“ Terakki ve ittihat,, dan
“ ittihat ve Terakki,, ye...
İttihatçıların Panislamizm ve Panturanizm gibi ce
reyanlara hangi tesir altında meylettiklerini
gösteren bazı mühim vesikalar
— 15 —
«Teşebbüsü Şahsî ve Ademi Mer keziyet» cemiyeti taraftarları Erzu rum ve Kastamonuda halkı ayaklan dırmağa bile muvaffak olmuşlardı. Erzurum kıyamını hazırlıyan, Trab-
lusgarp askerî rüşdiyesi fransızca
muallimi iken Avrupaya firar eden mülâzim Hüseyin Tosun Beydir.
Bu faaliyet devam ederken « T e rakki ve İttihat» çılar da Sabahad- din Bey aleyhine neşriyata kuvvet vermişti. Dahilde ve hariçte akisler uyandıran bu ihtilâfın izalesi her ta
raftan temenni ediliyordu. Çünkü
«Terraki ve İttihat» çılar kendilerini
haklı göstermek için Sabahaddin
Bey grupuna kötü niyetler atfına başlamış, halkı tedhişle onlara ilti haktan men’e kadar ileri gitmişti. Bu hususta yaptıkları târiz ve ifti ralardan «burada uzun uzadıya bah setmek mümkün değildnr. Yalnız bir mektubun bu satırlara ilâvesi key fiyeti bütün çıplaklığile anlatmağa kâfi gelecektir.
Şu kadar var ki bu mektubun kay dından evvel ismini «Terakki ve İt- tihad» a tahvil eden cemiyetin bu tebeddülden sonra takip ettiği hattı hareketi kısaca izah etmek vaziyeti daha sarih anlatacaktır.
Yukarıda görüldüğü veçhile yeni teşekkül eden «Teşebbüsü Şahsi ve Ademi Merkeziyet» cemiyeti hariç teki faaliyetine dahili teşkilâta e - hemmiyet vermek ödevini ilâve et miş ve bir an evvel bir netice istih saline doğru gayretini arttırmıştır. Halbuki Ahmet Rıza Bey grupu «İttihat ve Terakki» ismi altında ça lışırken dahili teşkilâta hiç kıymet ıtfetmyiordu.
Fakat cemiyet «Terakki ve İtti • hat» ismini aldıktan sonra bu vazi yette oldukça esaslı bir değişiklik ya pılmıştır. Yeni grup muhabereleri ni genişletmiş, daha esaslı ve mun tazam bir surette çalışmağa başla - iniştir. Bu ciheti «Terakki ve İtti- had» ın elimizde bulunan gizli mu habere dosyasından anlıyoruz. Bun lar, doktor Bahaeddin Şakir ve dok tor Nâzım Beylerin el yazıları ve im zalarile muhtelif şube ve zevata gön derilmiş ve kopyaları aynen cemi
yet merkezinde mahfuz tutulmuş
mahrem mektuplardır.
Umumî bir mütalâa olarak şurasını da kaydedeyim ki bir zamanlar Os manlI imparatorluğu idaresini elle rine alan İttihatçıların devlet işle rini ne gibi düşünce ve kanaatlerle tedvir ettikleri ( «Panislâmizm» veya «Panturanizm» gibi cereyanlara han gi telkin ve telâkkilerin tesiri altında meylettikleri, bu mektupların ışığı ile biraz daha aydmlanmaktadır. Bu bakımdan «Terakki ve İttihad» Pa ris merkezinin Osmanlı camiası hari cindeki «İslâm ve Türklerle yaptığı muhabere münderecatı dikkate şâ- yandır. Meşrutiyetten sonra İstanbul da «İttihat ve Terakki» merkezi u- mumisi de bu mektup mefhumlarına tâbi olarak hareket etmiş, bazı din daş ve ırkdaşlarm arzuları ana va tan ihtiyaçlarının fevkinde tutul - muştur. Birkaç sene içinde koca bir imparatorluğun elden gitmesiyle ne ticelenen meşrutiyet devrinin tarihi yazılacağı vakit, aşağıda suretlerini okuyacağınız mektupların taşıdıkları ehemmiyet daha iyi anlaşılacaktır./
i*
« Terakki ve İttihad»w
/aa//yei programı
«Vicdanî ve mihrabî kardeşleri miz» başlıklı birinci mektubun Tür kiyeye gönderildiği ifade tarzından anlaşılmaktadır. Bunda cemiyetin ye ni faaliyeti hakkında etraflı malû mat vardır:
Tahrirat No. 1 •Vicdani ve mihrabi kardeşlerimiz, Biz burada gerek vatandaşlarımı zın ve gerek ecnebilerin tavsiye ve itimadını celbe kâfi bir tarzda fır kamızı yeniden tensik ve teşkil et
tik. Komitenin efkârı OsmanlIlara
•■Şûrayı Ümmet» ecnebilere «Fran - sızca Meşveret» ile bildirilmekte de vam edilecektir.
Komite (muamelâtı tahririye, mu amelâtı dahiliye, muamelâtı harici ye, muamelâtı hesabiye) namile ve- zaifi dörde taksim etmiş ve her bir kısım için de lüzumu kadar aza ayır mıştır.
Komite gerek mes’ulıyeti ve gerek
şerefi efrada değil heyete bırak
mak istediğinden hiçbir zata diğe rinden fazla bir hak vermemeyi tas- mim etmiştir; bu cihetle reis intiha bından feragat olunmuştur.
Buradaki merkezi cemiyetin su
reti teşekkül ve gayreti faaliyeti ne derece olursa olsun sarfedilecek e- mekten istifade edilmesi dahildeki vatandaşlarımızın sâ’yi gayretlerine; azmü cesaretlerine tâbi bir keyfi yet olduğuna zerre kadar şüphe yok tur. Bunun için evvel beevvel da hilde muktedir şubeler tesisi elzem dir. Şimdiye kadar lehülhamd dahil de birkaç yerde şube tesisine mu vaffak olduk. Bulunduğunuz mahal de şube teşkilâtını ise tamamen uh- dei hamiyet ve dirayetinize terkedi- yoruz. Vehleli ûlâda bu teşkilâtı u- muru azimeden görerek düçarı te - vahlıuş ve nevmidi olmayınız. Bizim sizde bulduğumuz ıneziyyatı şahsiye ve iktidarı zatiye böyle bir işin uh desinden gelmeğe maa ziyadetin ki fayet edeceğine eminiz. Ve bu hu susta size talimat ve tafsilâtı lâzi- mede bulunulacaktır.
Bizim burada Ermeni, Rum, Bul- garlar nezdindeki tahkikatımız neti cesi olarak kanaat hasıl ettik ki bir cemiyetin maksada vusulü için muh taç olduğu şeylerin en ehemmiyetli si para ve fedakârlıktır. Fedakârlık ihtiyar eden bir cemiyet parayı ko laylıkla tedarik edebileceği için da hilde teşkil edeceğiniz gizli şube nin en evvel nazarı dikkate alması lâzım gelen nokta fedakârlık edebi lecek azaların intihabı olması tabii dir. Rum, Ermeni, Bulgarların teca- ribi gösteriyor ki sinnin hadaseti,
vesaiti saadetin mefkudiyeti feda
kârlık hususunda büyük saik olabi lir. Yani genç, bekâr ve fakir kimse ler müteehhil, müsin, mes’ut kimse lerden ziyade nefislerini tehlikeye koymaktan çekinmezler. Binaenaieyh teşkil edeceğiniz gizli cemiyete aza intihabında rütbe ve Unvana değil, ahvali ruhiyeye ehemmiyet veriniz; bir bekçi iyi terbiye olursa (burada terbiyeden murat telkinatı siyasiye dir) müşir rütbesini ihraz etmiş na muslu bir askerden veya üzerine hiç leke sürdürmemiş bir âmirden da ha ziyade hizmet edebilir. Gizli ce
miyete iştirâk edecek zeki vatan
daşlarımız fedakârlık icrasına isti dadı olan genç ve bîkes kimseleri bu yolda terbiye etmeyi kendilerine va zife edinecek olurlarsa pek az za manda korkak Ermenilerin göster - dikleri cesaretten ziyade şahsî fe dakârlıkta bulunacak OsmanlIların adedi çoğalır. Fransızların dediği gi bi zihni bâkir olan bir genç usulü müstahsene dairesinde daimî telki- nat altında bulundurulursa o genç ten bilâhare fedakârlık âsan gör mek müyesser olur. Bu terbiye hu susunu sizin dirayet ve tecaribi za- tiyenize havale ederiz. Ancak naza rı dikkatinizi celbetmek istediğimiz nokta fedakârlık yapabilecek unsur ları intihap etmenizdir. Fedakârlık kanaati şahsiye ile yapılmalıdır.
Oradaki şube merkezini idare için intihap buyuracağımz diğer aza a- dedinin hükmü yoktur. Eğer heyeti idareyi teşkil eden dört beş aza er babı himmet ve iktidardan olup ce sur ve fedakâr bulunurlarsa kendile rinden matlûp her bir hizmeti ihzar
edebilirler. Bilâkis efradı cemiyet ne kadar kesir olursa cemiyetin kuv vet ve kudreti o kadar mezid olur.
Mazisi muzlim, hamiyeti gayri sa lim, bâhusus casusluk şaibesile le- kedar olmuş eşhası intihap kafiyen caiz olamıyacağı gibi bedbin olup memleketin istikbalinden kanaati in diyesile ümit kesmiş veya müteeh hil olup evlâdü âyaline vatanından ziyade hürmet ve muhabbet eden ke- san velev ne kadar hissiyatı necibe sahibi olsalar cemiyet için onlardan bir fayda melhuz olmadığından on ların intihap ve iltihaklarile meşgul olunarak izaai evkat olunmamalı - dır.
Şubenizin teşkilâtı esasen hitam
buluncaya kadar, yani sizler gibi
dört, beş aza bu maksatla akdi ahd
edinceye kadar kemali teenni ve
sabrı metanetle hareket etmenizi ve teşkilât hitam bulup tamamen tees süs etmezden evvel asla şubenin mev cudiyetini kimseye hissettirmemek ihtarım vazifei ihtiyattan addeyle- riz. Şubenin ilelebed gayet mektum kalıp âsârından başka bir şeyin his settirilmemesi itina olunacak husu- satı mühimmenin başlıcalarından • dır.
Yakında aramızda gizli talimat ve muhaberata medar olacak bir kıfa «şifre» defteri irsal edeceğimiz gibi oradaki şubenizin medarı hüviyeti o- lacak bir damga da gönderilecektir.
Bu defa cemiyetin «nizamnamesi ni» takdim ediyoruz. Bu nizamname hali hazırda bir komitenin teşkilât ve talimat cetvelinden başka bir şey değildir. Bittabi bu nizamname her kese değilse de aza intihap olunacak zevata irae olunacaktır. Bu ııizanına me haricinde programımızda mühim bazı tadilât icra edilerek şimdiye ka dar mevcut hattı hareketin tahvil ve tâdil edilmiş olduğunu bildiririz.
Hamiyet, dirayet, fedakârlığı bi
zim ve cümlenin müsellemi olan
sizler gibi erbabı namus ve şecaat ten bulunan efradı vatanı tek bir livayi hamiyet ve hürriyet altına da vetten ibaret olan bu ilk beyanname mizden sonra temadi ve tevali ede cek iş’aratımızla makasıd ve hareke ti cemiyeti sîzlere bildireceğiz.
Evvel beevvel nizamnamei cemi yeti mütalâa buyurup ahkâmına tev fikan teşkilâtı süratle icra buyur manızı ve bu teşkilâttan alettevali bizi haberdar etmenizi rica eyleriz.
Vicdanî kardeşimiz orada bulun - dukça riyaseti idare buyuracak. Ve mihrabi kardeşimiz de şubenin e- sas azasından bulunup ayrıca da u- muru kitabeti idare edecektir. V ic danının her ne sebebe mebni olursa olsun oradan infikâki halinde riyase ti intihap edecekleri bir zata bura nın malûmatı dahilinde, tevdi ede cekler, daha doğrusu böyle bir zatı j şimdiden hazırlıyacaklardır. G. Bey namında oraca haizi nüfuz ve itibar olan zatı münasip gördüğünüz halde cemiyete ithale çalışmayı da ayrıca ihtara cesaret ederiz.
Teşkilât hitanı bulduktan sonra vezaifi mevduaya dair peyderpey i- tayi tafsilât olunacaktır.
Maksadı mukaddes uğrunda sizle rin ve sizler gibi hissiyatı âliyei ne cibe sahibi olan vatandaşlarımızın
muvaffakiyeti kâmilelerini Cenabı
Haktan temenni eyler ve emin ol duğumuz gayret ve fedakârlığınızı teşkilât hususunda bekler ve bura daki erkânı cemiyetin temenniyatı hâlisane ve selâmlarını tebliğ eyle ■ riz.»
Paris, 25 Mart 1906
OsmanlI Terakki ve İttihat Cemi yeti umuru dahiliye şubesi memuru
Dr. B. Ş en er (Arkası var)
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
