M E Ş H U R LA R I A N S İK L O P E D İS İ
VHMED R IZA BEV (1859-1930) _ II Ab-düihamid'in kurduğu mutlakıyet rejiminin son bu larak Meşrutiyetin iadesini istihdaf eden gayretler de hissesi olup ikinci
teşrutiyet devrinde 1e Tebusan ve Ayan Reis- ik erini işgal etmiş bir :uttır. îstanbuida doğup Imüştür. Babas’. 93 de Vyan âzalığtnda öuluıı-
i u ş olup bilâhare Sultan
Tamid’ce Konyaya siırıi-. ıen ve Ingiliz terbiyesiy- e yetiştiği irin (İngiliz eli Bey) diye anılan f i ilden A li Rıza Beydir, lalatasarayda okumuş, 'ransaya ziraat tahsi i- e gitmiş, dönüşünde bir »Hiddet Kcnyada babası nın yanında kalıp Bursa
dadısı Müdürlüğü, dam onra Hiidavendigâr Vi- iyeti M aarif Müdürlüğü yapmış, devrin sıkı ya şayışına tahammül e- uemıyerek — şüphesiz kt Alsmed Hıza Bey mütevazı bir memur öm
rü sürecek yerde macs-ralı bir hayattan da bir şeyler umarak__ Avrupaya dönmek istemiş, 1889 Paris sergisini ziyaret baha nesiyle — devrin Nazırlığa sarılmakla beraber hü> rivetperverliği de bırakmıyan__ M aarif Nazın M'l-nif Paşanın yardırmyle memleketten cırmış, Paris« gidişini müteakip Padişaha — bazı iddialara göre başkaları tarafından yazılmış— üç lâyiha takdimiyle Devletin idaresinde yap İması gereken ıslahatı ta rif ve tavsiye ettikten sonra bir derece yüksek bir vazife alıp dönmek yoluna da gitmiyerek 1908 in kılâbına kadar, hele ilk zamanları pek çetin geçen hayat şartlarına katlanmış, 1895 tarihinden itiba ren neşrine başladığı Türkçe ve Fransızca (Meşve ret) için öteden beriden temin edilmiş para ya r dımları yasamasını nisbeten düzgünleştirmiş olsa bile aleyhindeki neşriyatın kesilmesi için Sultan H >m!d siyasî teşebbüslerde bulunulmasın Paris te ki nüfuzlu ve cerbezeli Sefiri Salih Münir Paşaya em rettiğinden Ahmed Rıza Bey gazetesini Paristen Cenevreve ve Brüksele taşımak ve hattâ mahkeme lerde uğraşmak zorunda kalmıştır. (Meşveret) in neşriyatına devamı, kendisini 1892 de Askerî’ Tıb biye talebesi arasında kurulan İttihat ve Terakki Cemiyetinin Avrupadaki reisi vaziyetine sokuyor, öteki Jön Türklerin neşriyat ve faaliyetlerine kısa bir müddet sonra son vermeleri, Yıldız Sarayının tekbf erine ve vaadlerine kanıp basta muhakkak ki müh'm bir şahsiyet olan Mizancı Murad Bey gel mek üzere hepsinin birer birer mücadeleyi bırakıp dönüşleri, Ahmed Rıza Beyin bu reisliğini tamamen
kafileştiriyordu. Gerçi 1900 de Padişahın eniştele rinden Damat Mahmud Paşanın Sultandan dünyaya ge'.miş iki oğluyla birlikte kaçarak Fransaya gel mesi vaziyetini sarsmıyacak değildi. Zira eski bir Nazır olan Mahmud Paşada yüksek bjr resmî hüvi yet bulunmasından sarfınazar, refakatin*deki iki oğ lundan büyüğü bulunan Sabahadd n Bey, yaşça pek genç olmasma rağmen Ahmed Rıza Beyden çok üs tün bir yazı ve hele konuşma kabiliyetine sahip bu lunuyordu. Şu kadar ki, Sultanzade zekâ ve değerine mukabil entrika kaabiliyetinden tamamen nu-hıum ve kendinden pek em.n bir seciyede olup hararetle fakat saffetle müdafaa ettiği ademi merkeziyet prensiplerimin de gayri müslim anasıra büyük im tiyazlar dağıtıp İmparatorluğu parçalamak sure tinde tefsire mütehammil olması, Ahmed Rıza Bey le etrafındakilerin iş erine yarıyacak, ikinci Meş rutiyetin ilânından sonra da aynı propaganda de vam ettiğinden Ahmed Rıza - Sabahaddin mücade lesinde evvelkisi galip gelerek Istanbula avdetinden bir müddet sonra yapılan intihabatta Ahmed Rıza, Cemiyet tarafından İstanbul’dan namzed gös terilip en çok rey kazananlardan biri olacak. Meclis toplanınca da reylerin ekseriyetiyle Reis se çilecek, Sabahaddin Bey ise bir köşede ka'acaktı.
Ahmed Rıza Bey din bahsinde ötedenberi ser best fikirli sayıldığı, dindar görünmeğe de hiç rağ bet etmediği için, 31 Marta tekaddüm eden propı- gandalardâ üzerine en çok adavet celbeden İttihat rüesasından biri olmuş, bu sebeple de 31 Mart güııii istifas nı verip ortadan kaybolmak zorunda kalmış, Reisliğe de Mebuslardan Mustafa Efendi isminde bir zat seçilmişti. Fakat Hareket Ordusu zuhurla Ayastafanosa (Yeşilköy) erişir erişmez. Ahmed Rıza Bey ortaya çıkarak — ve yerine usulü dahilinde seçilen zatın istifasını beklemeyerek— Reisliği he men takınmış, Sultan Hamid’in hafine çalışanların da öncülerinden olmuştu. Vakıa Pariste yıllarca devam eden mücadelesinden sonra bu oluşu tabiî bir key fiyet saymak icap ederse de Paristen avdetiyle 31 Mart arasında geçen zaman sırasında Sultan Ha- mid’e karşı tür'ü cemile ve hürmet göstererek kuv vetli rivayetlere göre bi mukabele bazı ihsanlara mazhar olmamış değildi. Gerek Sultan Hamid ha!' olunmadan ve gerek ondan sonra ihtirası Meclisi Mebusan Reisliğinden öteye gitmemekle, Mebusnnt da ittihat ve Terakkiyi memnun edecek şekilde idarede kusur etmemekle beraber, herkese akıl öğ retir bir tavır takınması ve bu işte Padişahtan bağ layıp nasihat ve tavsiyelerini herkese te mil etmesi — Haüd Ziya Beyin Mabeyin Başkâtip iği hâtırala rında görüldüğüne göre parmaklarındaki tütün le kelerinden dolayı kendisini muahaze edecek kadar her şeye burun sokması— cümleye ağır geldiğinden Meclisin müteakip içtima devrelerinde gittikçe az ı- lan ekseriyetlerle Reis seçilmiş, 1911 sonunda fesiiı üzerine de yeni Meclise seçilmiyeceğini düşünerek V. Mehmed’e müracaatla kendini Ayan tayin ettir mişti. Fakat 1913 de iktidara dönen ve hemen hepsi kendinden gene o'p.n eski arkadaşların n Sait Pa şanın ölümüyle inhilâl eden Ayan Reisl’ğine mazisi ehemmiyetsiz birini, Menemenlizade Rıfat Beyi ge tirip kendisini istemeyişlerini büyük bir nankörlük sayarak artık muhalif kesilecek, işlerin Birinci Ci han Harbine iştirakimizle artan tezebzübü d» ten- kidlerine kolay imkânlar sağlıyacaktı. Kaldı ki, Ayanda h’ tabet kürsüsünü pek sık isga1 etmekle beraber, tenkidlerinde mühim meselelere yükselmez ve alelekser ehemmiyetsiz konulan aşmazdı, it t i hatçıların muhalifi sayılan Veliahdle. müstakbel VI. Mehmed’le de temasa girdiğinden. Meclislerin tatil devresinde ve harb'n son aylarında bu Padişahın eü- lûsu vukubulunca onun tarafından Ayan Reisliğine tâyin edilmiş, mütarekeyi müteakip ittihatçı’ ığa
meyyal görülen Ahmed İzzet Paşa Kabinesinin is tifa zorunda bırakılmasında da Hükümdara yardım etmiştir. Ahmed İzzet Paşayı istihlâf eden Te'tük Paşanın yerine iktidar mevkiine gelen Damat Ferit Paşa ve Şeyhülislâmı Mustafa Sabri iptendi ile mü cadeleye girmekte gecikmiyerek bir müddet sonra reislikten atılmış, Avrupaya .gitmiş, yıllarca sonra dönüşünde Çengelköy arkalarındaki küçük çiftliğin de pek mütevazıane ve küskün yaşıyarak kısa bir hastalık sonunda ve tamamen unutulmuş bir halde ölmüştür.
' ömrünü bekâr geçirmiş olan Ahmed Rıza Be yin Avrupada basılmış ve büyük bir fikir ve görüş değeri taş mıyan risaleleri ve (Meşveret) nüshala rında kalmış yazıları vardır. Uzun boylu, mavi göz lü, gösterişli ve yakışıklı bir zattı. Zekâca mahdut, irfan bakımından ancak vasatın üstünde, fak ıt irade ve azim sahibi, kusurdan münezzeh olmamak la beraber iyi ka pli bir insandı. Ölümünden sonra gazete sütunlarında çıkmış hâtıraları, oynamağı kalktığı pek mühim rolü başaracak kudrette olma dığının delili sayılacak bir basitlik arzeder. Meclisi Mebusan Reisi sıfatiyle tanıdığı Sultan Hamid’de gördüğü zekâ ve iktidardan munsıf bir eda ile bah-
-e.dişi de lehinde kaydedilecek bir noktadır.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
