T Ü K E T İC İL E R İN G ID A KATKI M A DD ELER İ İLE İLG İLİ BİLGİ VE UYGULAM ALARI
Doç.Dr.Mine Yurttagül*
A n k a ra ’da farklı sosyoekonomik düzeylerdeki 523 tü k etici nin gıda katkı m addeleri ile ilgili bilgileri a ra ştırılm ıştır. T ü keticilerin % 66.3 ü besin etiketini okum am akta, % 12.0 si gı da katkı m addelerinin kullanım am acını bilm em ekte, % 44.0 ü gıda katkı m addelerinin hepsinin, % 41.1’i ise b ir kısm ı nın sağlığa zararlı olduğunu düşünm ektedir. Yüzde 18.1 o ra n ındaki tüketici gıda katkı m addelerinin kesinlikle k u llan ıl m am asını istem ektedir. Tüketicilerin gıda katkı m addesi içe ren besinlerin denetim i ile ilgili kuşkuları vardır ve % 96.4’ü gıda katkı m addeleri konusunda bilgilenm ek istem ek tedir.
GİRİŞ
G ıda katkı m addeleri (G K M ) gıdanın tem el bileşim öğeleri dışında gıdalara üretim , işleme, depolam a ve am balajlam anın getirdiği n e d e n le r le bilinçli ve am açlı olarak katılan m adde veya m addeler karışım ıdır (1,2). G ün ü m ü z teknolojisinde GKM nin kullanım ı kaçınılm azdır. Besin
200 Y u rtta g ü l, M .
değerini artırm a, mikrobiyolojik bozulm aları önlem e, fiziksel yapıyı d ü zeltm e, işlem eyi kolaylaştırm a, kaliteyi geliştirm e gibi pekçok işlevinin
yanısıra O K M sağlığa zararlı olm am alıdır. G K M ’nin, yasaların ö n g ö rd ü ğü ve teknolojinin gerektirdiği m ik tarlard a kullanım ı zo ru n lu d u r(3 ). A k si halde sağlığa zararlı olabilirler. G K M üzerindeki çalışm alar sü rek lilik taşım akta ve sağlık üzerine etkileri sürekli d eğ erlen d irilm ek ted ir(4 ). B i zim ülkem izde d e K atkı M addeleri Y önetm eliğinde, G K M nin han g i b e sinlerde ne m ik tard a kullanılacağı belirtilm iştir(5). A ncak ü reticin in b i linçsizce G K M ni kullanm aları sorun y aratab ilm ek ted ir(6 ). A yrıca g ıd a lardaki katkı m addeleri ile ilgili kalitatif ve k a n tita tif analizler oldukça zordur ve bazı yetersizlikler söz konusudur. Bu d u ru m d a, tü k e tic ile rin G K M nin kullanım ı konusunda eğitilm esi ve bilinçlendirilm esi çok önem lidir. Böylelikle hem tüketicinin korunm ası hem d e ü re tic ile rin haksız suçlam alardan ve haksız rek a b ette n ko ru n m ası sağlanacaktır.
Bu çalışm a tüketicilerin GKM ile ilgili bilgi ve uygulam alarını a ra ş tırm ak amacıyla planlanm ış ve yürütülm üştür.
ARAŞTIRMA YÖNTEM İ VE ARAÇLARI
A raştırm a A n k a ra ’nın D evlet İstatistik E n stitü sü tara fın d a n düşük, o rta ve yüksek olarak gruplandırılm ış farklı sosyo-ekonom ik d ü z ey le rd e ki sem tlerinde yapılm ıştır. A raştırm a kapsam ına alınan 523 tü k e tic id en % 33.7 si düşük, % 32.6 sı orta ve % 33.7 si yüksek sosyo-ekonom ik d ü zeylerdeki sem tlerden rastgele ö rn ek lem e yöntem i ile seçilm iştir. G K M ile ilgili bilgi ve uygulam alar, oluşturulan bir a n k et form u ile, s o ru ş tu r ma yöntem iyle B eslenm e ve D iyetetik B ölüm ü öğrencileri ta ra fın d a n saptanm ıştır. V erilerin dağılım ları ve yüzdeleri bulunm uş ve k h i-k a re önem lilik testi ile istatistiksel analizleri yapılm ıştır(7).
BULGULAR VE TARTIŞMA
A ra ştırm a kapsam ına alının tü k eticilerin % 18.4’ü erkek, % 8 1 .6 ’sı kadındır. Y üzde 3.3’ü 19 yaşın altın d a % 63.9’u 20-39 y aşların d a % 32.8 i 40 yaş ve üzerindedir. O kuryazar olm ayanların o ra n ı % 3.4 iken, % 7 .5 ’u okur-yazardır. Y üzde 23.1’i ilk, % 4 6 .3 ’ü o rta , % 19.7 si y ü k sek öğrenim görm üşlerdir. M esleklere göre dağılım ları in celen d iğ in d e % 53.3’ü ev hanım ı, % 20.4’ü m em u r, % 6.9’u ü n iv ersite öğrencisi, % 0.6’sı ise işsizdir.
T üketicilerin büyük bir çoğunluğu { % 90.4) yiyecek alışverişi y ap m a k ta d ır. Yiyecek satın alırken dikkat edilen noktaların başında % 33.2 ile tazelik, % 22.8 ile fiat, % 17.6 ile son kullanm a ta rih i gelm ektedir. B u n ları am balajı (% 7.6), besin değeri (% 7.3), kullanm a talim atı (% 5.4) katkılı olup olmadığı ( % 3.3) gibi özellikler izlem ektedir. Y üzde
1.1 o ra n ın d a k i tüketici ise yiyecek satın alırken hiçbirşeye, dikkat e tm e diğini belirtm iştir. Çelik (8) yaptığı çalışm ada rastgele alışveriş yapan tü ketici o ran ını % 2.0 alarak saptam ıştır. Y üzde 39.7 o ran ın d ak i tüketici ise gıda seçim ini, fiat, kalite, besleyici değeri dikkate alarak y a p m ak ta dır. G enellikle fiat ve kalite gıda seçim inde ençok dikkat edilen özellik le r o larak belirtilm ektedir(9,10). Liefeld ve arkadaşları (11) ise gıda s a tın alırk en tüketicilerin dikkat ettiği en önem li etm enin son kullanm a ta rihi olduğunu saptam ışlardır. B enzer çalışm alarda m arka ismi ve k alite si gıda satın alırken ençok gözönüne alınan etm en ler o larak bulunm uş t u ^ 12,13).
T ablo 1 de tüketicilerin etiket okum a alışkanlıklarına gö re dağılım ları gösterilm iştir.
Tablo 1: Tüketicilerin E tiket O kum a A lışkanlıklarına Göre D ağılım ları Sosyoekonomik Düzey
E tik e t O kum a Düşük O rta Yüksek Toplam Alışkanlığı Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % V ar 79 44.9 129 75.4 139 79.0 347 66.3 Yok 97 55.1 42 24.6 37 21.0 176 33.7 T oplam 176 100.0 171 100.0 176 100.0 523 100.0
x2 = 55.832 p<0.01
E tik et okum a alışkanlığı yüksek sosyo-ekonom ik düzeyde % 79.0 iken, o rta ve düşük sosyo-ekonom ik düzeylerde sırasıyla % 75.4 ve % 44.9 dur. G ru p lar arasında etiket okum a alışkanlıkları arasın d ak i fark is tatistiksel olarak anlamlı bulunm uştur, ( p <0.01). Başka bir çalışm ada tüketicilerin % 6.3 unun hiç etiket okum adığı, % 46.3 ünün ise h e r z a m an h er yönüyle etiket okuduğu bulunm uştur(S). Bir diğer çalışm ada ise tüketicilerin yaklaşık 1/3 ünün etiket okudukları sap tan m ıştır(1 4 ). B esinler tüketicileri eğitecek, doğru seçim yapm aya yöneltecek şekilde etik etlen m elid ir( 15-19).
202 Y u rtta g ü l, M .
T üketicilere gıda katkı m addesi denince ve ne anladıkları so ru ld u ğunda, boya (% 27.1), yabancı m adde (% 21.9) dayanm a süresini a rtıra n m adde (% 14.1), ta t ve koku veren m adde (% 12.6), b a h arat (% 5.4) gibi yanıtlar alınmıştır. Yüzde 18.7 oranındaki tüketicinin ise bu k o n u d a h iç bir fikri yoktur. Yüzde 94.8 oranındaki tüketici herhangi bir gıda katkı m addesinin adını bilmediğini % 5.2’si ise bildiğini söylem iştir. A d ı bili nen katkı m addeleri sitrik asit (% 29.7), M SG (% 14.8) sodyum b e n zo a t (% 11.1), sunset yellow (% 11.1), tartrazin (% 11.1), asp artam (% 7 .4 ), kafein (% 3.7) karoten (% 3.7), sodyum m etabisulfit (% 3.7) ve n itrit (% 3.7)dir.
Tüketicilerin % 12.0 si G K M ’nin hangi am açla kullanıldığını b ilm ez ken, % 16.0 sı hile amacıyla kullanıldığını belirtm işlerdir. Y üzde 72 o r a nındaki tüketicinin ise G K M ’nin kullanım am açlarını bildiği sap ta n m ış tır.
Çelik ve Ü nver (20) ile Bulduk (2 1 )’un çalışm alarında tü k eticilerin sırasıyla % 38.5 ve % 96.8 inin G K M ’nin kullanım am açları h ak k ın d a bilgileri olmadığı saptanm ıştır.
Tüketicilerin G K M ’nin sağlık üzerine etkisi konusundaki d ü şü n ce le ri araştırıldığında, % 44.0 ünün G K M ’nin hepsini sağlığa zararlı, % 41.1 ’inin bazı G K M ’ni sağlığa zararlı, % 3.4 ünün ise G K M ’ni sağlığa yararlı olarak nitelendirdikleri belirlenm iştir. Y üzde 11.5 o ra n ın d a k i tü keticinin ise bu konuda hiçbir fikri yoktur. T üketicilerin G K M ne ilişkin bilgilerini araştıran diğer bir çalışm ada tüketicilerin % 24 ü G K M ’nin sağlığa zararlı olduğunu bildirirken (22), Sloan ve ark ad aşların ın (23) çalışm alarında tüketicilerin % 54.4 ü G K M ’nin kansere yol açab ileceğ i ni savunm uşlardır. Kavas ve Kavas (24) sağlık açısından riskli o la ra k a l gılanan faktörler arasından tüketicilerin G K M ’ni 6 sıraya y e rle ştird ik le rini saptam ışlardır. G K M ’nin sağlık üzerine etkileri sürekli a ra ştırılm a k ta ve kullanım ı güvenli olanların günlük alınabilecek m iktarları ve b esin lere katılabilecek oranları yeniden değerlendirilm ektedir (4,25). B una göre yasalarca belirlenen G K M nin belirtilen m ik tarlard a kullanım ı, b u günkü veriler ışığında sağlığa zararlı değildir. A ncak bilinçsiz kullanım sonucu sağlığa zararlı olabilirler (26,27). Bunun da etkin bir şekilde d e netim i ve tüketicinin de eğitilm esi gereklidir. T üketiciler ü zerin d e yap ı lan çeşitli çalışm alarla da G K M ’nin etkileri araştırılm alı ve d e ğ erlen d i
rilm elidir(28). Tablo 2 ’de tüketicilerin, çocukların GKM içeren besinle ri tüketm esi ile ilgili görüşlerine göre dağlımları gösterilm iştir. Y üksek sosyo-ekonom ik düzeydeki tüketicilerin % 88.1 inin o rta ve düşük sos yo-ekonom ik düzeydekilerin sırasıyla % 77.8 ve % 68.8 inin çocukların G K M içeren besinleri tüketm em elerinin daha uygun olacağı görüşünde olduğu saptanm ış ve gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlam lı bulunm uştur(p < 0.01).
Tablo 2: Tüketicilerin Çocukların GKM içeren Besinleri Tüketm esi ile ilgili G örüşlerine Göre Dağılımları
Ç ocukların GKM içeren B esinleri Tüketm eleri
Sosyoekonomik Düzey i İle ilgili Tüketici Düşük O rta Yüksek Toplam
G örüşü Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
T üketm eseler daha iyi 121 68.8 133 77.8 155 88.1 409 78.2 olur
T üketm eleri uygundur 55 31.2 38 22.2 21 11.9 114 21.8 T oplam 176 100.0 171 100.0 176 100.0 523 100.0
x2 = 19.157 p<0.01
T üketicilerin yaklaşık yarısı (% 49.3) m evzuata uygun olm a koşulu ile G K M ’nin kullanılabileceğini savunurken, % 18’i kesinlikle kullanıl m am asını, % 32.7’si ise kullanılm am asının daha uygun olacağını savun m ak tad ır. Cramvvinkel ve H erstel (22) in çalışm alarında tüketicilerin % 21 i G K M ’ni gereksiz m addeler olarak m itelendirm işlerdir. G K M ’ni kul lanm adığım ızda besinlerin çeşidi ve kalitesi azalacak, besin d eğ eri ve d a yanm a kapasitesi düşecek ve fiatları yükselecektir (29). B unun yerine m evzuata ve teknolojiye uygun olarak kullanılması ve G K M üzerindeki a raştırm aların daha da yoğunlaştırılm ası ve sıkı d en etim i d aha uygun gö rü n m ek ted ir.
T üketicilerin T ürkiye’de gıda kontrolünün hangi kuruluşlarca yapıl dığı konusundaki bilgileri araştırılm ış ve % tüketicilerin 43.5 i Sağlık B a k a n lığ ın ın % 27 ’si T S E ’nin, % 26 ’sı Belediyelerin, % 1.5’i T arım B ak an lığının, % l ’i V eterin er H ekim ler D ern eğ i’nin % 0.5’i gıda ü retim i ya p an fabrikaların, % 0.5’i ise TV deki bir program ın gıda kon tro lü n d en sorum lu olduğunu belirtm iştir. T ürkiye’de gıda kontro lü n d en sorum lu 6 kuruluş olm asına karşın, Sağlık Bakanlığı, T arım B akanlığı ve B
elediye-204 Y u rtta g ü l, M .
lerin katk ısı en fazladır (30-33). Y ü zd e 69.5 o ra n ın d a k i tü k e tic i Sağlık B akanlığı ve B elediyelerin gıda k o n tro lü n d en sorum lu o ld u ğ u n u b ilm e k ted ir. G ıd a k o n tro lü n d en sorum lu olan ve çok ö n em li ç alışm a la rı o lan T arım B akanlığı ise yalnızca % 1.5 o ran ın d ak i tü k etici ta ra fın d a n b ilin m ektedir. Bir başka çalışm ada gıda k o n tro lü n d en so ru m lu k u ru lu ş la r dan enaz birini bilen tüketici o ran ı % 81.6 o larak b u lu n m u ştu r(2 0 ). B ir televizyon program ının gıda k o n tro lü n d en sorum lu san ılm ası d a tü k e tic i eğitim inde kitle iletişim araçlarının n ed en li etkili o ld u ğ u n u v u rg u la m a k
tadır. '
G ıda ko n tro l hizm etlerinin yeterliliği k o n u su n d ak i g ö rü şle ri a ra ş tı rılm ış ve tüketicilerin % 26.9’unun bu k o n u d a hiçbir fik ri olm adığı, % 3.3’ünün denetim leri yeterli, % 69.8’inin ise yetersiz b u ld u ğ u sa p ta n m ış
tır. Ç elik ve Ü nver (2 0 )’in çalışm alarında ise tü k eticilerin % 8 2 .5 ’i e tk in b ir gıda kontrolü uygulam ası olm adığını, % 4.2’si etk in b ir u y g u lam an ın olduğunu, % 13.3’ü ise bu k o n u d a fikirleri olm adığını b e lirtm işle rd ir. G en eld e tüketicilerin gıda k o n tro lü n ü n etkinliği k o n u su n d a kuşk u lu o l dukları bunun da G K M nin sağlığa etk ileri k o n u su n d ak i d ü şü n c e le rin e yansıdığı söylenebilir.
Tablo 3 ’de görüldüğü gibi düşük o rta ve yüksek so sy o -ek o n o m ik d ü zeydeki sem tlerde o tu ran tüketicilerin sırasıyla % 37.5, % 43.3 v e % 55.7’si (ortalam a % 45.5) G K M ile ilgili d en etim lerin h an g i am açla y a pıldığım bilirken, yine sırasıyla % 62.5, % 56.7 ve % 44.3 ü (o rta la m a
% 54.5) bilm em ektedir ve gruplara gö re fark istatistik sel y ö n d e n a n la m
lı bulunm uştur (p < 0 .0 1 )
Tablo 3: T üketicilerin GKM İle İlgili D enetim lerin A m acını B ilm elerin e Göre D ağılım ları
Sosyo-ekonom ik Düzey
D enetim in Amacı D üşük O rta Y üksek T oplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Bilmeyenler 'ı ı o 62.5 97 56.7 78 44.3 285 54.5 Bilenler 66 37.5 74 43.3 98 55.7 238 45.5 K ullanılan mad. cinsi 33 18.7 32 18.7 30 17.0 95 18.2 Kullanılan mad.mik. 14 8.0 18 10.5 17 9.7 49 9.4 K ul.mad.cins ve miJk. 9 5.1 7 4.1 13 7.4 29 5.5 Sağlığa uygunluğu 10 5.7 17 10.0 38 21.6 65 12.4 Toplam 176 100.0 171 100.0 176 100.0 523 100.0 x2 = 12.293 p<0.01 I
Tablo 4: T üketicilerin Gıda K ontrolü ile İlgili H erhangi b ir M evzuatı Bilme D uru m ların a Göre D ağılım ları
H erhangi b ir Sosyoekonomik Düzey
G ıda M evzuatını D üşük O rta Yüksek Toplam Bilme D urum u Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Bilmeyenler 171 97.2 15 91.2 158 89.8 85 92.7 Bilenler 5 2.8 15 8.8 18 10.2 38 7.3 Toplam 176 100.0 171 100.0 176 100.0 23 100.
X2 : 8.197 P < 0.05
T üketicilerin toplam olarak % 92.7’si gıda kontrolü ile ilgili h e rh a n gi bir m evzuatı bilm em ektedir. Düşük, o rta ve yüksek sosyo-ekonom ik düzeydeki sem tlerd e oturan tüketicilerde bu oran sırasıyla % 97.2, % 91.2, % 89.8’d ır ve gruplar arasındaki fark istatistiksel o larak önem li bu lunm uştur. (p < 0 .0 5 ) Çelik (8 )’in çalışm asında gıda k o ntrolü ile ilgili herhangi bir m evzuatı bilm eyenlerin oranı % 11A o larak saptanm ıştır. T üketicilerin % 96.4 ü GKM konusunda bilgilenm ek istem ektedir. Yüz de 59.8 oranındaki tüketici bu bilgileri TV, radyo, % 27.5’i gazete ve dergi, % 12.7 si de sem iner ve konferanslar yoluyla alm ak istediğini b e lirtm iştir. G K M ile ilgili bilgileri, tüketicilerin yarısı (% 51.1) beslenm e uzm anlarından, % 23.9’u gıda m ühendislerinden, % 11.1’i konuyla ilgili bilirkişiden, % 8.9 u doktorlardan, % 2.5’i ziraat m ühendislerinden, % 2 .5 ’i ise kimya m ühendislerinden alm ak arzusundadır.
Kitle iletişim araçlarının toplum eğitim indeki rolleri tartışılm azdır (34-36). G ıda kontrolü m ultidisipliner bir çalışm a alanıdır. Bu alanda çalışan, bilgi ve tecrübe sahibi meslek gruplarının, tüketicilerin gıda kontrolü ve G K M konularında eğitilm esinde yer alm aları gerekir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
A raştırm a kapsam ına alınan tüketicilerin % 90.4 ü yiyecek alışveri şi yapm akta, % 66.3’ü yiyecek satın alırken etiket okum aktadır. E tiket okum a alışkanlığı yüksek sosyo-ekonom ik düzeyde o tu ran tüketicilerde diğerlerinden daha fazladır. Tüketicilerin % 94’.8’si harhangi bir G K M ’nin adını, % 12.0’si de G K M ’nin hangi am açla kullanıldığını bil m em ektedir. Tüketicilerin % 44.0 ’ü G K M ’nin hepsinin, % 41.1 ’i ise b a zılarının sağlığa zararlı olduğunu düşünm ektedir. G K M nin kullanılm
ası-206 Y u rtta g ü l, M.
m kesinlikle istem eyen tüketici oranı % 18.1’dir. T üketicilerin % 30.2 si GKM içeren besinlerin denetlenm ediği görüşündedir. D en etim d en so rumlu kuruluşları bilm eyenlerin oranının % 2 olm asına karşın ilgili m ev zuattan herhangi birini bilm eyenlerin oranı % 92.7, denetim lerin am acı nı bilmeyenlerin oranı ise % 54.5 dir. Tüketicilerin büyük bir çoğunluğu (% 96.4) GKM konusunda bilgilenm ek istem ektedir.
Tüketicilerin GKM konusunda eğitilerek bilinçlendirilm eleri g e re k lidir. Böylece hem tüketici hakları ve tüketici sağlığı korunacak, h em de mevzuata uygun uygulam aları olan üreticiler haksız suçlam alardan k u r tulacaklardır. Tüketicilerin eğitilm elerinin yanısıra G K M içeren b e sin le rin de etkin bir şekilde denetlenm eleri ve m evzuata uygun ü re tim y ap mayan üreticilerin faaliyetlerin durdurulm ası gereklidir. B öylece de hem tüketici sağlığı korunacak hem de m evzuata uygun d av ran an ü re ti ciler haksız rekabetten korunacaklardır.
CONSUMER KNOWLEDGE and APPLICATIONS IN RELATION TO FOOD ADDITIVES
Yurttagül M.
Food additive knowledge and related applications o f 523 consu- m ers at different socioeconom ic levels in A n k ara w ere investigated. 66.3 percent of consum ers have scrutinized food labels, 12 p e rc e n t o f them are unaw are of using pu rp o se of food additives. 44.0 p e rc e n t o f them thought th at ali of th e food additives w ere harm ful and 41.1 p e r cent of them thought som e of th e food additives w ere harm ful. 18.1 p er- ren t of consum ers have w anted foods w ithout any added food additives. 96.4 percent of consum ers have w anted to get education ab o u t th e food additives.
KAYNAKLAR
1- Gheorghiev, G.K.: T he International Regulatıon and C ontrol of Food A dditives. T he First International Symposium on Food Industry "Food A dditives” 2-5 Nov. İzm ir-Çeş- me-1987.
2- M etin, M., Kayahan, M.: Gıda Katkı M addeleri ve K ullanılm a A m açları. Türkiye 4. G ıda Kongresi G ıda Teknolojisi D erneği Yaym No:S A nkara 1984.
3- Saldamlı, I.: G ıda Katkı M addeleri Beslenme ve Tüketici Sağlığı G ıda Sanayi 5(3):16 1991.
4- Koksal, O.: Im portance of Food Additives From the H ealth Standpoint. The First In ternational Symposium on Food Industry "Food Additives" 2-5 Nov. İzmir Çeşme., 1987
5- Sağlık Bakanlığı Gıda Katkı M addeleri Yönetmeliği. Resmi G azete Sayı: 20541 7 H a ziran 1990.
6- Demirağ, K., Altuğ, T.: İzmir ve Çevresinde Satılan Bazı G ıdalardaki Sentetik O rga nik Boyaların Saptanması. Gıda Sanayi 4(2):31, 1990.
7- Sümbüloğlu, K.: İstatistik, M atiş Yayınlan 3, Çağ M atbaası, A nkara, 1978.
8- Çelik, Ş.: Farklı Sosyo-ekonomik ve Eğitim Düzeyindeki Çalışan Erkek ve Kadın T ü keticiler ile Çalışmayan Ev Kadını Tüketicilerin G ıda Kontrolü ile ilgili Bilgileri ve Uygulamaları H.Ü.Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve Diyetetik Programı D okto ra Tezi, A nkara, 1990.
9- Küçükköm ürler, S.: G elir Düzeyinin ve Fiyatlardaki Değişimin Yiyecek Satm Alımı- na Etkisi. H.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve Diyetetik Programı Bilim Uz manlığı Tezi A nkara, 1986.
10- Sürücüoğlu, M.S.: Aile Beslenmesinde Kadının Rolü. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Beslenme ve G ıda Bilimleri Programı Doktora Tezi Ankara, 1983.
11- Liefeld, J.P and et al: A ttitudes of Consumers Towards Nutritional Labeling. Canadi- an Institute of Food Science and Technology Journal 8(1):46 1975.
12- Bulduk, S., Güneyli, U.: Teknolojik İşlem G erektiren Hazır, Y an Hazır Besinleri Ai- lerin T üketm e ve Kabullenme Durum u Konusunda Bir Araştırma. Beslenme ye Di yet Dergisi 14:117, 1985.
13- Steenkam p, J.E.M .: Perceived Quality of Food Products and its Relationship to Con- sum er R eferences Thewory and M easurem ent Journal of Food Quality 9:373, 1986. 14- Peance, J.R.: A re Am ericans Careful Shoppers? FDA Consumer, Septem ber 15-17,
1976.
15- Mc. Gınnıs, M.S., Nestle, M.: The Sergeon Generals R eport on N utrition and Health Policy İmplication and Im plem entation Strategies. The Am erican Journal öf Clinical N utrition 49:23, 1989.
16- Tarhan, G. : Consum er İnform ation (Labelling and M arking) Standart sayı : 329:22, 1989.
17- Thomas, B. (E d): M anual of Dietetic Practice p.224 Blackwell Scientific Publications Oxford, London, 1988.
18- Schucker, R.: M erchandising Nutrition inform ation Cereal Foods World 31(7): 461, 1986.
19- Crawford, D., VVorsley, A.: A Preliminary Investigation of Consum er Views and Be- haviours Regarding Food Labeling. Food Technology in A ustralia 38(2): 74, 1986. 20- Çelik, Ş., Ünver, B.: Tüketicilerin Cinsiyet, Eğitim ve Çalışma D urum larına G öre Gı
208 Y u rtta g ü l, M . 21- Bulduk, S.: Teknolojik İşlem G erektiren Hazır, Y a n H azır B esinleri A ilelerin T ü k e t m e K abullenm e D urum u K onusunda Bir A raştırm a. H .Ü . Sağlık B ilim leri E nstitüsü B eslenm e ve Diyetetik Program ı Bilim Uzmanlığı Tezi, A nkara, 1984.
22- Cramwindel, A.B., H erstel, H.: Consum er Panel Views on F o o d A dditives. I. G e n e ral Introduction. V oeding 48(2): 46, 1987.
23- Sloan, E., Powers M .E., H am , B.: Consum er A ttitu d es T ow ard A dditives C ereal F o ods W orld 31 (8): 523, 1986.
24- Kavas, A., Kavas, A.: Tüketicilerin G ıda Satın A lm a K riterleri ve G ıd a G üvenirliği Riskleri ile ilgili Algılamaları. G ıda Sanayii 5(3): 40, 1991.
25- Saldamlı, I., Temiz, A.: Teknolojik Zorunluklarla K ullanılan Bazı K atkı M a d d e le ri nin Toksik Etkileri Ü zerinde Son Bulgular. G ıda Sanayii 4(2): 42, 1990.
26- Levine, A.S., Labuza, T.P., M orley, J.E.: Food Technology. T h e N ew E n g la n d J o u r nal of Medicine. 312 (10): 628, 1985.
27- Anon: The R ole of F ood Safety in H ealth and D evelopm ent. R e p o rt o f a Jo in t F A O /W H O Expert C om m itee on F ood Safety. W orld H e a lth O rg an izatio n T echni- cal R eport Series 705. W orld H ealth O rganization G eneva 1984.
28- Bradstock, M.K. and et al : E valuation of R eactions to F ood A dditives: T h e A sp arta- me Experience T he A m erican Jo u rn al of N utrition. 43:464, 1986.
29- Alfin-Slater, R.B., A ftergood, L.: Food Fads. N utritional S upport o f M ed ica l Practi- ce (Ed: Schneider, A .H . and etal) H arp er and Row Publishers P h iladelphia, 1983 30- Aydın, M.: G ıda K ontrolü ve M evzuatı T icaret O daları Birliği M atb aası, A n k ara,
1976. .
31- Deda, N.: Gıda M evzuatı ve T atbikatı. Feryal M atbaacılık San. v e Tic. L td . Şti. A n k a ra 1989.
32- Olcay, E.M., Eldem , H.: G ıda M addeleri M evzuatı Bayrak M atbaacılık, İstan b u l 1990.
33- Çelik, Ş.: G ıda K ontrolü H izm etlerinin Türkiye’deki D urum u. H .Ü . Sağlık B ilim leri Enstitüsü Bilim Uzmanlığı Tezi A nkara 1984.
34- Aziz, A.: Radyo ve Televizyona G iriş A.Ü. Siyasal Bilgiler F ak ü ltesi Y ayınları No: 393(2-3): 76, A nkara 1976.
35- Baysal, A.: Kitle İletişim A raçları ve Beslenm e Eğitim i. III. T o p lu m Sağlığı S em poz yumu Bildiri Ö zetleri. 16-20 Eylül İzm ir 1981
36- Oskay, Ü.: Toplum sal G elişm ede Radyo ve Televizyon A .Ü .S.B .F. B asın Y ayın Y ük sekokulu Y ayınlan No: 410 A nkara 1979.
