Besle nm e ve D iyet D e rgisi / J. N utr. and Diet., 15 : 55 - 70, 1986.
YÜKSEKÖĞRENİM YAPAN KIZ ÖĞRENCİLERİN BESLENME DURUMU VE BUNA BESLENME EĞİTİMİNİN ETKİSİ
D oç. Dr. M überra K . IŞIKSOLUĞU*
B u araştırm a yü kseköğrenim deki kız öğren cilerin b esin , en erji ve b esin öğeleri tü k etim düzeylerini, vü cu t ağırlık larım ve tem el öğünleri tü k etim durum la rım b elirlem ek ; bunlara b eslen m e eğitim in in (B E ) e t k isin i in celem ek am acıyla yap ılm ıştır. Ç alışm a, G. Ü. M eslek î E ğitim F akültesi KTYÖO b irim in d e B eslen m e E ğ itim i Alan (BEA) 163, B eslen m e E ğitim in d en G eç m eyen (BEG) 157 k işi olm ak üzere 320 öğrenci ü zerin de yü rü tü lm ü ştü r. B ilgiler anket uygulanarak v e üç günlük b esin tü k etim i kayıt ettirilerek top lan m ıştır. B u lgu ların b aşlıcaları şu n la r d ır : 1 — T oplam öğren cilerin ağırlık ortalam ası 54.3 ± 6.8 kg'dır. B u değer BEA grupta 53.2 ± 6.2 kg, BEG grupta 55.4 ± 7.3 kg o lu p fark ön em lid ir (p < 0.01). 2 — T oplam ın % 65.2’si, BEA grubun % 71.8’i, BEG grubun % 58.6’sı norm al ağırlık tad ır. B E ile norm al ağırlıkta o lm a arasın d a ki ilişk i ön em lid ir (p < 0.05). 3 — İki grubun da gü n lü k b esin , en erji ve b esin öğelerin in ö n em li k ısm ın ın tü k e tim düzeyleri alın m ası ön erilen m ik tarların al tındadır. 4 — BEA grubun b aşta yoğurt, m ey v e ve yu m u rta olm ak üzere bazı tem el b esin leri tü k etim dü zeyleri daha yüksektir; ek m ek tü k etim i is e düşüktü r. B E ile fazla yum urta tüketim i arasındaki ilişk i ö n em li (p < 0.0 1), bu ilişk i sü t tü k etim i için ön em sizd ir (p > 0.05). B E ekm ek tü k etim in i azaltm ak tad ır (p <■ 0.05). 5 — Ö nerilen m iktarlara göre en y etersiz tü k etilen ler sırasıyla dem ir, k alsiyu m , A vita m in i, ri- b oflavin ve enerjidir. 6 — B E hayvan sal p rotein , k al siy u m , rib oflavin , A ve C vitam inleri tü k etim in i artı rıcı etk i yapm aktadır (p < 0.0 1, p < 0.05). 7 — E n d ü ze n siz ve en y etersiz b esin tü ketilen sabah öğünüdür. Ö ğrencilerin % 20.3'ü günlük ü ç öğünden b irin i
56 Ifik so lu ğ u , M . K.
rnıştır. 8 — B E ile öğünleri daha düzenli tü k etm e ara sın d a k i ilişk i b esin tülcetim k a y ıtla n sonucuna göre ö n em lid ir (p < 0.01). B ulgulardan, b eslen m e eğ itim i n in öğren cilerin b esin tü k etim m od elin i olum lu yön d e etk iled iği, ancak bu etk in in yeterli ve dengeli b es len m ey i sağlayacak ölçü d e büyük olm adığı; yalnız o k u l eğ itim iy le iyi alışk an lık lar kazandırm anın ve aile ile çevren in olu m su z etk ilerin i ortadan kaldırm alım zo r old u ğu son u cu n a varılm ıştır.
GİRİŞ
Y ükseköğrenim gençliğinin yeterli ve dengeli beslenm esi hem kendi sağlıkları ve b a şa rıla n , hem de gelecek k u şaklara iyi beslen m e alışkanlıkları kazandırm aları açısından önem taşım aktadır. Bes lenm e eğitim i yapacak öğretm en adayı öğrencilerin, bilinçli beslen meyi davranış biçim ine dönüştürm eleri yapacakları eğitim in kali tesi yönünden ayrı b ir önem kazanm aktadır.
Toplum un beslenm e d u rum unun iyileştirilm esi için alınacak önlem lerin hiçbirinin eğitim e ağırlık verilm eksizin başarılı olam a yacağı bilinm ektedir. Beslenm e eğitim i; besin kaynaklarım , beslen m e ve sağlık k u ralla rın a uygun ve en ekonom ik şekilde k u llan arak bilinçli beslenm eyi davranış biçim ine dönüştürm eyi am açlar. Bu am aca uygun beslenm e eğitim i alan öğrencilerin varolan olanakları ve kaynakları en etkili biçim de değerlendirm eleri, yeterli ve den geli beslenm e alışkanlığı kazanm ış olm aları, aynı o rta m d a yaşayan ve aynı özelliklere sahip öğrencilerden h e r yönden d ah a iyi beslen m eleri beklenir.
Araştırmanın Amaçlan
Bu a ra ştırm a d a beslenm e eğitim i alan ve alm ayan aynı d u ru m daki öğrencilerin beslenm elerinde fark lılık olup olm adığı incelen m iştir.
Araştırma, başlıca şu so ru la ra c e v a p a r a m a k a m a c ı y l a y a p ı l - m i ş t ı r : 1 — öğr encil er in ay lı k giderleri ve beslenme harcamaları
ne k a d a rd ır? 2 — Ö ğrencilerde şişm anlık ve zayıflık hangi oranlar
d a d ır? 3 — Temel besinleri g ü n lü k tük etim m ik ta rla rı ne k a d a rd ır? 4 — G ünlük o rta la m a e n e rji ve besin öğeleri tü k etim düzeyleri, alınm ası ö n erilen tü k e tim düzeylerine uygun mudur? 5 —
Öğren-Y Ü K S E K Ö Ğ R E N İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENM E B İLG İS İ 57
çiler tem el öğünlerde düzenli besin tüketm ekte m idirler? Düzenli tü k etm iy o rlarsa başlıca nedenleri nelerdir? 6 — Beslenm e eğitim i al m a d u ru m u yukarıdaki sorulara alm an cevaplan etkilem ekte m idir?
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
E v ren ve Örneklem
A raştırm a Gazi Üniversitesi Meslekî Eğitim Fakültesi Kız Tek nik Y üksek ö ğ retm e n Okulu (KTYÖO) birim i kız öğrencileri üze rin d e yapılm ıştır.
KTYÖO öğrencilerinin büyük bir bölüm ü Kız M eslek ve Tek n ik Liseleri m ezunudur. Fakülteyi bitirdiklerinde Kız M eslek ve T eknik Liselerinde meslek dalı öğretm eni olm aktadırlar. Liselerde beslenm e ve ilgili dersleri m eslek d allan gereği ağırlıklı o larak okum uş olan ve bu dersleri fakültede okum aya devam eden ve m ezu niyetlerinde b u dersleri okutacak olan öğrenciler a ra ştırm a d a B es lenm e E ğitim i Alan (BEA) grup olarak alınm ıştır. Liselerde genel bilgi dersi o larak b ir yıl iki saat Besin Bilgisi dersi alm ış olan ve fak ü lte d e beslenm eyle ilgili hiçbir ders görmeyen öğrenciler B es lenm e E ğitim inden Geçmeyen (BEG) grubu o lu ştu rm u ştu r, ö rn e k lem «oranlı küm e örneklem» yöntemiyle alın m ıştır (1). A raştırm a BEA 163, BEG 157 kişi olm ak üzere toplam 320 kişi üzerinde ya pılm ıştır.
V erilerin Toplanm ası ve Değerlendirilmesi
Bilgi to p lam a aracı olarak anket ve b irbirini izleyen üç günlük besin tük etim in in yazıldığı bir form kullanılm ıştır. F orm a hergün, h e r öğün ve öğün araların d a tüketilen besinlerin çeşidi, büyüklüğü, m ik ta rı gibi h e r özelliğin yazılması istenm iştir, öğ ren cilere k ay ıt
l a t a n n a s ı l yapılacağı örneklerle anlatılm ış ,aynca fo rm a b u n u n la
ilgili ayrın tılı b ir açıklam a eklenm iştir. Boy ve a ğ ı r l ı k ü l ç ü l c ı - i b a s
külle VC ona bağlı boy ölçme cetveli ile usulüne uygun o larak alın m ıştır. V eriler 1983 Kasım - 1984 Ocak tarihleri arasında toplan m ıştır.
58 Işıksoİuğu, M. K. Boy uzunluğuna göre ağırlık değerlendirm esi Türkiye 1974 Beslenm e, Sağlık ve T üketim A raştırm asında(2) kullanılm ış olan değerlere göre y ap ılm ıştır. B esinlerin ağırlık k arşılık ları, m ik ta rla rı ve besin d eğerlerinin h esaplanm asında, b u k o n u d a tem el T ürkçe b aşv u ru k ay n ak ların d an y a rarla n ılm ıştır (3, 4, 5). Bazı ta rifle rin ve besin lerin k arşılığını h esaplam ak için piyasadan ö rn ek ler alın arak tartılm ış ve o rta la m a değerleri b u lu n m u ştu r.
E n e rji ve b esin öğeleri tük etim düzeylerinin değerlendirilm e sinde o rta derecede fiziksel etkinliği olan 20 - 29 yaş g ru b u k ad ın lar için kullanılm ası önerilen «sınır değerler» esas a lın m ıştır (6).
BULGULAR - - - . - n
Ö ğrencilerin yaşı 17 - 28 arasın d ad ır, yaş o rta la m a sı 20.5 yıldır. Anne ve b a b aların ın öğrenim düzeyi d ü şü k tü r. Ailelerin o rta la m a aylık geliri 47.415 ± 29.14 TL’dır. BEG grubu ailelerin aylık ge liri d ah a y ü k sek tir, ancak fa rk önem sizdir (p > 0.05). İki g ru p tak i öğrenciler de aynı sosyal ve ekonom ik özelliklere sahip ailelerden gelm işlerdir.
Ö ğrencilerin aylık o rta la m a h arcam ası 11.729 ± 6.739 TL’dır. Ailesi y an ın d a k alan ların aylık o rta la m a beslenm e h arcam ası 3.260 ± 2.545 TL, ailesi yanında k alm ayanların ise 5.637 ± 2.331 TL dır. Ailesi y an ın d a k alan lard an BEA g ru b u n u n aylık beslenm e h a r cam ası 2.500 ± 1.155 TL, BEG g ru b u n u n 4.778 ±: 3.649 TL olup, b u iki o rta la m a a ra sın d a k i fa rk önem lid ir (p < 0.05). Ailesinden uzak ta okuyan BEA ve BEG g ru p la rın beslenm e h arc a m a la rın d a fark yo k tu r.
Boy ve Ağırlık Ölçüleri
Ö ğrencilerin boy uzunluğu o rta la m a sı 158.5 ± 5.9 cm, ağırlık o rta la m a sı da 54.3 ± 6.8 k g ’dır. BEA g ru b u n u n ağırlık o rta la m a sı 53.2 ± 6.2 kg, BEG g ru b u n ise 55.4 ± 7.3 kg'dır. İki o rta la m a a r a sındaki fa rk çok ö n em lid ir (p < 0.01). Tablo l'd e görüldüğü gibi, norm al ağ ırlık ta olm anın beslenm e eğitim iyle ilişkisi istatistik sel yönden önem lid ir (p < 0.05).
Y Ü K S E K Ö Ğ R E N İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENM E B İLG İSİ 59
T a b lo 1 : Ö ğ ren cilerin A ğırlık D urum u ile B eslen m e E ğ itim in in İlişk isi.
B e sle n m e E ğ itim i D u ru m u
N orm al A ğırlıkta O lm ayanlar H a fif
Ş işm a n Şişm an Zayıf
S ayı % Sayı % Sayı %
T oplam S ayı % N o rm a l A ğırlıkta O lanlar S a y ı % B e sle n m e E ğitim i A lanlar (n : 163) 28 17.2 5 3.1 12 8.0 46 28.3 117 71.7 B e sle n m e E ğ itim i A lm a y a n la r (n: 157) 43 27.4 7 4.5 15 9.6 65 41.4 92 58.6 T o p la m (n : 320) 71 22.2 12 3.8 28 8.8 111 34.8 209 652 x2 = 6.13 p < 0.05
Besin Tüketimi Düzeyi
Kişi b aşın a günlük ortalam a besin tüketim düzeyleri alınm ası ön erilen m ik ta rla rın altındadır. Kişi başına temel besinlerin günlük tü k e tim m ik ta rla rı şöyledir : 82 g süt - yoğurt (20 gram süt), 22 g peynir, 67 g et - tavuk - balık, 11 g yum urta, 15 g k u ru baklagil, 244 g sebze - meyve (85 gram ı sebze), 225 g ekm ek ve 40 g diğer tah ıl ü rü n le rid ir.
B eslenm e eğitim i alan ve alm ayan öğrencilerin günlük o rta la m a tü k etim lerin d e farklılık olan başlıca besinler şu n lard ır :
BEA BEG BEA BEG
S ü t 23.1 g 16.4 g Sebze 86.7 g 82.1 g
Y o ğ u rt 68.7 g 56.6 g Meyve 185.0 g 116.0 g
Y u m u rta 13.6 g 7.3 g Ekm ek 205.0 g 244.0 g
Beslenm e eğitim inin süt, yum urta ve ekmek tüketim i ile iliş kisi Tablo 2’de verilm iştir. Görüldüğü gibi, beslenm e eğitim inin süt tü k e tim in i a rtırıc ı etkisi önemsiz, yum urta tüketim ini artırıcı etk i si ile ekm ek tüketim ini azaltıcı etkisi önemlidir.
Tablo 2 : Süt, Y um urta ve E km ek Tüketim i ile Beslenm e E ğitim inin İlişkisi.
s * Işıksoluğu, M. K.
O Ü
Beslenm e Eğitim i
Besin Tüketim A lanlar (n: 163)
D urum u Sayı % Beslenm e Eğitim i A lm ayanlar (n: 157) Sayı % Toplam n :* 320 Sayı % S ü t / 3 günde Süt tüketen ler 35 23.3 27 17.2 65 20.3 x2 = 1.78 S üt tüketm eyenler 125 76.7 130 82.8 255 79.7 p > 0.05 Y um urta / 3 günde En az 1 yu m urta yiyenler 72 44.2 39 24.8 111 34.7 x= = 13.19 Hiç y u m u rta yem eyenler 91 55.8 118 75.2 209 65.3 p < 0.01 Günlük E km ek T üketim i 150 g’dan az 36 22.1 20 12.7 56 17.5 150-250 g 76 42.9 60 38.2 130 40.6 X = =: 6.74 250 g’dan çok 57 35.0 77 49.1 134 41.9 p < 0.05
Enerji ve Besin Öğeleri Tüketim Düzeyleri
Toplam öğrencilerin kişi b a şın a günlük o rta la m a en erji ve be sin öğeleri tü k e tim düzeyleri şöyledir :
E n erji (kkal) P rotein (g) toplam H ayvansal p ro te in (g) Yağ (g) K alsiyum (mg) Dem ir (mg) 1792 ± 351 58.0 ± 13.3 25.9 ± 8.4 57.8 rfc 15.0 394 ± 119 12.2 ± 3.0
A vitam ini (IU) Tiam in (mg) Riboflavin (mg) N iasin (mg) C vitam ini (mg) 4261 r t 3193 1.16 ± 0.28 0.95 ±; 0.30 12.7 ıh 3.15 78 dz 44 V-XSü«wtb-. G örüldüğü gibi, tiam in, yağ, p ro tein ve C vitam ini dışındaki besin öğeleri ve en e rjin in tü k etim düzeyleri alınm ası önerilen m ik ta rla rın altın d ad ır.
E n e rjin in % 13 u p ro tein d en , % 29’u yağdan, '% 58’i de k a rb o n h id ra tla rd a n gelm ektedir. T üketilen e n erjin in % 5.8 i hayvansal pro tein d en , % 31’i ek m ekten; k a rb o n h id ra tla rd a n sağlanan e n e rji n in d e :% 53 u ekm ekten k a rşıla n m a k ta d ır. T üketilen p ro te in in % 44 u hayvansal kaynaklıdır. G ünlük o rta la m a dem ir tük etim i 10.0 m g’ın a ltın d a olan ların o ran ı % 25, k alsiyum u 300 mg a ltın d a tü k eten lerin o ran ı d a % 26'dır. T üketilen e n e rji ve b esin öğelerinin alınm ası önerilen m ik ta rla ra göre değerlendirilm esi Tablo 3'de verilm iştir.
Y Ü K SEK Ö Ğ R EN İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENM E B İL G İS İ 61
T ablo 3 : B eslen m e E ğ itim i Alm a D urum una ve T oplam a Göre Ö ğrencilerin E nerji v e B e sin Ö ğeleri T üketim D ü zeylerinin D eğ erlen d irilm esi
Y etersiz Sınırda Y eterli Fazla
% % % % EN ER JÎ BEA 42.9 22.7 25.8 8.6 BEG 41.4 20.4 30.6 7.8 T oplam 42.2 21.6 28.1 8.1 PROTEİN BEA 19.6 10.4 35.0 35.0 BEG 18.5 9.5 37.6 33.4 T oplam 19.0 10.0 36.3 34.7 KALSİYUM BEA 46.0 22.1 17.8 14.4 BEG 62.4 15.9 13.4 8.3 T oplam 54.1 19.1 15.6 112 D E M lR BEA 89.6 8.6 1.1 0.6 BEG 90.5 . 7.6 1.9 — T oplam 90.0 8.2 1.6 0.3 A VİTAM İNİ BEA 56.5 9.2 6.1 28.2 BEG 60.5 7.7 5.7 26.1 Toplam 58.5 8.4 5.9 27.2 TİAM İN BEA 1 2 4.9 _ 18.4 75.5 BEG 1.9 3.2 15.9 79.0 Toplam 1.6 4.0 172 77 2 R lB O FL A V lN BEA 46.6 23.3 16.0 14.1 BEG 58.0 21.6 16.6 3.8 T oplam 52.2 22.5 16.2 9.1 N lA S ÎN BEA 25.1 19.0 35.0 20.9 BEG 29.3 17.8 33.1 19.8 Toplam 27.2 18.4 34.1 20.3 C VİTAM İNİ BEA 18.4 ' 6.8 9.8 65.0 BEG 22.1 17.2 4.4 57.3 T oplam 19.7 11.8 7.2 61.2
BEA : B e slen m e E ğitim i Alan, n : 163 ^
B E G : B e sle n m e E ğitim in d en G eçm eyen, n : 157
Beslenm e eğitim i alan (BEA) grubun günlük o rtalam a enerji ve tiam in dışındaki besin öğelerini tüketim düzeyleri beslenm e eği tim inden geçmeyen (BEG) grubunkinden yü k sek tir (Tablo 4). îk i grubun günlük hayvansal protein, A vitam ini, riboflavin ve C vita m ini tü k etim m ik tarları arasındaki fa rk la r istatistiksel yönden de önem lidir (Tablo 4). ,
6 2 Işıksoluğu, M. K.
T ablo 4 : B e slen m e E ğ itim i D u ru m u n a G öre K işi B a şın a G ünlük O rtalam a E n erji v e B e sin Ö ğeleri T ü k e tim D ü zeyleri ile O rtalam alar A rası F arkın Ö n em lilik T esti.
B e sle n m e E ğ itim i B e sle n m e E ğ itim i
E n erji ve A lanlar (nı: 163) A lm ayan lar ( n : 157)
B e sin Ö ğeleri X S S x X S Sx t P E n erji (kkal) 1782 350 27.4 1803 352 28.1 0.53 p > 0.05 H ayvan sal 3.40 p < 0.01 p ro tein (g) 27.5 8.73 0.68 24.4 7.75 0.62 T op lam P rotein (g) 58.0 13.24 1.03 57.7 12.06 1.01 0.34 p ;> 0.05 Yağ (g) 58.2 15.00 1.17 56.3 15.00 1.19 0.67 p > 0.05 K alsiyu m (mg) 410 125 10 .1 374 110 9.0 0.20 p > 0.05 D em ir (m g) 12.41 3.10 0.24 12.03 3.0 0.23 1.18 p > 0.05 A v ita m in i (IU) 4630 3626 283 3848 2597 207 2.15 p < 0.05 T iam in (m g) 1.16 0.25 0.02 1.17 0.27 0.02 0.34 p > 0.05 R ib o fla v in (m g) 1.0 1 0.34 0.02 0-91 0.26 0.02 3.03 p < 0.01 N ia sin (m g) 12.83 3.21 0.25 12.65 3.0 0.24 0.52 p > 0.05 C v ita m in i (m g) 83 48 3.81 72 38 3.10 2.58 p < 0.05
Bazı besin öğelerini yeterli tü k etm e ile beslenm e eğitim inin ilişkisi istatistik sel yönden önem lidir. H ayvansal p ro te in i 20 gram ın altın d a tü k eten lerin o ran ı BEA g ru p ta % 24, BEG g ru p ta % 36’dır. Bazı besin öğelerinin, alınm ası önerilen m ik ta rla ra göre «yetersiz» ve «sınırda» tü k eten lerin o ra n la rı BEA g ru p ta d ü şü k tü r (Tablo 3). BEA g ru p ta enerjiyi yetersiz ve sın ırd a tü k e te n le rin o ran ı yüksek tir. Beslenm e eğitim inin hayvansal p ro te in (p < 0.01), kalsiyum (p < 0.01), riboflavin (p < 0.05) ve C vitam inini (p < 0.05) yeterli tüketm eyle ilişkileri ista tistik se l yönden de önem lidir.
BEA grup içinde sın ıflar büyüdükçe kişi b aşın a günlük o rta la m a enerji tük etim i düzenli b ir azalm a g ö sterm ektedir. E n e rji tü k e tim i I. sın ıfta 1829 ± 354 kalori iken, IV. sınıfın o rta la m a sı 1674 ± 322 kaloriye d ü şm ektedir. İki o rta la m a a rasın d ak i fark önem lidir (p < 0.05). Aynı d u ru m en erji için BEG g ru p ta da geçer- lidir. İki g ru p ta da sın ıflar büyüdükçe en erji tü k etim i azalm ak ta d ır (p < 0.05). BEA g ru p ta, alınm ası önerilen besin öğeleri m ik ta r la rın a (enerji dışında) en yakın ya da en uygun değerler sırasıyla II. ve III. sınıflara a ittir. Bu sın ıflar ile I. ve IV. sın ıfların ayrı ayrı tü k etim o rta la m a la rı a rasın d ak i fa rk la r besin öğelerinin en az ya rısı için istatistik sel yönden ö n em lid ir (p < 0.01, p < 0.05). BEG g ru b u n sınıfları arasın d a BEA g ru p ta görüldüğü ölçüde (enerji h a riç) fark b u lu n m am ak tad ır.
Y Ü K S E K Ö Ğ R E N İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENME B İLG İSİ 63
Öğün Atlama Durumu ve Nedenleri
A nket so ru ların a verilen cevaplara ve besin tüketim i değerlen d irm e so n u çların a göre en düzensiz tüketilen sabah, en düzenli tü k etilen de akşam öğünüdür. Sabah kahvaltısını düzenli yapm adı ğını b e lirte n le rin o ra n la n toplam öğrencilerde % 46.3, BEA g ru p ta % 42.7, BEG g ru p ta % 51.7’d ir (Tablo 5).
T a b lo 5 : A nket S on u çların a Göre B eslenm e E ğitim iyle Öğün A tlam a D u ru m u n u n İlişk isi.
B e s le n m e E ğ itim i A lm a D u ru m u
D üzenli T üketilm eyen Öğünler
Sabah Öğle Akşam
Sayı % Sayı % S ayı %
T op lam S a y ı % B e s le n m e E ğ itim i A lan lar (n : 159) B e s le n m e E ğ itim i A lm a y a n la r ( n : 155) 68 42.7 79 51.0 5 3.1 12 7.7 3 1.9 76 47.8 91 58.7 T o p la m ( n : 314) 147 46.3 17 5.4- 3 1.0 167 53.2 x - = 3.68 p > 0.05
Düzenli kahvaltı yapm am aya gösterilen nedenler çoktan aza sırasıy la ;zam an bulam am a - derse geç kalm a endişesi, alışm am a - g erek duym am a, şişm anlam aktan korkm a - zayıflama isteği ve eko n o m ik yetersizliktir. Öğle yemeğini düzenli yememe nedenlerinin b aşın d a yem ek sırasında çok bekleme gelm ektedir, diğer neden de ek o n o m ik yetersizliktir. Bu nedenler ve sıralarında beslenm e eği tim i alm a d u ru m u n a göre farklılık yoktur.
B esin tüketim ini değerlendirm e sonuçlarına göre öğün atlam a d u ru m u Tablo 6’da verilm iştir. Üç öğün içinde toplam öğrencilerin % 45'i, BEA g rubun % 37.2'si, BEG grubun % 51.6'sı en az b ir sabah aç kalm ış, ya da yalnız çay - sim it - bisküvi üçlüsünden ikisini tü k e tm iştir. Bu şekilde 9 öğünden en az birini atlam ış o la n la n n o ran ı % 60.9’dur. G ünlük üç öğünden en az birini atlam ış olanların o ranı % 20.3'dür (Tablo 6). Anket ve besin tüketim sonuçları tu ta rlıd ır. BEA grup, öğünleri daha düzenli tüketm ektedir. Beslenme eğitim i n in öğünleri düzenli tüketm eyle ilişkisi anket sonuçlarına göre önem siz (x2 : 3.68, p > 0.05), besin tüketim ini değerlendirm e sonuç la rın a göre önem lidir (x2 : 6.89, p < 0.01).
64 Ijıksoluğu, M. K. Tablo 6 : Besin T üketim ini Değerlendirm e Sonuçlarına Göre Öğrencilerin
Tem el Öğünleri Atlam a Durum u.
Beslenme Eğitim i Beslenm e Eğitim i
Alanlar (n : 163) A lm ayanlar (n : 157) Toplam
A tlanan Ö ğünler Sayı % Sayı % Sayı %
SABAH
H içbirşey yemeyenler Yalnız çay - sim it - bisküvi
13 7.4 18 11.5 31 9.9
yiyenler 8 4.9 9 5.7 17 5.3
Toplam 21 12.3 27 17.2 48 15.0
ÖĞLE
Hiçbirşey yemeyenler Yalnız çay - sim it - bisküvi
2 1.2 5 3 2 7 2.2
yiyenler 3 1.8 3 1.9 6 1.9
Toplam 5 3.1 8 5.1 13 4.1
AKŞAM
H içbirşey yem eyenler Yalnız çay - sim it - bisküvi
1 0.6 — — 1 0.3
yiyenler 2 1.2 1 0.6 3 0.9
Toplam 3 1.8 1 0.6 4 1.3
SABAH + ÖĞLE + AKŞAM H içbirşey yem eyenler Yalnız çay - sim it - bisküvi
16 9.8 23 14.6 39 12.2
yiyenler 13 7.9 13 8.2 26 8.1
Genel Toplam 29 17.8 36 22.9 65 20.3
TARTIŞMA
A raştırm anın b ulguları öğrencilerde yetersiz ve dengesiz bes lenm enin yaygın olduğunu g ö sterm ek ted ir. Ö ğrenim kred isi öğren cilerin yalnız beslenm e h arcam asın ı bile k a rşıla m a k ta n u zak tır. Beslenm eyle ilgili so ru n la rd a b a rın m a y erlerin in uygun olm ayan k o ş u lla n ve ekonom ik yetersizliklerin payı olduğu b ir g erçektir. A ncak öğrencilerin beslenm esini y önlendiren en etkili fa k tö rü n b es lenm e alışk an lık ları olduğu an laşılm ak tad ır. Aynı sosyal ve ekono m ik yapıya sahip ailelerden gelen ve aynı k o şu lla rd a yaşayan BEA g ru b u n BEG g ru b a göre benzer h arcam ay la bazı yönlerden d ah a iyi beslenm esi, beslenm e eğitim inin etk isin i ve önem ini g ö sterm ek ted ir.
Ö ğrencilerde şişm anlık, diğer araştırm alard a yetişkin k ad ın lar için b ild irilen oran lard an düşük, zayıflık oranı ise yüksektir (2, 7 - 9). N orm al ağ ırlık ta olm ada beslenme eğitim inin önemli etkisi bu lu n m a k ta d ır (p < 0.05). Bu sonuçlar, öğrencilerin öğrenim düzeyle rin in yanı sıra yaşlarının da yetişkin kadınları tem sil etm eyişine ve y aşları gereği görünüm lerine özen gösterm elerine bağlanabilir. Öte yandan, yetersiz enerji tüketenlerin ve zayıfların o ranlarının yük sek olm ası, ağırlık kontrolü için öğün atlam ayı bile göze alan ların b u lunm ası, norm al ağırlıkta olm ak için aşırı çaba harcandığını, sa kıncalı uygulam alar yapıldığını gösterm ektedir. Bu d urum h e r iki gru p için de geçerlidir.
D iğer a ra ştırm a la ra göre, toplum un tem el besinini b a şta ek m ek olm ak üzere tahıl oluşturm akta, enerji, besin kaynaklarından dengesiz o larak k arşılanm aktadır (2, 7, 8, 10). Bu çalışm anın bulgu la rı ise, öğrencilerin diyetinin ekmeğe ve tahıla dayanm adığını, ye tersiz yüketim e k arşın enerjinin besin kaynaklarından dengeli ola ra k sağlandığını işaretlem ektedir. Eğitim düzeyinin yükselm esiyle ve şehirleşm eyle ekm ek ve tahıl tüketim inin azalm ası söz konusu du r. B u görüşü, beslenm e eğitim inin ekm ek tüketim ini azaltıcı e t kisin in b u lunm ası doğrulayıcı nitelikte görülm ektedir.
Kişi b aşına günlük besin tüketim i; alınm ası önerilen m ik ta rla rın a ltın d a d ır (4). BEA g rupta yoğurt, yum urta ve meyve gibi tem el besin lerin tü ketim i daha yüksek olm akla birlikte, yetersiz tü k etim iki grup için de geçerlidir. Süt ve ürünleri tüketim i Türkiye gene lindeki o rta la m a la ra uym aktadır (2). E t ve ürü n leri ile kurubakla- gil tü k etim i ulusal ortalam alardan yüksek, diğer besinlerin tü k e tim i ise d ü şü k tü r (2). E t ve ürünleri, süt, yoğurt ve y u m u rta tü k e tim i, A nkara’da ekonom ik düzeyi düşük sem tteki aile bireylerince tü k e tile n m ik tarın da altındadır (11). Süt ve yoğurt tük etim in in d ü şü k olm ası, iki gru p ta da süt içme alışkanlığının yerleşm eyişin- den ve ekonom ik yetersizlikten kaynaklanabileceği gibi, a ra ştırm a n ın yapıldığı m evsim in kış oluşundan da ileri gelebilir.
ik i g ru p ta da sebze tüketim i çok düşüktür. Sebze tü k etim inin dü şü k olm asında toplu beslenme yapılan yerlerin elverişsiz koşul la rın ın payı bulu n m ak tad ır. Öğrencilerin büyük b ir çoğunluğu bu y erlerd e yem ek yem ektedir. Yiyeceklerin iyi tem izlenm em esi, u su lü n e uygun hazırlanıp pişirilm em esi, aynı sebzelerin çok sık veril m esi gibi nedenlerle toplu beslenme yapılan yerlerde öğrenciler
66 Işıksoluğu, M. K sebzeleri tercih etm em ektedir; bu nedenlerle meyvelere yöneldik leri sanılm aktadır. Sebze tüketim inin düşük olm asında, beslenme servislerinin du ru m u yanı sıra öğrencilerin besin seçiminde gerek tiği ölçüde bilinçli davranm ayışlannm da rolü olduğu anlaşılm ak tad ır. Beslenm e eğitim i öğrencilerin besin tüketim m odelini olum lu yönde etkilem ekle birlikte, bu etki beklendiği ölçüde büyük ol m am ıştır. Beslenme eğitim inin yum urta tüketim ini artırıcı etkisi görülm ekte (p <! 0.01) ise de süt tüketim ini artırıcı önemli b ir et kisi bu lu n m am ak tad ır (p > 0.05).
Alınması önerilen m ik tarlara göre en yetersiz tüketilen besin öğeleri sırasıyla dem ir, kalsiyum, A vitam ini, riboflavin ve enerji dir. Öğrencilerin yarısı ya da yarısından fazlası belirtilen besin öğe lerini, yarısına yakını da enerjiyi yetersiz tüketm ektedir. E nerji tüketim m iktarı, Arslan (12), tarafın d an 2 5 -4 0 yaş grubu kadınlar için sap tan an değerlere yakındır.
Alınması önerilen m ik tara göre en yetersiz tüketilen besin öğe si dem irdir. Kişi başına o rtalam a 12.2 ± 3.0 mg dem ir tüketilm ek ted ir ve bu m ik tar diğer a ra ştırm a bulgularından y ü ksektir (2,7, 10, 13). Öğrencilerde günde o rtalam a 10.0 mg dan az dem ir tü k eten lerin oranı % 25 iken, bu oranın gebelerde '% 99 olduğu bildirilm ek ted ir (13). N orm al diyetle doğurganlık dönem i için önerilen m ik ta rd a dem ir alm anın zorluğuna işaret edilm ektedir. Öğrencilerin diyetinin tah ıla dayalı olm am ası ve C vitam ini ile hayvansal p ro teini oldukça yeterli tüketm eleri nedeniyle alınan dem irin kullanı m ının yeterli olacağı düşünülebilir. Ancak öğünlerde öğrencilerin a ş ın m ik ta rd a çay içtikleri belirlenm iştir; fazla m ik tard a içilen çay, C vitam ini ve p ro tein in olum lu olabilecek etkisini o rta d an k ald ıra b ilir (14). M orch ve ark ad aşları (14), h am burger yerken içilen b ir b a rd a k çayın dem ir eğilim ini % 64 oran ın d a düşürdüğünü sap ta m ışlar; b u n u tan en ile dem irin «dem ir tannat» o lu ştu rarak y ap tı ğını bild irm işlerd ir. Öğünlerde ve yem ekten hem en sonra çay içil mesiyle anem i ilişkisi incelenm esi ve eğitim çalışm alarında ele alın m ası gereken b ir konudur.
Beslenm e eğitim i alm a d u ru m u besin öğelerinin y arısından ço ğ unun tü k etim düzeylerini olum lu yönde etkilem ektedir. Beslenm e eğitim i hayvansal p ro tein , kalsiyum , riboflavin, A ve C vitam inle rin in tü k etim in i a rtırıc ı etk i gösterm ektedir (p < 0.01, p < 0.05).
Y Ü K S E K Ö Ğ R E N İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENM E B İL G İS İ 67
siz o lm asın a yol açan en önemli faktörlerden biri b aşta sabah k ah v altısı o lm ak üzere öğünlerde düzenli besin tüketilm eyişidir. Öğ re n cile rin y arısı k ad arı temel öğünlerden birini atladığını b elirtm iş tir. B esin tük etim in i değerlendirm e sonuçlarına göre toplam öğren cilerin % 20.3’ü günlük üç öğünden birini atlam ıştır. Bu o ra n la ra öğ ü n lerd e yalnız çay - sim it ya da çay - bisküvi tü k eten ler de da h ild ir (Tablo 6). BEA gru p ta öğün atlam ış olanların ve öğün a tla dığını b ild iren lerin oranları BEG grubun o ranlarından d ü şü k tü r. B eslenm e eğitim i ile öğünleri düzenli tüketm e arasındaki ilişki an k et so n u çla rın a göre önemsiz (p > 0.05), üç günlük besin tü k etim i n i d eğerlendirm e sonuçlarına göre ise çok önem lidir (p < 0.01).
İk i g ru p ta da b a şta sabah kahvaltısı olm ak üzere öğün a tla m a ya gö sterilen nedenlerin başında zaman bulam am a - derse geç kal m a k o rk u su ile alışm am a - gerek duym am a gelm ektedir. Öğle ye m eğini a tla m a d a ise başlıca neden yemek sırasında çok beklem e dir. Zayıflam ak ya da şişm anlam am ak için öğün atlayanlar b u lu n m a k ta d ır. E konom ik yetersizlik nedeniyle öğün atlayanların sayısı çok d ü şü k tü r. Görüldüğü gibi öğün atlam a nedenleri genellikle d ü zensiz ve plansız yaşam ayla, yanlış inanç ve alışkanlıklarla ilgilidir. Oysa yükseköğrenim yapan kişilerin, beslenme eğitimi y apanların ve özellikle öğretm en adaylarının geçersiz nedenlerle öğün a tla m a la rı b irta k ım eksikliklerin işaretidir. Üstelik, öğretm en adaylarının ö ğrencilerine örnek davranışlar kazanm aları yapacakları eğitim yö n ü n d en ay rı b ir önem taşım aktadır.
Ö ğrencilerdeki beslenm e yetersizliklerini ve yanlış alışk an lık ları yalnız yükseköğrenim deki genel ve beslenme eğitim inin zayıf lığına bağlam ak da m üm kün değildir. Bu durum aile de dahil ol m ak üzere h e r kadem edeki eğitimin etkisinin zayıflığının b ir uzan tısıd ır.
SONUÇ
A raştırm a sonuçları öğrencilerde yetersiz ve dengesiz beslen m enin yaygın olduğunu, beslenme eğitiminin öğrencilerin beslen m esini olum lu yönde etkilediğini, ancak bu etkinin iyi beslenm e alışkanlığı kazandıracak ölçüde olmadığını gösterm ektedir. Bes lenm e eğitim i alan ve almayan öğrencilerin beslenm elerindeki fa rk lılık ları azım sam am ak, yanlış alışkanlıkların yalnız okul eğitim iyle d eğiştirm enin zorluğunu kabullenm ek gerekir. Ailede çocuklukta
68 Işıksoluğu, M. K. gelişm eye başlayan, büyüdükçe yerleşen ve kökleşen beslenme in an ç ve alışkanlıklardan sıyrılm ak, çevre etkilerinden korunm ak çok zo r o lm aktadır. Hele öğrencinin beslenmesine yönelmeyen, din lem e ve ezbere dayalı kolay öğretim yoluyla genel ve beslenme eği tim in d en ü stü n b ir b aşarı beklenm em elidir. Bilmek h er zam an yapm aya yetm em ektedir. Bilgiyle davranış arasında tutarlılık, aile
den b aşlayarak h er kadem edeki okulda etkili ve pekiştirici b ir eği tim le b aşarılabilir. Bu ise eğitim in kalitesini olum suz yönde etki leyen ve birb irin d en etkilenen sorunların çözümüne bağlıdır.
B elirtilen nedenlerle, daha etkili b ir eğitim için yaygın ve ör gün beslenm e eğitim p ro g ram lan ile gerekli nitelik ve yetenekte öğretm en yetiştirm e konusu b ir bü tü n olarak ele alınm alı, bu konu lard ak i so ru n lara köklü çözüm ler getirilm elidir.
Öte yandan yükseköğrenim gençliğinin beslenm e sorunlarının hafifletilm esi için üniversitelerde ve y u rtla rd a beslenm e olanakla rının iyileştirilm esi, geliştirilm esi ve yaygınlaştırılm ası; öğrencilere beslenm eleri konusunda rehberlik edilm esi yararlı görülm ektedir. Ayrıca, yoksul öğrencilere üniversitelerde ve y u rtla rd a ücretsiz ye m ek yeme, barınm a, en zorunlu gereksinm elerini karşılayacak m ik ta rd a öğrenim kredisi verm e gibi destekleyici önlem ler alınm ası ge rekm ektedir.
SUMMARY
NUTRİTİONAL STATUS OF THE UNIVERSITY FEMALE STUDENTS AND THE EFFECT OF NUTRİTİON
EDUCATION ON IT
Işıksoluğu, K. M.
This stu d y w as designed to assess food, energy and n u trie n ts in take, body w eight, and m eal frequency of the university fem ale stu d e n ts; and to find o u t the effect of n u tritio n education (NE) on th e n u tritio n a l statu s of them . The sam ple was com posed of 320 s tu d e n ts aged 17 to 28,163 of th em had n u tritio n education (NEG), a n d 157 did n ot (NNEG). F o r assessm ent of individual food con su m p tio n a 3 day food in tak e w as recorded by using self-adminis- te re d questio n aire. Som e of the m ain findings w ere as follows : 1 — The m eans of body w eights of NEG and NNEG vvere 53.2±6.2
Y Ü K SEK Ö Ğ R EN İM Ö Ğ R E N C İL E R İN İN BESLENM E B İL G İS İ 69
kg and 55.4±7.3 kg respectively, and the difference \vas significant (p < 0.01). 2— 71.8 % of NEG and 58.6 % of NNEG w erc on abnor- m al weight. The relationship betw een NE and to be on abnorm al w eight w as significant (p < 0.05). 3 — The average daily consump- tions m ost of the m a jö r food item s vvere inadequate, especially m ilk and m ilk products, and vegetables. 4 — C onsum ptions of va- rious food item s such as yoghurt, fru it and egg vvere h igher in NEG than in NNEG, b u t not bread. 5 — Levels of daily m ean intake of energy, and nearly half of the m ajö r n u trien ts vvere insufficient to m eet n u tritional needs in both groups. 6 — E spetially intakes of iron, calcium, vitam in A, riboflavin, and energy vvere u n d er the recom m ended dietary allovvances. 7 — It vvas found th a t the rela- tionships betvveen NE and sufficient intakes of anim al protein, calcium , vitam in A, riboflavin, and vitam in C vvere statistically sig nificant (p < 0.01, p < 0.05). 8 — The n u m b er of meals consum ed vvas increased am ong NEG, and the effect of NE on meal frequency vvas found to be significant (p < 0.01). Although NE seemed to have some significant effects on food habits of the students, it vvas not enough to change food choice behavior and to m eet nutritional needs. Thus, education in school alone .vvas not able to change food habits, and a ttitu d e tovvard food, and it vvas very aifficult to eli- m inate the influence of family and the o th er environm ental factors.
K A Y N A K L A R
l — K arasar, N . : Bilimsel A raştırm a Yöntem leri. M atbaş M atbaası, Ankara, 1982.
•2 — Koksal, O .: T ürkiye’de Beslenme. Türkiye 1974 Beslenm e - Sağlık ve Gıda Tüketim A raştırm ası R aporu, Ankara, 1977.
3 — Kutluay, T .: Toplu Beslenm e Yapılan K urum lar tçin S ta n d art Yemek
Tarifeleri. Cihan M atbaası, Ankara, 1977.
4 — Baysal, A .: Beslenme. H. Ü. Y ayınlan : A/13. Ankara, 1984.
5 — Koksal, O., Baysal, A., Pekdur, U . : Gıda Kom pozisyon Cetvelleri. H. Ü.
Beslenm e ve Diyetetik Bölümü, Ankara, 1969.
6 — Beslenm e ve Diyet D e rg isi: Bireyin ve Toplum un Beslenm e D urum unun D eğerlendirilm esinde K ullanılan ve K ullanılm ası G ereken Yöntem ve S ta n d art D eğerler Paneli (Yöneten ve D erley en : Arslan, P.), 4 :4 9 , 1982.
70 Işıksolugu, M. K.
7 — Uzel, A., Yücecan, S., Ekinciler, T., Özbayer, V .: Edirne İlinde Beslenme
A raştırm ası. III. Aile Besin Tüketim Durumu. Beslenme ve Diyet Der gisi, 2 : 4, 1973.
8 — Baysal, A .: K entleşm e ve M evsimlere Göre Beslenme D urum undaki De ğişm eler, Beslenm e ve Diyet Dergisi, 4 : 20, 1973.
9 — Güneyli, U .: A nkara-Ç ubuk İlçe Merkezi ve Köylerinde Ailelerin Besıen-m e D uruBesıen-m larını SaptaBesıen-m ada Kullanılan Değişik A raştırBesıen-m a YönteBesıen-mleri nin Değerlendirilm esi. H. Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölüm ü Doçentlik Tezi, Ankara, 1974.
10 — Yücecan, S . : in şa a t işçilerinin E nerji H arcam aları, Beslenme ve Sağlık D urum ları Üzerinde B ir A raştırm a, H. Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölümü Doçentlik Tezi, Ankara, 1979.
11 — Güneyli, U .: A nkara’nın Değişik Sosyo-Ekonomik Bölgelerinde Yaşayan Ailelerin Hayvansal Kaynaklı Besinleri Tüketim D urum ları, Gıda Bilimi ve Teknolojisi Dergisi, I I : 351, 1979.
12 — Arslan, P . : Çalışan Yetişkin K adınların E nerji Gereksinm elerinin De ğerlendirilm esi Üzerine Bir A raştırm a. H. Ü. Beslenm e ve Diyetetik Bö lüm ü Doçentlik Tezi, Ankara, 1982.
13 — Sağlam. F . : Gebelik Döneminde Aneminin Beslenm e D urum una ve Bu nun Yeni Doğan Bebeğin Sağlığı Üzerine Etkisi. H. Ü. Beslenm e ve Di yetetik Program ı D oktora Tezi, Ankara, 1981.
14 — Morch, A. T., Lynch, R. and Cook, J. D .: Inhibition of Food Iro n Absorp-tion by Coffee. Am erican Jo u rnal of Clinical N utriAbsorp-tion, 37 : 416, 1983.
