alındığında, oluşumunun bağımsızlık ga rantilerini içermesi" gerektiğini hatırlatmaktadır.
Anayasa Konseyinin bu karan eleştirilebilir. Nitekim Domini-que Rousseau'ya göre7, kamerayla gözetleme sistemlerinin yerleşti
rilmesi, bireysel özgürlüklere dokunur. Bireysel özgürlükler söz ko nusu olduğunda ise, valilik makamının, adli makamların iznini almadan böyle bir işlem yapamaması gerekir. Söz konusu komisyo nun ise adli bir makam olarak mülahaza edilmesi imkansızdır.
Aynı kanun ayrıca, gösteri yürüyüşlerinde güvenliği sağlamak için her türlü fırlatılabilecek nesnelerin (projectile) taşınmasmı ve kişilerin üzerinde bulundurulmasını yasaklıyordu. Anayasa Konse yi buradaki düzenlemeyi genel ve belirsiz bulmuş, bunun bireysel özgürlüğe aşın derecede zarar verdiğine, dolayısıyla söz konusu düzenlemenin anayasa aykın olduğuna karar vermiştir.
Diğer yandan Kanun'un 16'ncı maddesi, Ceza Kanununun 132-75'inci maddesi anlamında silahlan ortaya çıkarmak ve ele geçir mek için, adli makamlann iznini almaksızın, halka açık yollarda hareket eden her aracın aranmasına izin veriyordu. Anayasa Konse yine göre, arabalarda yapılan silah arama işlemi bireysel özgürlüğe dokunur. Bireysel özgürlük söz konusu olduğunda ise, böyle bir işlem, valilerin değil, adli makamlann izniyle yapılabilir. Zira, Fransız Anayasasının 66'ncı maddesine göre, "adli otorite bireysel özgürlüğün koruyucusudur". Bu nedenle Anayasa Konseyi ilgili Kanunun bu hükmünün Anayasaya aykın olduğuna karar vermiştir (Bu karar hakkında bkz. Louis Favöreu'nün Yorumu, in Revue
française de droit constitutionnel, 1995, no.22, s.361-372).
2.11 Ocak 1995 Tarih ve 94-363 DC Sayılı Karar, Hakimlik
Statüsü, Journal officiel, 14 Ocak 1995, s. 727.
19 Ocak 1995 Tarihli Organik Kanun 22 Aralık 1958 Tarihli Hakimlik Statüsüne İlişkin Ordonance'ta değişiklik yapıyordu. Bu
ilginç kanun yargı organlarındaki hakim açığını gidermek için "ge çici hakimler"in işe alınmasını öngörüyordu. Bunlar asliye mahke melerinde hakimlik, heyetli mahkemelerde ise üyelik görevleri için yedi yıllık bir süre için atanıyorlardı. Tekrar atanmaları mümkün değildi.
Anayasa Konseyi bu kanunu incelemiş, anayasa aykırı bulma mıştır. Konseye göre şu üç koşula uymak şartıyla söz konusu yasa Anayasaya aykırı değildir. (l)Bu görevlerin icrası sınırlı olmalıdır. (2) Özlüğe ilişkin nitelikler bu görevlerin geçici niteliğiyle belirlen melidir. (3) Bu hakimlerin bağımsızlığı ilkesi sağlanmalıdır.
Konseye göre, söz konusu kanun bu şartlan gerçekleştiriyordu. Çünkü bir kere bu geçici yargıçlar, asliye hakimlerinin dörtte biriy le sınırlandırılıyordu. İkinci olarak heyet halinde çalışan mahkeme lerde ise ancak bir üye geçici hakim olabilirdi. Diğer yandan kanun, bu geçici hakimler için mesleki nitelikler arıyordu. Onlar ya serbest hukuk mesleğinden ya da yasamada yahut yürütmede çalışıyor ol malıydılar. Ayrıca, görev süreleri yedi yıl ile sınırlandırılıyor ve bu süre yenilenemiyordu. Bu geçici hakimlerin maaşları da değişik şe kilde belirleniyordu. Kanun bu "geçici hakimler"in başka bir mes leki faaliyet icra etmesine de olanak tanıyordu. Konsey bu son hu susu özel bir dikkatle incelemiş, ama bunda da anayasaya bir aykırılık görmemiştir (Bu karar hakkında bkz. Jean-Cristophe Car'in Yorumu, in Revue française de droit constitutionnel, 1995, no. 22, s. 377-384).
3 . 2 Şubat 1995 Tarih ve 95-360 DC Sayılı Karar, Ceza Uz
laşması, Journal officiel, 7 Şubat 1995, s. 2097.
Mahkemelerin iş yükünü hafifletmek için Yargı Örgütü ile Hukuk ve Ceza Usulüne İlişkin Kanunun 35'inci maddesi bazı hafif suçlarda cumhuriyet savcısına sanıkla pazarlık yapma imkanı veri yordu. Bu usûle göre savcı, suçunu kabul etmesi ve mağdura verdi ği zaran tazmin etmesi şartıyla, en az üç yıl hapis cezası alabilecek sanığa, hakkında ceza davası açmak yerine, ya hazineye belirli bir miktar para ödemesini ya da ücretsiz olarak kamu yararına bir faali yete katılmasını önerecekti. Eğer sanık bunu kabul ederse, savcı dava açmıyacaktı.
Anayasa Konseyi bu düzenlemeyi anayasaya aykın görmüştür. Konseye göre burada bir kere devletin temel fonksiyonlanndan biri olan adalet dağıtmak görevinin devri söz konusudur. Her ne kadar
yetki savcıya veriliyorsa da, ve savcı da aslında meslek olarak bir hakim ise de, yine de gerçek anlamda bir hakim değildir.
İkinci olarak, sanığın kabulüyle bile olsa, bu ceza uzlaşması, 1789 Haklar Bildirgesinin 9'uncu maddesinde garanti altına alınan masumluk karinesinin ihlali niteliğindedir. Zira, sanık uzlaşmayı kabul ettiği an, yargı organının kontrolü dışında, "suçluluğu mah keme kararıyla saptanmadan", suçluluğunu zımnen kabul etmekte dir. Dahası ceza uzlaşmasmm, bir avukat bulunmadan yapılması öngörülüyordu. Yani, savunma hakkına da saygılı değildi. Keza bir yargı organının kontrolüne de tabi değildi. Bu konuda her hangi bir yargısal başvuru yapılamazdı.
Konseye göre ceza muhakemesi alanında iddia makamı ile yargı makamının birbirinden ayrılması bireysel özgürlüğün güven cesidir. Konsey, böylece adli otorite içinde savcılık ile hakimlik arasında ayrım yapmaktadır. Bireysel özgürlüklerin güvencesi olan adli otoriteyi savcılar değil, hakimler temsil etmektedir.
Ceza müeyyidesinin yerine geçen ceza uzlaşması da bireysel özgürlüğe zarar verir. Dolayısıyla, ilgilinin rızasıyla da olsa, sadece iddia makamının yaptığı ceza uzlaşmasıyla belirlenecek tedbirlerin alınması için anayasal gereklere uygun olarak yargı organının, yani hakimlerin karan gerekir. Sonuçta Anayasa Konseyi bu maddenin anayasaya aykın olduğuna karar vermiştir (Bu karar hakkında bkz. Thierry S. Renoux'nun Yorumu in Revue française de droit
consti-tutionnel, 1995, no. 22, s. 405-410).
4. 27 Temmuz 1995 Tarih ve 95-365 DC Sayılı Karar, Katma Değer Vergisi, Journal officiel, 29 Temmuz 1995, s. 11338.
1 Ağustos 1995 tarihinden itibaren katma değer vergisinin nor mal oranım % 18.60'tan %20.60'a çıkaran kanuna karşı Sosyalist Partili 60 milletvekili anayasa mahkemesine başvurdular.
Alışılmışın dışında olarak, katma değer vergisi oranlarının yük seltilmesi ek bütçe kanunu ile değil özel bir kanun ile yapılmıştı. Parlamentodaki muhalefet bunu bir usul saptırması olarak gördü. Onlara göre bütçe açığını gidermeye yönelik bu usul ek bütçe kanu nunda yer almalıydı. Zira öneri kesinlikle konu bakımından bir bütçe kanunu konusuydu.
Anayasa Konseyi bu başvuruyu reddetmiştir. Konseye göre, mali hükümler sadece bütçe kanununda yer almak zorunda değildir.
Diğer normal kanunlarda da yer alabilir. Bütçe kanununun uygulan ması döneminde bir normal kanun ile vergi kanunlarında bir deği şiklik yapılabilir (Bu karar hakkında bkz. Loic Philip'in Yorumu, in Revue française de droit constitutionnel, 1995, no. 24, s. 783-787).
5. 28 Aralık 1995 Tarih ve 95-369 DC Sayılı Karar, 1996
Yılı Bütçe kanunu, Journal officiel, 31 Aralık 1995, s. 19099. 4 Mart 1993 tarihli bir Bakanlık Kararnamesi sivil hava mey danlarında yürütülen teknik kontrol masraflarını, zorunlu aidat ihdas etmek suretiyle, hava taşıma işletmeleri arasında paylaştırı yordu. Bu Bakanlık Kararnamesi Fransız Danıştayı (Conseil
d'Etat) tarafından 10 Şubat 1995 tarihli karar ile iptal edilmişti.
Fransa'da idari yargının iptal kararlarının mali sonuçlarını sil mek için hükümetin sistematik olarak başvurduğu bir uygulama vardır. Buna "kanun koyucu tarafından geçerlilik kazandırma
(vali-dation legislative)" ismi verilir. Bu usulde idari yargı tarafından
iptal edilen bir idari işlem yasama organı tarafından bu sefer kanun la kabul edilir, yahut onun doğurduğu sonuçlan etkisiz hale getiren bir kanun çıkanlır.
Yukanda zikredilen bakanlık kararnamesini iptal eden Conseil
d'Etat'nm 10 Şubat 1995 tarihli iptal karannı da etkisiz hale getir
mek için hükümet bu "validation legislative" usulünü kullanmıştı. Yasama organı Conseil d'Etat'nm bu karan nedeniyle sivil hava taşıma işletmelerinden tahsil edilemeyen aidatlan tahsil etmek amacıyla, 1996 Yılı Bütçe Kanununa iki madde koydu (m. 97 ve 98).
97'nci madde 1991 ilâ 1995 yıllan için, geçmişe yürür bir şe kilde, hava alanı hizmetleri için aidatlann oranlannı tespit etmeye, ilgili bakanlan yetkili kılıyordu.
Anayasa Konseyine başvuran Muhalefet milletvekilleri bu maddenin "kesin hüküm" (chose jugee) ilkesini ihlal ettiğini, zira
Conseil d'Etat'nm karannı ihlal ederek bir düzenleme getirdiğini
ileri sürüyorlardı.
Anayasa Konseyi başvuruculann bu istemini 97'inci madde hakkında reddetmiştir. Konseye göre bu düzenleme kesin hüküm
kesini ihlal etmemektedir. Zira sadece ilgili bakana aidatın miktarı nı tespit etme yetkisi vermektedir.
Bütçe Kanununun 98'inci maddesi ise, Conseil d'Etat tarafın dan iptal edilen teknik kontrole ilişkin masraftan hava işletmeleri arasında paylaştıran bakanlık kararnamesi uyannca daha önceden alman aidatlan geçerli hale getiriyordu.
Davayı açan milletvekilleri eğer bununla yasa koyucu aidatlan geçmişe yürür bir şekilde ihdas etmek istiyorsa, bunun konu bakı mından bütçe kanununa giremeyeceğini, yok eğer bununla yasa ko yucu geçmişe yürür bir vergi koymak istiyorsa, bu konuda yetki ba kımından hukuka aykınlık bulunduğunu, zira bizatihi verginin oranlannın yasa koyucu tarafından tespit edilmediğini ileri sürüyor lardı.
Bu itirazlan dikkate almaksızın Anayasa Konseyi kanun koyu cunun idari işlemleri geçerli kılmak için geçmişe yürür hükümler koyma yetkisine sahip olduğunu, ancak bu yetkiyi sadece genel yarar düşüncesiyle kullanabileceğine hükmetmiştir. Konsey, somut olayda bu şarta uyulmadığım düşünmektedir. Konseye göre, salt mali yarar düşüncesi bizatihi bir kamu yaran sebebi değildir: "Söz konusu meblağ ve sivil havacılık ek bütçesinin mali dengesi genel koşullan açısından, sadece mali yarar düşüncesi, daha önceden alınmış bir mahkeme karannın etkilerini silmeye kanun koyucuyu yetkili kılmaz. Başvuranlann diğer itirazlanna bakılmaksızın, 98'inci maddeyi anayasaya aykın olarak görmek gerekir".
Anayasa Konseyi, bu kararla bir yargı karannın mali
sonuçlan-x m silmek için hükümetin Fransa'da sistematik olarak başvurduğu
idari yargı tarafından iptal edilen idari işlemlere yasakoyucunun ge çerlik kazandırması uygulamasını sınırlandırmak istemiştir. Anaya sa Konseyine göre böyle bir uygulamaya, ancak kamu yaran gerek tirdiği durumlarda başvurulabilir ve basit bir mali yarar düşüncesi (bütçe dengesi) kamu yaran olarak değerlendirilemez. (Bu karar hakkında bkz. Loic Philip'in Yorumu, in Revue française de droit
1995 Yılı Fransız Anayasa Konseyi Kararlan no 95-370 DC 95-371 DC 95-369 DC 95-368 DC 95-367 DC 95-366 DC 95-365 DC 95-364 DC 95-360 DC 95-362 DC 95-361 DC 94-358 DC 94-357 DC 94-359 DC 94-352 DC 95-363 DC Tip [1] [1] [1] [5] [2] [4] [1] [2] m [1] [1] [1] [1] [1] [1]
m
Tarih 30/12/1995 29/12/1995 28/12/1995 15/12/1995 29/11/1995 08/11/1995 27/07/1995 08/02/1995 02/02/1995 02/02/1995 02/02/1995 26/01/1995 25/01/1995 19/01/1995 18/01/1995 11/01/1995 Denetlenen Kanun Loi autorisant le gouvernement, par application de l'article 38 de la Constitution, â reTormer la protection socialeLoi de fınances rectificative pour 1995
Loi de fınances pour 1996
RtSsolution modifıant le reglement du S£nat
Loi Organique prise pour l'application des dispositions de la loi constitutionnelle n 95-880 du 4 août 1995 qui instituent une session parlementaire ordinaire unigue
Resolution modifıant le reglement de l'Assembiee nationale
Loi relevant de 18,60% a 20,60 % le taux normal de la. taxe sur la valeur ajouhfe â compter du 1er août1995
Loi organique modifıant la loi n 88-1028 du 9 novembre 1988 portant dispositions statutaires et preparatoires â rauiîodetermination de la Nouvelle-CaKidonie en 1998 et portant dispositions diverses relatives aux territoires d'outre-mer Loi relative â l'organisation des juridictions et a la procedure çivile, p£nale et administrative Loi relative â la dedaration du patrimoine des membres du gouvernement et des titulaires de certaines fonctions
Loi relative aux marches publics et delĞgations de service public Loi d' orientation pour 1'amĞnagement et le developpement du territoire Loi portant diverses dispositions d'ordre social
Loi relative â la diversinS de l'habitat
Loi d'orientation et de programmation relative â la sicurite'
Loi relative au fınaııcement de la vie politique R* 269 265 257 246 233 226 214 202 195 200 198 183 179 176 170 159 Journal officiel Journal officiel du 31 decembre 1995 p. 19111 Journal officiel du 31 decembre 1995 19108 J.O.du31 decembre 1995, p. 19099 J.O.dul9 decembre 1995, p 18396 Joumal officiel du 2 decembre 1995, p.17620 Joumal officiel du 11 novembre 1995, p.16658 Journal officiel du 29juilletl995,p 11338 Journal officiel du 8fevrier 1995, p. 2377 Joumal officiel du 7fövrierl995,p. 2097 Joumal officiel du 7fevrier 1995, p. 2098 J.O. du 7 feVrier 1995,p.2098 J.O. du 1er tevrier 1995,p.1706 J.O.du 31 janvier 1995,p.1651 J.O.du 21 janvier 1995,p.1166 J.O.du 21 janvier 1995, p.1154 J.O.du 14 janvier 1995, p. 733 Sonuç Conformite Non conformite partielle Non conformite' partielle CorforminS Corformite' No conformite^ partielle Conformite Conformite Non conformite partielle Conformite Conformite Non conformite partielle Conformite Conformite Non conformite partielle Non conformite partielle
94-354 DC 94-353/356 DC 94-355 DC [2] [2] [2] 11/01/1995 11/01/1995 10/01/1995
Loi Organique relative â la declarabon de patrimoine des membres du Parlement et aux incompatibilites applicables aux membres du Parlement et â ceux du Conseil constıtutionnel
Loi organique modifıant diverses dispositions relatives i l'ilection du President de la Republique et i celle des deputls a l'Aşsemblee nationale et Loi Organique relative au financement de la campagne en vue de l'election du President de la Republique
Loi Organique modifıant l'ordonnance n 58-1270 du 22 decembre 1958 relative au statut de la magistrature 163 166 151 Journal offîciel du 14janvier 1995, p. 730 Journal orTiciel du 14janvier 1995,p. 731 Joumal offîciel du 14 janvier 1995,p. 727 Conformite Non conformite partielle Non conformite partielle
Conformitd: Anayasaya Uygunluk
Non conformite' partielle: Kısmen Anayasaya Aykırılık
R: Recueil des ddicisions du Conseil constitutionnel, sayfa numarası.
