r
TÜRKLER'İN KULLANDIĞI ARMALAR
Yrd. Doç. Dr. îlhami DURMUŞ
v _______________________________ - • , : - - • • _ ■
J
A - Ç İFT B A ŞL I K A R T A L A R M A SI
Kartalın O rta A sya Türklerinde totem hayvanı olarak kabul olunduğunu çeşitli kaynaklardan öğrenmekleyiz. Birçok ka vi inlerin, insanların hıayvanlarla m ünase beti sonucu türediğine inanılmaktadır. Bu arada Şamanın da kartalın bir kadınla bir
leşmesinden m e ydana geldiği kabul edil m ektedir. Eski Türkİer'de kısır kadınlar çocuk vermesi için kartala başvurup yal
varırlardı. Bundan doğan çocuklara kartal dan türem iş denirdi. Yakutlar’ın inancına göre "Ogı Imıla" denilen kuş şeklinde bir ruh vardır. Çocukların başında öterek nes lin hareketli olacağını haber verir. O
O ğuzhan’ın altı oğlundan herbirinin bi rer kuş ongunu vardı. Moğolların, İlhanlI ların da yirmidört boy teşkilatı ve her bo yun avcı kuşlardan ongunları vardı. Bir çok T ürk büyükle rinin de kuş ile ilgili isimler taşıdıklarını biliyoruz. M esela To- ğan Han, Tuğrul Han, Çağrı Bey, Sungur Bey g i b i . <2)
XI. yüzyıldan itibaren hem Anadolu hem de etra fta k ü ç ü k d e v le tle r kuran Türkler'in çifte kartal armasına sahip b u lunduklarını zamanım ıza kadar korunmuş b ir ç o k e s e r d e n ö ğ r e n m e k te y i z . 1170- 1197'ye kadar başta bulunan Sancar A ta beyi îm a deddin Zengi ve Takipçisi Gıb- deddin M ecid'in nam ın a darb edilen sik kelerde rastalanan çifte kartal arması bu
güne kadar A nadolu Selçuklu c o ğ r a fy a sında tanıyabildiğim iz en eski b ir T ürk numunesidir. Yalnız bu küçük T ü rk emi- reti tarafından değil, aynı zam a nda diğer T ürk emiretlerinin dahi alametlerinin bu arm a olduğunu Diy arbakır şehrinin kale duvarları bize gösteriyor. 1208 ta rihin de Artuklular'dan Nasıreddin M a hm ud'un in şa ettirdiği Uluban Kalesinin dış kitabesi nin üst tarafında k abartm a olarak taşlan yonulm a ve yine aynı hükümdarın inşa et tirdiği "Yedi Kardeş" adını taşıyan ikinci bir kale üzerindeki diğeri m üstem leke bir Türk kalesi üzerine yapılm ış çifte kartal arm a sın ın m u h a f a z a edilm iş bir ş e k li d i r . ^ 1965 yılı kazısında Beyşehir Kuba- dabad büyük sarayında bulunan çift başlı kartalı yıldız çinilerden birinin gövdesi üzerinde görülen "Es Sultanî" yazısı çift başlı kartılan sarayı yaptıran A lae ddin K eykubat'm arması olarak kullanıldığını açık ça ortaya koyar. K o n y a kalesinden d aha önce tanıtılan taş kabartm ada da iki kartal arasında aynı şekilde "Es Sultanî" yazısı var. Y in e A laeddin K e y k u b a t d ön em in d e inşa edilen Konya şehri kale d uvarlarının eski kapısı ü z e r in d e gayet büyük, günüm üzde K onya m üzesinde ko r unan çifte kartal arması T ü rk sa nalının şüphesiz en güzel örneklerindendir.
Bu arma şekli yalnız A nadolu Türkle rinde değil, aynı z a m a n d a d iğ e r ç e v r e m e m le ketlerde hüküm süren T ü rk İ e r ’de dahi bulunmaktadır. Bunlardan birisi
Ka-hirc şehri surları, diğeri ise Ani şehri d u varları üzerinde bulunmaktadır. ^ Diyar bakır kalesini A b a k a Han zaptettikten sonra 1279 tarihinde nam ına bastırdığı bir sikke üzerine çit t başlı kartal ve onun üze rinde sağa doğru koşan bir tavşan bulu n maktadır. (7)
İslam o lm a y a n d iğ e r T ü rk le r'd c de kuşların arm a olarak kullanıldığı g örül mektedir. Nagy-Szent-M iklos definesinde bir altın vazonun üstünde bir kartal resmi bulunmakta ve çıplak bir kızın elinde kar talın ağzına doğru bir kadeh tutar şekilde lasvir edilmektedir. Macaristan'da eski za manlardan beri Jazsbe re ny'd e bir fildişi borazan saklanmakta idi ki sonra 1816'dan itibaren bunu m illî m üz eye nakletmişler- dir. Halk ara sında bu borazanın en eski dev irlerd e yedi rü esa sın d a n birisi olan Taş'ın oğlu Lel olduğu rivayeti dola şm ak tadır. İşle bu borazanın üzerin de de bir kartal resmi göze çarpmaktadır. Bu kartalı bazı Macar âlimleri Bizansın kartalı zan netmişler ve Bizans tesiriyle meydana ge tirilmiş olduğunu ileri sürmüşlerdir. H a l buki Bizans’a kartalın XII. yüzyılda geçti ği ispatlanmıştır. Gerek N agy-Szent-M ik los vc gerekse bu M acar borazanı bu d e virden daha evvel oluşturulmuştur. M acar alim lerinden F eher G e z a Bulgar Türkle- ri'nin dc kartalı arm a olarak kullandığım arkeoloji araştırmaları neticesinde m eyda na çıkan eserlere dayanarak açık lam akta dır. Bütün bunlar B iza n s’ın kartalı arma olarak almasından çok evveldir. ^
T ü rk le r ’de arm a olarak kullanılan vc çok sayıda örneği bulunan kartalların çift başlı olarak yapılmaları üzerinde de g ö rüşler belirtilmektedir. Bunların çift başlı olarak yapılm asın da iki neden ileri sürül mektedir. Bunlardan birisi yedi başlı dev ler gibi, kartalın çift başı ve gagası g ü cü nü ve fevkaladeliğini artıracağıdır. Diğeri
ise sanat eserlerinde tasvir edilirken si metri mevcudiyetidir.
B - K A R T A L A R M A SIN IN M E N ŞE İ M E S E L E S İ
Heraldik konusu ile uğraşanlar, zaman itibariyle en eski çifte kartal motifine Hitit e s erlerin d e rastladıktan so n r a bu a rm a şeklinin ilk defa milattan önceki bir kavim ta ra fından k u lla n ıld ığ ın ı ve T ü r k l e r ’in A n a d o lu 'y a y e rle ştikten sonra bu Hitit eserlerinden aldıklarını belirtir. ^I())
Milattan önceki devrelere ait Anadolu Hitit eserlerinde çifte kartal tasvirine çok rastlanmaktadıı*. Fakat bu durum çifte kar talın yalnız Hititlcr'c ait bir motif old u ğ u nu göste re ce k m a h iy ette değild ir. M.Ö. 2000 yılların a ait Hitit eserleriyle M.S. XII. yüzyıla, yani Türkler'in çifte kartal motifini kullandıkları zam ana kadar takri ben üçbin yıllık bir zaman vardır. Bu za man içerisinde Anadolu 'da birbirini takip eden birçok sanallar ortaya çıkmış ve bun larda kartal a r m a s ın a r a s tl a n m a m a k ta - dır.<">
Oysa Çin Türkistanında Avrupa alime- rinin Çin Türkistanı T urfa n'd a yaptıkları a rk e o lo jik kaz ıla r so n u c u n d a m e y d a n a m uazzam bir m e d e n iy e t kalın tısı çıktı. Bunun III. yüzyıldan VIII. yüzyıla kadar bu sahada yaşayan U y g u r T ürklerine ait olduğu bilinmektedir. (l2) Turfan coğrafi bölg esinin Kızıl şehri civ a r ın d a otu ran Türkler'e ait olduğu orad a bulunan Türk yazıları ile ispat edilm iş bir m abedin ta van s ü sle m e sin d e ç ifte kartal m o tifin e hem de arma şeklinde tasvir edilm iş ola rak rastlanmıştır.
A caba Çin ve Hindistan sanatında ol m ayan bu motifi T ürkler A n ad o lu ’ya gel meden ve Hitit eserlerini görm eden nere den almışlardır? B urada iki m ühim hadi seyi nazarı itibara almak zorunludur. Bun
lardan birisi Türkler'in İçtimaî hayalı, d i ğeri ise umum bedevi A sya sanatına aittir. Bütün ibtidaî milletlerde olduğu gibi eski Türkler'in de bir takım millî tolemlere sa hip oldukları vc yüksek bir medeniyet se viyesine ulaştıkları zaman loteuı kuşlarını millî al am eller olarak arma şeklinde kul landıkları pek tabidir. B u ra d a kartal iki başlıdır. Meselenin bu yönünü ise yukarı da bahsedilen ikinci hadise halledecektir. Kuzey A sy a’nın çeşitli noktalarında bulu nan vc u m um iyetle altın ve güm üş gibi madenlerden yapılan eserler bize milattan önceki devrelerde buraları iskân eden mil letlerin sanalına ait bir hususiyet göster mekledir. (l4) Çift başlı kartalların en iyi açıklamalarını Yakul Türklerinin efsa n e lerinde bulm ak m üm kündür. Sibirya'nın tundraları arasında uzun süre, dış alemle ilgilerini kesmiş olan Yakutlar eski Türk kültürü ile dil yadigârlarını muhafaza ede rek, geç en y ü z y ı la k a d a r g e t ir m iş le r d i r . (|S) D oğu R u s y a 'n ın L ic a te ri n o d a r eyaletinin Kıansokurtak şehri yakınların da bulunan bir gümüş levha bize iki karta lı daha birleşmeden evvelki şeklinde gös te rm ekledir. B öylcc e bu motifin menşei meselesi açık bir şekilde anlaşılıyor. Çille kartal, çoğunluğunu Türkler'in oluşturdu ğu Kuzey A sya kavminin içtimai hayatın dan doğm uş ve yine bu kavim tarafından tasvir edilmiş bir m o tiftir.(16)
Hililler’in sanatı bir takım yabancı un surlardan m e y d an a gelmiştir. Haiti m e m leketinde başta bulunan yüksek tabakanın Hint-Avrupa dil ailesine mensup olmasına rağmen, başka diller konuşan topluluklar da Hilitler'in içerisinde bulunm aktadır. Bunlardan bazılarının dilleri tesbit edile memiştir. Bu bilinmeyen dili konuşanların Asya'dan buraya gelm e bir kavim olduğu bazı sanat es erlerin e d a y a n a r a k tahm in edilm ekledir. Bu tahmini kuvvetlendiren bazı deliller vardır. A sya sanatında bulu
nan uzun örülm em iş saçlarıyla erkek tas virleri Hitit eserlerin de de bulnmaktadır. B o ğ a zk ö y d e bundan dörtbin se ne ö n ce konuşulan sekiz lisan içinde T u ıa n î kav- me ait bir lisanın varlığı nazarı ilibara alı nırsa, o zaman çifte kartal motifinin dahi henüz bilinmeyen A sya milleti tarafından Anadolu'ya getirildiği kuvvetli bir suretle tahmin edilebilir. (l7^ Bu du ru m u n netlik kazanması için filolojik çalışmaların belir li bir mesafe katelrnesi gerekmektedir. H i tit dilinin o k unabilen metinleri arasında lavsan, hükümdar, efendi manasına gelen tabş-ala kelimesi bulunmakladır. Bu keli menin -ala ekini bir tarafa bırakırsak keli meyi Tükçcdc tavşan sözünün eski şekli olan labışgan kelimesi ile karşılaştırabili riz. Bu kelimenin varlığı m ühim bir mana ifade eder. Eğer o devirlerde A nadolu'da T ü rk u n su ru o lm a s a idi veya H ititle r Türklcr'lc temas etmem iş olsaydı, bu keli meyi nereden alırlardı? ^ Yine de bu ör nekler çoğalm adan kesin birşey söylemek güçtür. Konum uza dönersek çili başlı kar talın Hititler'e nereden geldiğ in den daha çok bizi ilgilendiren Türkler'in çift başlı kartalı Anadolu’ya dahi gelm eden kullan dıkları vc yaydıkları gerçeğidir. Yani d i yebiliriz ki Türkler kartalı kendileri bulup, geliştirmiş vc arma olarak kullanmışlardır. Türkler'in göçleriyle beraber karlal batıya geçmiştir.
C- K U R T BAŞI A R M A S I
Kurdun Tüı kler'de önem li bir yeri ve ehemmiyeti vardır. Kurt GöktürkIcr’dc o l duğu gibi bazen valide, Uy gurlarda o ld u ğu gibi bazen pederdir. O ğ u z la r ’d a ise Türk hanlarıyla Türk kavm inin müşkil za m a n ların d a h a rikulade halas vc fütuhat yolları gösteriyor. Kurtla ilgili çeşitli kaynaklarda, özellikle Çin kaynaklarında bilg ilere rastla n m a k ta d ır. H atta b u n u n üzerine efsa n ele r az değildir. Ş ü p h esiz
TürkIcıiıı Kurt başlı bayrak kullanm ala rımla. onu bayraklarının ucunda arma ola rak taşım alarında geçmişten gelen bir ta kım inançların, efsanelerin etkisi çok faz ladır. Bozkurl efsanesi açık bir şekilde yalnız eski Çin Tarihi kaynakla rın da ve Türk kavimlerinin m enkıbe ve rivayetle rinde v a r d ı r (20) Bunlardan Uygurca yazıl mış bir Oğuz menkıbesinde O ğuz Kağan ilk büyük Türk devletini m eydana getirdi ği zaman, bir toydon (ziyafet) sonra bey lere "B u y a n ım ız (Bayrak, A lem .) Gök Kurt olsun" demektedir. ^2I) Bu menkibe- den de anlaşıldığına göre Türklcr'de kur dun ayrı bir yeri ve değeri vardır.
Arm a olarak kurt Göktürlcr’de m e y d a na çıkm aktadır. G ö ktüıklc r bayraklarının tepesine yerleştirdikleri bu kurtları altın dan y ap m ak ta d ırlar. Çin k a y n a k la n da "bir dişi kurttan türediklerine inandıkları için bayraklarının tepesinde altından ya pılm ış bir kurt başı vardır” dem ektedir. Fİrdevsi’nİn Şehnamesi içinde de T u r a n l I
ların kurt başlı bayrakarından söz e d i l mektedir. G öktü rk çağında ve hatla G ö k türk devletinin yıkılışından sonra, m e m u riyet, komutanlık, hatta bağımsızlık verme alameti olarak verilen bu kurt başlı bayrak O n a Asya tarihinde büyük önem taşıyor du. Çünkü Göktürkler'den sonra Çin de bu bayrağı kullanma yoluyla Türk kavimlcri- ni tesirleri altında tutmuştu. Ancak sonra dan, bu sembol birdenbire kaybolur. Fakat Firdcvsi bunu Şehnam e'sinde unutm amış tı. Türk geleneklerine göre, kurt O ğuz Ka ğan ile A n ad o lu 'y a gelen Türkler'c yol göstermişti. Dede Korkul da 'kurdun yüzü mübarektir' diyordu. Ancak kurt bundan sonra yine kaybolmuştu. ^
1709-1740 yılarında Ruslar’a karşı sa v aşan, U ra lla rın k u z e y in d e k i B a ş k u rt Türkleri'nin de, kurt başlı bir bayrak kul landıkları bilinmekledir. (23) Bu şekilde
kurt başının arm a ola ra k G ö k lü r k lc r ’dcn başlayarak Başkurllar’a kadar geldiği g ö rülmektedir.
1> - D İĞ E R A R M A L A R
Tiirkler yalnız kartal ve kurt başı ar maları kullanmamışlardır. Ş üphesiz y a y gın olanları bu belirtmiş olduğum uz arma lardır. Bunların dışında köpek vc ejdere de arma olarak rastlamak mümkündür.
Köpeği arma olarak Macaristan'da o tu ran Kuman Türklerinde görmekleyiz. Ku man hır Din yeper ve Bug nehirleri arasın da oturuyorlardı. İşte bu nehirleri temsil etm ek üzere K um an Iar'ın a rm a sın d a iki hafif dalgalı kalınca hat göze ça r p m a k ta dır. Bu hatların arasında da K um anIa r1 m meşhur köpeklerinin resmi vardır. *24)
K öpek eski T ü rk lcr'd e totem olarak kullanılmıştır. Bu eski Türk ta kvim inde bir de ıt yani it yılı mevcuttur. Daha sonra It-b a r a k tabiri Türk tarihinde pek m aruf tur. Barak sözünün bir kabile ismi olarak da kulanılması köpeğin totem olarak ka bul edildiğinin en eski izlerinden biridir. Barak kelimesini Kaşgarlı M ahm ut şu şe kilde açıklıyor: "Efsanevî bir kuştur. Bu yırtıcı kuş ihtiyarlayınca iki yum urta yu murtlar; birincisinden kendisinin son nesli olan yavrusu çıkar, diğ erinden Barak de nilen köpek çıkar. Bu köpek çok koşar ve avı yemiyerek saklar, sahibine getirir. (25)
Ejderin d e a rm a o la ra k k u lla nıdığı ü ze rin d e d u r u lm a k ta d ır . F a k a t ejd erin Türklcr’de devlet arması olarak kullanıldı ğı üzerine elim iz de kesin bilgiler b u lu n mamaktadır. A ncak buna yapılacak bir ta kım çalışmalardan sonra karar verilebile cektir. Selçuklu bayrakları arasında ejderi i bayraklara rasllanmakladtr. (26) Aıluklu - lar’da binalarda ve sikkelerde bu moiifin bir sembol olarak kullanıldığı anlaşılm ak tadır. (27) İlhanlılar'ın bu motilın yayılm a
sında rolleri bulunduğu göz önünden uzak tutulm am alıdır. B ununla beraber O rta A s y a ’da T ara n ç ıla r gibi ziraatçı T ü rk ler’de "H anm ng belgüsi aizdakar" Hanın belgesi ejderha gibi deyişlere rastla n m a k ta d ır.(28) Bu kısa bilgilerden sonra ejderhanın bir d ev let arm ası o la ra k kullan ıld ığ ın ın bir netlik kazanm adığını söyleyebiliriz.
NOTLAR
!. Öney, Gönül, Anadolu Selçuk Mimarisinde Av cı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal, Ankara,
1972, s. 166-167.
2. Öney, Gönül, A.g.e., s. 167.
3. Ağaoğlu Mehmet, "Çiftçe Kartal Arması", Millî Arma Müsabakası Şartnamesi, Ankara, 1926, s. 48; Max van Bcrchmcn Joscf Strzygovski, Ami- da, Paris, 1910, rcs. 37, s. 95, res. 43, s. 93. 4 Öney. Gönül, A.g.e., s. 167
5. Ağaoğlu Mehmet, A.g.m., s. 49. 6. Ağaoğlu Mehmet, A.g.ın., s. 49.
7. Karabacek, Josef, Orientalischen Altertumskun- de, I. Cih, Wien, 1907, s. 17.
8. Orkun, Hüseyin Namık, "Eski Türkler’de Kartal Arması", Türklük, sayı 7, İstanbul, 1939, s. 31. 9. Ögel, Bahaddin, Türkler'de Kartal ve Kartal Ar
ınası", Türk Kültürü, sayı 118, Ankara, 1972, s. 216-217.
10. Ağaoğlu Mehmet, A.g.m., s. 36. 11. Ağaoğlu Mchmcl, A;g.ın,, s. 51.
12. Grü»wedel, Albert, Altbudhistische Kultstötten in Chinesisch-Türkistan, Berlin, 1912, s. 129. 13. Ağaoğlu Mehmet, A.g.m., s. 52.
14. Ağaoğlu Mehmet, A.g.m., s. 53. 15. Ögel, Bahaeddin, A.g.m., s. 216-217. 16. Ağaoğlu Mehmet, A.g.m., s. 53-54. 17. Ağaoğlu Mehmet, A.g.ın., s. 55.
18. Orkun, Hüseyin Namık, Türk Tarihi. I. Cilt, An kara, 1946, s. 20.
19. Togan, A. Zeki Velidi, "Türk Efsanelerinde Millî Alametler", Millî Arma Müsabakası Şart name, Ankara, 1926, s. 7.
20. Inaıı, Abdulkadir "Tarihimizde ve Efsaneleri mizde Bozkuıl", Millî Arma Müsabakası Şartna mesi, Ankara, 1926, s. 27.
21. Samih Rıfat, "Millî Armamız Nasıl Olmalı?”, Türk Uranlarına ve Armalarına Dair Muhtıra, İstanbul, 1926, s. 12.
22. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, VI. Cilt, Ankara, 1984, s. 309.
23. Ögel, Bahaeddin, A.g.e., s. 309.
24. Orkun, Hüseyin Namık, "Kunıanlarda Arma", Türklük, sayı 2, İstanbul, 1939. s. 143.
25. Orkun, Hüseyin Namık, "Kunıanlarda Arına", s. 143.
26. ögel, Bahaeddin, A.g.e., s. 312.
27. Köprülü, Mehmet Fuad, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstan bul, 1983, s. 67:
28. ögel, Bahaeddin, A.g.e., s. 312. BİBLİYOGRAFYA
Ağaoğlu Mehmet, "Çifte Kartal Arması", Millî Arma Müsabakası Şartnamesi, Ankara, 1926, iktisat Matbaası.
Grünwedel, Albert, A İt bud hislise he Kullslatcn in Chinesiseh-Türkislan, Berlin, 1912, Georg Reimer.
inan, Abdulkadir, "Tarihimizde ve Efsaneleri mizde Bozkurt", Millî Arma Müsabakası Şartna mesi, Ankara, 1926, İktisat matbaası.
Karabacck, Josef, Zur Orientalischen Altertums- kunde, 1. Cilt, Wicn, 1907, Kommission bei Alf- red Hölder.
Köprülü. Mehmet Fuad. İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstan bul . 1983, Ünal Matbaası.
Orkun, Hüseyin Namık, "Eski Türkler'de Kartal Arması", Türklük, sayı 7, İstanbul, 1939, Güven Basımevi.
Orkun, Hüseyin Namık, "Kumanlar'da Arma", Türklük, sayı 2, İstanbul, 1939, Güven Basımevi. Orkun, Hüseyin Namık, Türk Tarihi, I. Cilt, An kara, 1946, Akba Kitabevi.
Ögel, Bahaeddin, "Türkler'de Kaıtal vc Kartal Arması", Türk Kültürü, sayı 118, Ankara, 1972, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, VI. Cilt, Ankara, 1984, Başkanlık Basımevi, öney, Gönül, Anadolu Selçuk Mimarisinde Av cı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal, Ankara,
1972, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Samih Rifal, "Millî Armamız Nasıl Olmalı?" Türk Uranlarına ve Armalarına Dair Muhtıra, İstanbul, 1926, Cumhuriyet Matbaası.
Togan, A. Zeki Velidi, "Türk Efsanelerinde Millî Alametler", Millî Arma M ü s a b a k a s ı
