Cumhuriyet Üniversitesi
____________________________
Tıp Fakültesi
Erkek Sporcularda Egzersizin Kan Lipoproteinlerine Etkisi
The Effect of the Exercise on the Blood Lipoprotein Levels of Male Athletes
Ebru ÖZHAN *, Sami HİZMETLİ **, Fatih ÖZHAN ***, Sevtap BAKIR ****
ÖZETBu çalışmanın amacı, 20 erkek denekte maksimal bir eg-zersizi takiben LDL-C HDL-C, VLDL-C, total kolesterol ve trigliserid seviyelerindeki değişimleri saptamaktır. Çalışmamıza yaşları 19-20, kiloları 52-73kg ve boyları 1.70-1.90cm arasında olan 20 gönüllü erkek öğrenci katıldı. Deneklerin hiçbiri elit seviyede sporcular değildi fakat hepsinin önceden bir sportif geçmişleri vardı. Denekler FOX'un maksimal bisiklet ergometri testine tabi tutuldular. Kalp atımları CARDİOVİT cihazından gözlendi. Kan ölçümleri için testten önce antecubital venden 3ml kan örneği alındı. Teste 600 kpm (100 watt) yükleme ile başlandı. Yükleme her 3 dakikada 300 kpm artırılıp pedal frekansı 60 rpm'de tutuldu. Denekler bitkinlik noktasına gelince test bitirildi; kan ölçümleri ve kalp atımları alındı. 15 dakikalık dinlenmeden sonra aynı ölçümler tekrarlandı. Maximal 02
alınımı FOX'un endirek ölçüm metoduna göre yapıldı. Çalışma-mızda deneklerden alınan kan örnekleri sonucuna göre serum HDL-C, LDL-C, VLDL-C, trigliserid ve total kolesterol seviyeleri, egzersizden önce, sonra ve onbeş dakika sonra değerlendirildi. Egzersizden hemen sonraki kan örneklerinin analizinden edini-len bilgiye göre serum HDL-C seviyesi istatistiksel olarak an-lamlı biçimde arttı (p<0,05). Aynı artış VLDL-C seviyesinde de tespit edildi fakat dinlenmeden sonra bu artışlar eski seviyeleri-ne düştü. Diğer parametrelerdeki değişimler istatistiksel olarak anlamlı değildi (p>0,05).
Anahtar Kelimeler: Lipoprotein, HDL, LDL, VLDL, Kolesterol, Maksimal Egzersiz, Trigliserid.
SUMMARY
The purpose of this study, is to determine the variatiore in the levels of HDL-C, LDL-C, VLDL-C, total cholesterol ani triglyceride follovving an exercise in 20 volunteer males participated in our study, age ranged from 19 to 20 years iti, 52-73 kilos in vveight and 1.70-1.90 in height, none of ta was elit but they ali had a sportive background. These subjects were informed about the test to be applied. They were applled maximal bicycle ergometry test of FOX. Heart impulses, were observed on the CARDİOVİT CS-6/12 before the test ani during the test. For blood analyses, 3ml blood sample was obtained from antecubital vena before the test and the test was begun with a 600 kpm overload. The exercise was loaded at 300 kpm in every 3 minutes, and bicycle pedal freguency was 60 rpm. The test was ended when the subjects came to the point of exhaustion;blood samples were obtained and heart impulses were recorded. Follovving 5 minutes rest, the same measurements were repeated. Maximum 02 consumption
measurement was done according to FOX's indirect-measurement method. in our study, according to the resultsof blood samples taken from the subjects, serum HDL-C, LDL-C, l VLDL-C, triglyceride and total cholesterol levels were evaluated just before, after and fifteen minutes after the exercise, According to the data obtained from the analysis of blood samples soon after the exercise, the level of serum HDL-C was significantly increased (p<0.05). A decrease in the level of LDL-C was observed but it was not statistically significant (p>0.05). There was no significant difference in serum: cholesterol and triglicerid levels (p>0.05). VLDL-C, the last ! parameter increased like HDL-C soon after the exredse (p<0.05). At the end of measurements done soon after the exrecise a remarkable increase was also recorded both in sistolic and diastolic pressure and in heart impulses.
Key Words: Lipoproteins, HDL, LDL, VLDL, Cholesterol, Maximal Exercise, Triglycerides.
C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 22 (2): 88 - 92, 2000
GİRİŞ
1964 yılından itibaren fiziksel aktivitenin serum
lipidleri ve kalp üzerine etkileri çeşitli araştırmacılar
tarafından incelenmiştir (1,2,4). Antrenmanın kan
Arş. Gör. Cumhuriyet Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Sivas Prof.Dr. Cumhuriyet ÜniversitesiTıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı Sivas *** Arş. Gör. Cumhuriyet Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Sivas **** prof.Dr. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp
lipidlerine, total kolesterol ve kolesterol fraksiyonlarına
etkisi bir çok araştırmaya konu olmuştur. İncelemelerin
birçoğunda dozu yeterince şiddetli aerobik bir
antren-man periyodundan sonra trigliseridlerin azaldığı, total
kolesterolün bazen azaldığı bazen değişmediği, fakat
kolesterolün yüksek dansiteli fraksiyonunun (HDL-C)
yükseldiği, kolesterolün düşük dansiteli fraksiyonunun
(LDL-C) düştüğü gözlenmiştir (3,4 ).
Düzenli egzersizin lipid profilleri üzerine olumlu
etkileri ile koroner risk faktörlerine karşı korunmada
etkili olduğu yaygın olarak ileri sürülmektedir (4,5,6).
Ancak son yıllarda lipid metabolizmasında yararlı
deği-şimlere yol açtığı konusunda egzersizin tipi ve süresine
ilişkin olarak, araştırmacılar birbiriyle çelişen sonuçlar
bildirmektedir (16,17,18). Bazı araştırmacılar akut bir
fiziksel egzersizin bile lipid parametrelerini değiştirdiğini
ileri sürerken, diğerleri bu değişimin uzun süreli düzenli
egzersizler sonucu ortaya çıkacağını bildirmektedir
(4,18). Dünyada en yaygın şekilde kullanılan egzersiz
testleri treadmill ve bisiklet ergometresinde yapılan
testlerdir. Bunlar içinde en çok kullanılanı ise Astrand
(1968) ve Fox'un (1973) geliştirdiği testlerdir (1,6).
Biz bu çalışmamızda;Sivas Beden Eğitimi ve Spor
Yüksekokulunda öğrenim görmekte olan 20 erkek
öğ-rencinin bisiklet ergometresi üzerinde yaptıkları
egzer-sizle kan parametrelerindeki HDL-C, LDL-C, VLDL-C,
trigliserid ve total kolesterol değişimlerini saptamaya
çal
ıştık.
GEREÇ ve YÖNTEM
Denekler FOX'un maksimal bisiklet ergometri
tes-tine tabii tutuldular. Teste başlamadan önce
antecubital venden kan örnekleri, ve kalp atımları
alındı. Test Cumhuriyet Üniversitesi Fiziksel Tıp ve
Re-habilitasyon Anabilm Dalın'da bulunan Dynavit markalı
bisiklet ergometresinde uygulandı. Cardiovit CS-6/12
adlı cihazdan kalp eforu hakkında bilgi edinildi. Bisiklet
pedal frekansı 60rpm düzeyinde tutuldu. İlk etapta
yüklenmeye 600kpm (100 watt)'dan başlandı. Daha
sonra, her üç dakikada bir 300kpm (50 watt) artırıldı.
Denekler bitkinlik düzeyine ulaşınca teste son verildi.
Testin bittiği anda zaman kaybedilmeden kan örnekleri
ve kalp atımları alındı. Daha sonra deneklere on beş
dakikalık dinlenme süresi tanındı. Dinlenmenin bitiminde
kan örneği ve kalp atımı ölçümleri tekrarlandı.
Kan örneklerinin serum HDL-C, LDL-C, VLDL-C,
total kolestrol ve trgliserid seviyeleri Cumhuriyet
Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Uygulama
Hastanesi; biyokimya laboratuarında, deney tüplerine
200 mikrolitre santrifüjlenmiş serum üzerine 500
mikrolitre HDL-C kiti eklenmek suretiyle HDL-C ölçümü
ve kalan serumlardan ise diğer ölçümler yapılarak
Hitachi marka otoanalizörden çıkan sonuçlarla tespit
edildi.
Çalışmamızın istatistiksel analizi bilgisayarda SPSS
paket programındaki Manova yöntemiyle yapıldı.
BULGULAR
Çalışmamızda egzersize tabii tutulan deneklerdeki
serum HDL-C, LDL-C, VLDL-C, total kolestrol ve
trigliserid düzeyleri; egzersizden önce, egzersizden
hemen sonra ve egzersizden onbeş dakika sonra yapılan
ölçümlerle tespit edildi. Bu sonuçlar SPSS paket
prog-ramındaki istatistik sonuçlarına göre değerlendirildi.
Sonuç olarak, serum LDL-C, trigliserid ve total kolestrol
oranlarında anlamlı bir değişiklik kaydedilmedi (p>0,05)
Buna rağmen serum HDL-C düzeyinde egzersizden
hemen sonraki ölçümlerden edinilen bilgiye göre
istatis-tiksel olarak anlamlı bir artış bulundu (p<0,05). Onbeş
dakikalık dinlenme süresinden sonra ise, serum HDL-C
seviyesinde bir düşüş gözlemlendi. Aynı şekilde serum
VLDL-C düzeyinde egzersizden hemen sonra yapılan
ölçümlerden sonra istatistiksel olarak anlamlı bir artış
tespit edildi (p<0,05).
Tablo 1.Egzersizden Önce Egzersizden Hemen Sonra ve Eg-zersizden 15 Dk. Sonra Kandaki HDL-C Düzeyleri.
Karar
Egzersizden Önce 44,60 ±14,03 mg/dlt f=15,19
Egzersizden Hemen Sonra 58,50 ±18,53 mg/dlt P<0.05 Egzersizden 15 dk. Sonra 50,90 ±17,04 mg/dlt Önemli
89
Erkek Sporcularda Egzersizin Kan Lipoproteinlerine Etkisi
Tablo 2. Egzersizden Önce Egzersizden Hemen Sonra ve Egzersizden 15 Dk. Sonra Kandaki VLDL-C Düzey-leri.
. Karar
Egzersizden Önce 25,75±10,58 mg/dlt F=l,97 Egzersizden Hemen Sonra 26,10 ± 9,18 mg/dlt p<0.05 Egzersizden 15 dk. Sonra 24,40 ± 9,52 mg/dlt önemli
Tablo 3. Egzersizden Önce Egzersizden Hemen Sonra ve Egzersizden 15 Dk. Sonra Kandaki Total Kolestrol Düzeyleri.
Total Kolesterol
Egzersizden Önce
161,0 ±31,95 mg/dlt f=2,55 Egzersizden Hemen Sonra 164,20±33,89 mg/dlt p>0.05 Egzersizden 15 dk. Sonra 159,10±32,20 mg/dlt Önemsiz
TARTIŞMA VI SONUÇ
İnsanlar üzerinde, serum HDL-C düzeyi ile koroner
arter kalp hastalığı arasındaki ilişki çok sayıda
araştır-macı tarafından çeşitli yönleri ile araştırılmış ve bu
ko-nuda birçok olumlu sonuç ortaya çıkması sağlanmıştır.
HDL-C düzeyini azaltıcı yüksek karbonhidratlı diyet ile
beslenme,
hemodiyaliz,
progesteron,
androjenler,
betablokerler, sigara içimi, diyabetus mellitus, obesite
gibi faktörlerin yanısıra, HDL-C düzeyini arttırıcı,
egzer-siz, alkol, östrojen, kilo kaybı gibi faktörlerde uzun yıllar
boyu araştırmacılara konu olmuştur (4,7,8,10,12).
Akut egzersizin lipid metabolizması üzerine
etkile-rinin araştırılması amacıyla farklı tip ve yoğunlukta
eg-zersiz uygulanarak çalışmalar yapılmıştır. Berg ve
arka-daşları 2-3 saatlik yoğun koşu programından sonra HDL
kolesterolde bir artma, Cullinane ve arkadaşları otuz
dakikalık submaksimal bisiklet egzersizi sonunda LDL
kolesterolde azalma, Enger ve arkadaşları yoğun kayak
sporu sonrasında total kolesterol, trigliserid ve LDL
kolesterolde düşüş ve HDL kolesterolde artış
gözlemiş-lerdir (15 -17).
Deneysel çalışmalar, %40-60 maksimal V0
2ile
yapılan egzersizlerin kan lipid ve lipoproteinlerini olumlu
etkilediğini ortaya koymaktadır (18, 19). İyi antrene
atletlerin aynı yaş ve cinsteki antrenmansız kişilere gâ .
total kolesterol ve LDL kolesterol düzeyleri düşük, H „
kolesterol düzeyleri yüksektir. Egzersizler yeterli şidB ve
sıklıkta yapılırsa, trigliserid ve LDL kolesterolün İ
l1
şüp, HDL kolesterolün yükseldiği bildirilmem
(19,26).
Yalaz ve arkadaşlarının düzenli futbol antreni»
yapan 12 sporcu ve düzenli sportif aktivitede bulunul
yan 12 sedanter erkek üzerinde yaptıkları bir çalışmaB
sonuç olarak; egzersizin lipid lipoprotein profiline olunt
etkisi olduğu ve egzersizin gençlerde koroner kal
hastalığı açısından koruyucu olan HDL-C seviyesini yii»
selttiği, yaşlılarda ise önemli bir risk faktörü olan LDL-I
seviyesini düşürdüğü tespit edilmiştir.
1996 yılında Almanya'da 105 dayanıklılık sporcusu!
57 kuvvet sporcusu ve 87 sedanter denekte bir çalışını
yapılmış ve sonuçta iyi antrenmanlı dayanıklılık spon
cularında HDL kolesterol düzeyleri kuvvet sporcuları w
sedanter gruptan daha yüksek bulunmuştur. Bunun»
birlikte sedanterler, kuvvet sporcuları ve dayanıklıli
sporcuları arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştı,
Bu bulgulara göre birkaç yıl boyunca şiddetli egzersi;
yapan ve iyi antrenmanlı kişilerde HDL kolesterol düze
yi, LDL kolesterol düzeyinden yüksektir veya şiddetli
egzersizin sporcular üzerinde minör etkiye sahip olduğu
sonucuna varılmıştır (21).
1995 yılında 10 antrenmansız gönüllü deneğe bi-l
siklet ergometresinde maksimal V02'nin %50'si oranında,
kaslarda bitkinlik olana kadar artan yükleme yaptı-1
rılmıştır (22). Plazmada total kolesterol, trigliserid, HDL-C
ve LDL-C düzeyleri analiz edilmiştir. Kan örnekleri
egzersizden önce, hemen sonra ve 12 saatlik bir aradan
sonra alınmıştır. Aynı ölçümler 8 uzun mesafe koşucu-1
suna bir maraton esnasında ve antrenmansız dönemde
uygulanmıştır. Egzersizden sonra antrenmansız
denek-lerde lipoproteinlerin anlamlı bir şekilde azaldığı, 24 saat
sonra ise tekrar eski seviyesine döndüğü , koşucularda
ise maratondan sonra lipoproteinlerin arttığı tespit edildi.
Özellikle sporcularda koşudan sonraki ölçüm sonuçları
önemliydi (22 ).
1993 yılında Pronk , akutkısa zamanlı veya tek
dönemli
egzersi zl erde
plazma
lipidl eri
ve
lipoproteinlerinde gözlenen değişimleri saptamak
ama-cıyla erkekler üzerinde bir çalışma yapmıştır. Çalışmada
kısa süreli ve şiddetli egzersizin geçici olarak HDL
ko-VLDL X±SX
lesterolü artırdığı ve trigliseridleri azalttığı tespit edilmiştir (23).
Hubinger ve arkadaşlarının 1992 yılında yaptıkları başka bir çalışmada, 15 sedanter erkek, bisiklet ergometresinde 50 rpm'de 30 dakika süren ve maksimal kalp hızının %60 kadarında egzersize tabii tutulmuştur. Kapillerden alınan kan örneklerinin egzersizden önce, egzersizden sonra ve egzersizden 15 dakika sonra total kolesterol, HDL-C, LDL-C ve trigliserid içerikleri analiz edilmiştir. Sonuç olarak serum HDL-C düzeyinde egzersizden hemen sonraki ölçümlerden edinilen bilgiye göre anlamlı bir artış, egzersizden 15 dakika sonra ise bir düşüş saptanmıştır. Diğer parametrelerden trigliserid düzeyinin arttığı, total kolesterol ve LDL-C oranında bir değişimin gözlenmediği kaydedilmiştir (24 ).
Şekeroğlu ve arkadaşları akut ve programlı egzer-sizin serum lipoproteinleri üzerine etkilerini araştırmak amacıyla 15 sedanter erkeğe günde 15-20 dakika süren submaksimal koşu yaptırmışlardır. Beş hafta süren program sonunda egzersizin serum lipoproteinleri üzeri-ne olumlu etkileri gözlemlenmiş fakat istatistiksel olarak bir sonuç elde edilememiştir (25). Düzenli ve sürekli egzersizin lipid profillerinde az yada çok değişime neden olduğu konusunda hemen hemen tüm araştırmacılar aynı kanıdadırlar. Ancak azda olsa HDL kolesterol sevi-yesinin sürekli egzersize bağlı olarak değişmediğini ileri süren çalışmalarda bulunmaktadır . Kan lipid paramet-relerine ilişkin bu çalışmalarda, trigliserid seviyesinin düştüğü yada değişmediği, aynı şekilde total kolestero-lünde düştüğü yada değişmediği şeklinde bulgular bildirilmektedir (19).
Tamer ve arkadaşları farklı aerobik antrenman programlarının serum hormonları, kan lipidleri ve vücut yağ yüzdesi üzerine etkisini araştırmak amacıyla 10'ar kişilik 4 grup oluşturmuş ve A grubuna devamlı koşu programı, B grubuna aralıklı koşu programı, C grubuna kısa aralıklı koşu programı uygulatmış ve D grubunu ise kontrol grubu olarak almışlardır. Çalışma sonunda A, B ve C grubu deneklerin kolesterol değerlerinde bir azal-ma, HDL kolesterolde ise denekler arasında anlamlı bir farklılık olmadığı gözlenmiştir. Bunun yanı sıra denekler-deki LDL kolesterol düzeyinde bir düşüş tespit ettiler. HDL kolesteroldeki artış istatistiksel olarak anlamsız şeklinde yorumlanmıştır. Çeşitli araştırmacılar HDL ko-lesterolün dayanıklılık egzersizlerinden pozitif,
koleste-rol, trigliserid ve LDL kolesterolün negatif etkilendiğini bildirmektedirler. Maksimal V02 kolesterol, HDL koles-terol arasında pozitif, trigliserid ve LDL koleskoles-terol ara-sında negatif ilişki, anaerobik güç ile HDL kolesterol arasında pozitif, trigliserid arasında negatif ilişki bul-muşlardır (26).
Sonuç olarak; deneklere uygulamış olduğumuz maksimal bisiklet ergometri testi sonucunda, egzersiz-den önce, egzersizegzersiz-den hemen sonra ve egzersizegzersiz-den 15 dk. sonra alınan üç ölçüm sonucuna göre egzersizden hemen sonra serum HDL kolesterol düzeyleri istatistiksel olarak anlamlı biçimde artmıştır (p<0,05).LDL kolesterol düzeylerinde ise anlamlı olmayan bir düşüş gözlemlendi (p>0,05). Total kolesterol ve trigliserid seviyeleri ise egzersizden sonra artış gösterdi. Fakat istatistiksel ola-rak anlamlı bulunmadı (p>0,05). Egzersizden hemen sonra serum VLDL kolesterol düzeyleri istatistiksel ola-rak anlamlı biçimde artış gösterdi (p<0,05). Bu çalış-mamızda da yukarıda sözü edilen araştırmaların so-nuçlarına yakın değerler elde edilmiştir.
K A Y N AK L AR
1. Akgün,N; Lipid ve Kolesterol, Egzersiz Fizyolojisi Gökçe Ofset Matbaacılık,Ankara. s: 92, 1994 .
2. Astrand, Po., Rodahl, K; Textbook of VVork Physiology. New York. Mc Graw Hill Co.1986
3. Cham pe, Pc., Harvey, Ar ; Çev. :Tokullugil, A., Dirican, M., Ulukaya ,E.; Biyokimya Lipid Metabolizması. Nobel Tıp Kitabevi. İstanbul. s:213-222, 1997.
4. Criqui, Mh.; Epidemiology of atherosclerosis. Am. J. Cardiol, 57:18-23. 1986 .
5. Emerk, K., Onat, T; Lipidler. Tem el biyokimya. Saray Medikal Yayıncılık, İzmir, s: 409-489, 1997.
6. Fox, El., Bovvers, Rw., Foss, Lm; The physiological basis of physical education and athletics. 1988.
7. Ganong, FW; Çev: Doğan, A. Tıbbi Fizyoloji Yağ Metabo lizması. s:325-338. 1995.
8. Gözükara, E.; Biyokimya. Lipidlerin metabolizması. An kara. s:321-345. 1990.
9. Guyton, Aç; Textbook of medical physiology. 5 th edition W.B. Saunders Company. Philadelphia.1980.
Erkek Sporcularda Egzersizin Kan Lipoproteinlerine Etkisi
10. Harper, Pd., Horald, A; Çev: Menteş, NK., Menteş, G. Fizyolojik Kimyaya Bakış.. Ege Üniv.Mat.İzmir. s: 174- 186, 1976.
11. Karaca,L;Serum HDL-C kolestrolü üzerine klinik ve yön temsel bir çalışma. Gata Biyokimya Enstitüsü .Ankara. 1980
12. Tüzün,C; Lipoproteinler. Medikal Biyokimya. Palme yayın ları, Ankara.. s:329-399, 1993.
13. Mayes,Pa., Murray,Rk., Granner,Dk., Rodwell,Vw. Çev: Menteş , G. Ersöz, B; Lipid Taşınması ve Depolanması. Harper'ın Biyokimyası., s:292-310, 1993.
14. Miller,Ne., Rao,S., Levis,B., Myhre,K ; HDL-C and physical activity. Lancet, 1:111. 1979.
15. Berg,A., John, J., Baumstalk, M ; Change on HDL-C subfractions after a single extended episode of physical exercise. Atherosclerosis. 47:231-40, 1983.
16. Cullinane, E., Lararus, B., Thompson, Pd; Acute effect of a single exercise session on serum lipids in untrained men. Clin. Chim. Arta. 109:241-4, 1981
17. Enger, Cs., Herbjrnsen, J., Fretland, A ; HDL-C and physical activity: The influence of physical exercise age and smoking on HDL-C and HDL-C/ total kolestrol ratio. Scand J. Clin. Lab. Invest. 37:251-255, 1997.
18. Martı,B ; Health effects of recrational running in women. J. Sports Med. 11 (1): 20-51, 1991.
19. Suter,E., Marti,B., Gutzwiller,F ; Jogging ör vvalking comparison of health effects. Ann. Epidemiol, 4 (5) : 375- 81, 1994.
20. Yalaz,G., Kayatekin,M., Güvel,H., Derman,S., Gönerçi Açıkgöz,0., Semin,!., Özgönül,H., Kandemir,F ; Erkek» düzenli egzersizin lipid -lipoprotein profiline etkisi, Sı Hekimliği Dergisi, 31: 107-114, 1996.
21. Halle, M., Berg, A,, Von Steın, T., Baumstark, H» Konlg,D., Kevl, J ; Lipoprotein (a) in endurance athlefl power athletes, sedantery control, Med. Sri Spfl Exercise, 28 (2): 962-6, 1996.
22. Bonetti, A., Tirelli, F., Arsenio, L., Cioni, F., Strata,« Zuliana, U ; Lipoprotein (a) and exerdse. J, Sports M Phys. Fitness, . 35(2): p!31-5, 1995.
23. Pronk,Np ; Short term effects of exercise on plasma llpii and lipoproteins in humans. Sports Med. 16 (6); 43 H» 1993.
24. Hubinger,Lm., Mackinnon,Lt ; The acute effects ı 30min. Of moderate exercise on high density lipoprott1 cholesterol in untrained men. Eur.J. Appl. Physlol, 65(6) 555-60, 1992.
25. Şekeroğlu,Mr., Aslan,R,, Tarakçıoğlu, M., ^ehme^I Topal,S ; Sedanterlerde akut ve programlı egzersizin« rum apoliproteinleri ve lipidleri üzerine etkileri. Spor H» kimliği Dergisi, 32: 129-136, 1997.
26. Tamer,K ; Farklı aerobik antrenman programlarının sen hormonları, kan lipidleri ve vücut yağ yüzdesi üzerine et! kişi. Bed. Eğt. Spor Bil. Der. 1(1) :1-11, 1996.
