KA LEM
Ece Serrican*
ONE OF THE MI LES TO NES OF HU MOR MA GA ZI NE PUB LIS HINGS: KA LEM/PEN
ABS TRACT
Ka lem/Pen ma ga zi ne is a we ekly li te rary hu mor ma ga zi ne which was pub lis hed as 130 is su es bet we en Au gust 21st 1324 (Sep tem ber 3rd 1908) and Ju ne 16th 1327 (Ju ne 29th 1911), af ter the proc la ma ti on of the Se cond Cons ti tu ti ona list Pe ri od. It was pub lis hed half in Tur kish and half in French by Sa lah Cim coz and Ce lal Esat Ar se ven. The first ca ri ca tu res in wes tern style we re inc lu ded in Ka lem/Pen ma ga zi ne, which was con si de red as the most im por tant hu mor ma ga zi -ne of the Se cond Cons ti tu ti ona list Pe ri od. Ref lec ting the so ci al, po li ti cal and cul tu ral chan ges of the era, the ma ga zi ne has a rich con tent in terms of writ ten works and ca ri ca tu res.
Key words: Se cond Cons ti tu ti ona list Pe ri od, Ka lem/Pen ma ga zi ne, hu mor, ca -ri ca tu re.
ÖZET
Ka lem der gi si, II. Meş ru ti yet’in ilânın dan son ra 21 Ağus tos 1324 (3 Ey lül 1908)-16 Ha zi ran 1327 (29 Ha zi ran 1911) ta rih le ri ara sın da yüz otuz sa yı çı kan haf ta lık edebî mi zah der gi si dir. Sa lah Cim coz ve Ce lal Esat Ar se ven ta ra fın dan ya rı sı Türk çe, ya rı sı Fran sız ca ola rak çı ka rıl mış tır. II. Meş ru ti yet dö ne mi nin en
* Ege Üni ver si te si Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü yük sek li sans öğ ren ci si.
önem li mi zah der gi si sa yı lan Ka lem’de, Ba tı lı an lam da çi zi len ilk ka ri ka tür le re yer ve ril miş tir. Dö ne mi nin sos yal, si yasî ve kül tü rel de ği şim le ri ni yan sı tan der -gi, ya zı ve ka ri ka tür ba kı mın dan zen gin bir içe ri ğe sa hip tir.
Anah tar ke li me ler: II. Meş ru ti yet Dö ne mi, Ka lem der gi si, mi zah, ka ri ka tür. ...
II. Meş ru ti yet’te Mi zah
II. Meş ru ti yet’in ilânı, si yasî alan da ol du ğu ka dar sos yal alan da da önem li de ği -şik lik le ri be ra be rin de ge tir miş tir. II. Ab dül ha mit dö ne min de, özel lik le mi zah ala nın da sus tu ru lan ba sın, bu ta rih ten son ra ye ni den se si ni du yur ma ya baş la mış tır. Bu öz gür lük or ta mın da öne çı kan ya yın or gan la rın dan bi ri de mi zah ya yın la rı dır. Bas kı ve ce -za lar yü zün den yıl lar ca mi -zah ya yın la rı ya yım la na ma dı ğı hâlde, 1908 yı lın da pek çok der gi ve ga ze te nin ya yın hak kı bir kaç gün için de alın mış tır. Bun la rın için de uzun sü -re fa ali ye ti ne de vam eden ler ol du ğu gi bi, sa de ce tek sa yı çı ka bi len ya yın lar da var dır. Bu dö nem de fa ali yet le ri ne ye ni den baş la yan mi zah ya yın la rı, hal kın se si ni du -yur ma da en et ki li araç ko nu mun da dır lar. Dö ne min so run la rı na eleş ti rel ve mi zahî bir çer çe ve den ba kan bu ya yın lar da; top lu mun ak sa yan yön le ri ne ve öl çü süz ha re ket le -ri ne çev -ri len nük te ve ten kit ler ile ha ya tın bo zuk ta raf la rı nın, ki şi le -rin ku sur la rı nın dü zel til me si amaç la nır. Oku yu cu yu gü ler ken eğit mek için kul la nı lan mi zah, ya zı nın ya nın da çiz gi de de ha yat bu lur.
Tan zi mat Dö ne mi’nde var lı ğı nı ka bul et ti ren ka ri ka tür, II. Meş ru ti yet Dö ne mi mi zah ya yın la rı nın vaz ge çil mez bir par ça sı hâli ni alır. Bu dö nem de ki ürün ler, Tan zi -mat ka ri ka tü rü nün res me yak la şan çiz gi le ri nin ak si ne; çiz gi nin de for mas yo nuy la oluş tu ru lan ve ka ri ka tür bi lin ci ne yak la şan çi zim ler dir. Ay rı ca Tan zi mat ka ri ka tür le rin de ya zı ya yer leş ti ril miş olan mi zah un su ru, II. Meş ru ti yet Dö ne mi ka ri ka tür le rin -de gör sel li ğe dö nü şe rek çiz gi ler le vur gu lan mış tır.
Tur gut Çe vi ker, 1908-1918 yıl la rın da çı kan mi zah ya yın la rı nı dört grup ta top lar: Ge le nek sel mi zah der gi ve ga ze te le ri, Ba tı lı mo dern mi zah der gi ve ga ze te le ri, Eşek ti pi mi zah der gi ve ga ze te le ri ve tek sa yı lık ri sa le ler. İlk grup ta yer alan lar: Ka ra göz (1908), Nek regû (1908), Zu hurî (1908), Tas viri Ha yal (1908), Ge ve ze (1908), Ha cı -vat (1908), İbiş (1909), Nek regû ile Pi şekâr (1909), Eş ref (1909), Ha yal-i Ce did (1910), Ca da loz (1911), Ba ba Him met (1911), Köy lü (1913), Fey le sof (1914) vb. İkin ci grup ta yer alan lar: Ka lem (1908), Boş bo ğaz ile Gül la bi (1908), Dal ka vuk (1908), Da vul (1908), Lâklâk (1909), Kar tal (1909), Ka ra Si nan (1911), Cem (1912), Ka ri ka tür (1914), Han de (1916), Di ken (1918) vb. Üçün cü grup ta yer alan lar: Eşek (1910), Ki bar (1910), El Ma lum (1910), Eşek/2 (1912), Yu ha (Ta rih siz). Dör dün cü grup ta yer alan lar: El Üfü rük (1908), Re sim li Ton ton Ri sa le si (1908), Mahkûm (1908),
El Üfü rük’e Zey len Kö rük (Ta rih siz), Çın gı rak (Ta rih siz)’tır (Çe vi ker 1988: 17-28).
Ka lem Hak kın da Ge nel Bil gi ler
II. Meş ru ti yet Dö ne mi’nde top lu mun de ği şi mi ni yan sı tan, gö rü len ak sak lık la rı ve bo zuk luk la rı di le ge tir mek ten kork ma yan bir mi zah üs lu bu oluş tu ru lur. Ar dı sı ra ya yım la nan mi zah ya yın la rı, ya şa nı lan bu öz gür lük dö ne min de ken di ses le ri ni du yur -ma ça ba sın da dır lar. Fa kat pek çok der gi ve ga ze te ya yım lan -ma sı na rağ men, uzun ömür lü olan ve mi zah ala nın da ka bul gö ren ya yın lar çok az dır. Bu dö nem de uzun sü re ya yı mı na de vam eden ya yın lar dan bi ri si Ka lem der gi si dir. Ka lem’in di ğer ya yın lar -dan ay rı lan en önem li özel li ği, der gi nin ya rı sı nın ka ri ka tür le re ay rıl ma sı dır. Ka lem’de yer alan ka ri ka tür ler, Ba tı lı an lam da çi zi len ilk ka ri ka tür ler dir. Türk ka ri ka tü rist le rin ya nın da, ya ban cı ka ri ka tü rist ler de çi zim le riy le Ka lem’in fark lı lı ğı nı or ta ya koy muş lar dır. Ka ri ka tür le rin ta ma mın da en çok is mi ge çen ki şi ler: L. Andrès, İon, Cem, İz -zet Zi ya, d’Os to ya, Pla icek, Pa hat re has, A. Ri go po ulos, A. Scar sel li, Se dat Nu ri’dir.
Ka ri ka tür, gün cel bir ko nuy la il gi li ze ki ce bir yo ru mun gör sel im ge le re dö nüş tü rül me si dir. Et ki si ni gör sel araç lar la ser gi le yen por tre ka ri ka tü rü ise; in san bi çi mi -ni uza tır, sı kış tı rır, çar pı tır, gü lünç şe kil le re so ka rak abar tır. Alış kın olu nan bi çim ler, baş ka hâlle re dö nü şür. Bu du rum fiz yo lo jik açı dan imkân dı şı ol sa da, gör sel açı dan ik na edi ci dir. Çün kü bir ka ri ka tür, he def alı nan ki şi hak kın da bi li nen ler de re ce sin de gü lünç tür. Bi lin me yen çar pı tı la maz ya da ters su nu la maz. Ka ri ka tü rün ikin ci hi le si ise, aşı rı ba sit leş tir me dir. İşe ya ra ma yan kı sım lar ya kü çül tü lür ya da hiç kul la nıl -maz. Ger çek li ğin il gi li yan la rı nı abart ma, il gi siz yan la rı nıy sa ya lın laş tır ma ya da bir ya na at ma tek ni ğiy le et ki sağ la nır (Ko est ler 1997: 66-72).
Ka lem’de yer alan ka ri ka tür ler baş lı ba şı na bir an la ma sa hip ol ma la rı nın dı şın -da, ba zı sa yı lar da ya zı la rın ta mam la yı cı bi rer par ça sı du ru mun da dır. Der gi de; tam say fa ka ri ka tür ler, por tre ka ri ka tür le ri ve bant ka ri ka tür ler bu lu nur. Bun la rın için de en çok tam say fa ka ri ka tür ler kul la nıl mış olup ba şa rı lı por tre çi zim le ri ne im za atıl mış tır. Bant ka ri ka tür ler ise, ha re ket bil di ren olay la rı ak tar ma da ter cih edil miş tir. Ay rı ca si yasî, sos yal ve gün cel olay lar hak kın da çi zi len ka ri ka tür ler dı şın da ya ban cı ga -ze te ler den alı nan ka ri ka tür le re de yer ve ril miş tir.
Çe vi ker, Ka lem’de ye ni bir ruh ka za nan Türk ka ri ka tü rü nün, aka de mik bir re sim an la yı şı na sa hip ol du ğu nu vur gu lar. Ka ri ka tür bi lin ci için de, ya pı la nın re sim de ğil ka ri ka tür ol du ğu nun far kı na va ra rak bu doğ rul tu da eser ve ren en önem li ka ri ka tür cü ler den bi ri nin Cem ol du ğu nu be lir tir. Cem, Ba tı lı la rın “por tra it cher ge” de dik -le ri por tre ka ri ka tü rün de ilk önem li tem sil ci dir. Ay rı ca por tre ka ri ka tü rü dı şın da, olay la rın por tre si ni de ba şa rıy la çiz miş tir. Tüm bu ba şa rı lı çi zim ler, dö ne min de ki pek çok ka ri ka tür cü yü et ki le ye rek II. Meş ru ti yet ka ri ka tü rü nün şe kil len me si ni sağ la mış tır. Üs tat Cem’in aç tı ğı yol dan iler le yen bu ki şi le rin için de İz zet Zi ya, Cem’e en ya
kın olan dır. Se dat Nu ri ise, ori ji nal çi zim le riy le bu et ki yi ken di si ne mal et miş tir (Çe -vi ker 1988: 144).
Ka lem’in Ya yın Se rü ve ni
Ka lem, II. Meş ru ti yet’in ilânın dan son ra Sa lah Cim coz ve Ce lal Esat Ar se ven ta ra fın dan 21 Ağus tos 1324 (3 Ey lül 1908)16 Ha zi ran 1327 (29 Ha zi ran 1911) ta -rih le ri ara sın da 130 sa yı ola rak çı ka rıl mış tır. Türk ka ri ka tür ve mi za hın da kö şe ta şı ola rak ka bul edi len der gi ken di ni “Per şem be gün le ri neş ro lu nur edebî mi zah ga ze te si” ola rak ta nı tır. Bu iba re ba zen baş lı ğın üs tün de, ba zen de al tın da dır. İlk sa yı da ken -di ni ga ze te ola rak an sa da, der gi for ma tın da ol du ğu gö rü lür. Meş ru ti yet dö ne mi nin en önem li mi zah der gi si sa yı lan Ka lem, si yasî ni te lik li mi zah der gi le ri nin de il ki sa yı lır. Ka ri ka tür de bir dev rim ger çek leş tir miş olan Ka lem der gi si ay nı za man da mo -dern Türk ka ri ka tü rü nün do ğu me vi ol muş tur (Çe vi ker 1988: 32).
Ka lem’in ilk sa yı sı 21 Ağus tos 1324 (3 Ey lül 1908) ta ri hin de çı ka rı lır. 130 nu ma ra lı son sa yı sı ise 16 Ha zi ran 1327 (29 Ha zi ran 1911) ta ri hi ni ta şır. Şu hal de Ka -lem’in öm rü 2 yıl, 9 ay, 26 gün dür. Der gi nin 20. sa yı sın da, ge li ri İtal ya dep re min de za rar gö ren va tan daş la ra gön de ril mek üze re bir sa yı çı ka rı la ca ğı du yu ru lur. Çı ka rı -lan bu özel sa yı da 20. sa yıy la ay nı ta rih ve nu ma ra ya sa hip tir.
Ka lem der gi si nin ilk otuz iki sa yı sı ara lık sız ola rak çı kar. 32. sa yı ile 33. sa yı ara sın da ki iki haf ta lık bir ara var dır. Bu ak sak lık, 31 Mart Va ka sı’nın (13 Ni san 1909) ya şan dı ğı haf ta ya denk ge lir. Der gi nin 15 Ni san 1909’da çık ma sı ge re ken 33. sa yı sı, 22 Ni san 1909’da çık mış tır. 33. sa yı da yer alan “Muh te rem Ka ri le ri mi ze” baş -lık lı ya zı da bu du ru ma bir açık la ma ge ti ri lir. Bu ya zı da di le ge ti ri len ler şöy le dir1:
Ge çen haf ta Pas kal ya yor tu la rı nı mü teâkı ben ser-ze de-i zuhûr olan ahvâl-i mü es si fe den mü te vel lid he ye can ha se biy le dört beş gün bilcüm le iş çi le ri miz ça lı şa ma mış ol du ğun -dan bi’t-ta bii ga ze te miz neş re di le me miş ti. İş bu ahvâl-i mü es si fe ye az çok kesb-i ıt tılâ eden ka ri le ri miz şüp he yok ki ga ze te mi zi ma zur gö rür ler.
34. sa yı dan son ra, 35-36, 72-73, 122-123, 129-130. sa yı lar ara sın da iki haf ta ara var dır. Fa kat bu ge cik me ler le il gi li her han gi bir açık la ma ya rast lan maz.
87. sa yı nın ta ri hi 6 Ma yıs 1326 (19 Ma yıs 1910) iken, 88. sa yı nın çı kış ta ri hi 29 Tem muz 1326 (11 Ağus tos 1910) ola rak gö rü lür. 88. sa yı da yer alan “Ka le miy yun”2 baş lık lı ya zı da, bu ge cik me ile il gi li bil gi ve ri lir. İki ay lık ge cik me nin, Ka lem’in ta ma men ka pan dı ğı ve bir da ha çık ma ya ca ğı an la mı na gel di ği ni dü şü nen ki şi le rin ya -nıl dı ğı vur gu la nır. Ka lem’in, II. Meş ru ti yet’e ya kı şır şe kil de; her me de ni ida re nin
1 nr. 33, 9 Ni san 1325 (22 Ni san 1909), s. 3. 2 nr. 88, 29 Tem muz 1326 (11 Ağus tos 1910), s. 2.
hak kı olan iki ay lık bir ta ti le çık tı ğı be lir ti lir. Bu mev sim ta ti li nin ge le cek se ne tüm ba sın ta ra fın dan ka bul edi le ce ği dü şü nü lür.
103. ve 104. sa yı lar ara sın da üç haf ta ara var dır. Bu ge cik me nin ne de ni ne, 104. sa yı da yer alan “Haf ta lık De di ko du”3baş lık lı bö lüm de de ği ni lir. Ka lem’in Rus Ça rı’nı he def alan ka ri ka tür le ri yü zün den, Rus se fi ri nin gi ri şim le riy le der gi nin ka pa tıl -dı ğı, fa kat adil bir ka rar la tek rar ba sın ha ya tı na de vam et ti ği be lir ti lir.
Ya şa nan olum suz luk la ra ve uğ ra nı lan zo run lu ta til le re rağ men, Ka lem’in 130 sa yı bo yun ca fa ali ye ti ne de vam et ti ği gö rü lür. II. Meş ru ti yet Dö ne mi’nde ki ba zı ya -yın la rın sa de ce tek sa yı çık tı ğı göz önü ne alın dı ğın da, 130 sa yı çı kan der gi nin dö nem için de ki ba şa rı sı da ha iyi an la şıl mak ta dır.
Şe kil Bil gi le ri
Bu sü re zar fın da Ka lem, si yah-be yaz ola rak ba sıl mış tır. Fa kat der gi nin im ti yaz sa hip le ri, oku yu cu la rın be ğe ni si ni ka zan mak ve der gi nin ti ra jı nı yük selt mek ama cıy la çe şit li gi ri şim ler de bu lu nur. Bu gi ri şim ler den bi ri de, Ka lem’in renk li ola rak çı ka -rıl ma sı dır. Der gi yi renk li ola rak çı kar ma dü şün ce si, ilk sa yı da ki “Beyân-ı İ’tizâr” baş lık lı ya zı da şu şe kil de be lir til miş tir4:
İs tan bul’da vesâit-i lâzı me nin fıkdânın dan do la yı Av ru pa’da ki si pa riş le ri mi zin vürûdu na ka dar ga ze te miz renk siz ola rak çı ka cak tır.
Bu dü şün ce yi des tek le yen gi ri şim le re, Ce lal Esat Ar se ven’in ha tı ra la rın da rast -la mak müm kün dür. Av ru pa’da bu lu nan Ce -lal Esat Ar se ven, Ka lem’in renk li o-la rak çı ka rıl ma sı için; Pa ris’te ki meş hur ka ri ka tü rist le re re sim yap tı rıp ve Ka lem’in bir kaç sa hi fe si ni renk li ola rak bas tı rıp her haf ta pos ta ile İs tan bul’a gön der me dü şün ce sin -de ol duk la rı nı be lir tir (Ar se ven 1993: 106). İş te bu gi ri şim ler so nu cun da; 41. sa yı nın ilk say fa sı, 44. ve 45. sa yı nın ilk ve son say fa la rı renk li ola rak çık mış tır.
Ka lem’in say fa eba dı 22x30 cm, ya zı la rın kap la dı ğı alan ise 16x26 cm öl çü le ri ne sa hip tir. Der gi nin bas kı tek ni ği, say fa dü ze ni, ya zı la rın vin yet le ri ve çe şit li süs le me le ri dik kat çe ki ci dir. Ka lem der gi si, he men he men bü tün sa yı la rı nın ön ve ar ka ka pak la rın da ka ri ka tü re yer ver miş tir. Ka ri ka tür ler der gi nin iç say fa la rın da da tam say fa ve ya ya zı ve ka ri ka tür bir ara da ol mak üze re ya yım lan mış tır. Ka ri ka tür le rin al tın -da ki ya zı lar, Türk çe ve Fran sız ca ola rak ve ril miş tir.
Der gi nin mü es sis le ri ilk sa yı da Sa lah Cim coz ve Ce lal Esat Ar se ven, mü dür ve baş ya zar ise Sa lah Cim coz’dur. İlk üç sa yı da gö rü len bu isim ler, 4. sa yı dan son ra de -ği şik lik gös te rir. Ce lal Esat Ar se ven’in adı kal dı rı lır. İm ti yaz sa hi bi ve mü dür ola rak
3 nr. 104, 2 Kânu nı ev vel 1326 (15 Ara lık 1910), s. 2. 4 nr. 1, 21 Ağus tos 1324 (3 Ey lül 1908), s. 2.
Sa lah Cim coz’un adı ka lır. Ce lal Esat Ar se ven ha tı ra la rın da, bu de ği şik li ğin ne de ni ni açık lar. As ker ol du ğu için ga ze te çı kar ma sı, si ya set le uğ raş ma sı ve si yasî re sim ler yap ma sı nın ya sak ol du ğu nu bil di ğin den; ilk sa yı lar dan iti ba ren der gi den is mi ni çı kar dı ğı nı be lir tir (Ar se ven 1993: 108109). Bu bil gi ler le ga ze te nin sa hi bi ve mü dü rü ola rak ne den sa de ce Sa lah Cim coz’un is mi ne yer ve ril di ği ni açık la mış olur. Bun dan son ra ki sa yı lar da im ti yaz sa hi bi ve mü dür ola rak gö rü len Sa lah Cim coz, 88. sa yı da sa de -ce im ti yaz sa hi bi ola rak gös te ril miş tir. Yi ne bu sa yı da so rum lu mü dür ola rak ilk de fa Réchid Be naïad adı na rast la nır. Bu ifa de, son sa yı ya ka dar ay nı şe kil de de vam eder.
Her sa yı nın nu ma ra sı ve ta ri hi ilk say fa nın üst kö şe le rin de yer alır. İlk sa yı da, ida re ha ne nin “Be yoğ lu’nda Ti mo ni So ka ğı No: 13”te, 52. sa yı dan son sa yı ya ka dar ise ida re ha ne nin “Bâb-ı Âlî Cad de si No: 38”de ol du ğu be lir ti lir. İlk say fa nın sağ üst ta ra fın da der gi nin fi ya tı ve abo ne fi yat la rı hak kın da bil gi ve ri lir. Bu ifa de le rin Fran -sız ca sı sa de ce ilk üç sa yı da, baş lık kli şe si nin sol ta ra fın da yer alır. Di ğer sa yı lar da bu bil gi ler, Fran sız ca ola rak der gi nin son say fa sın da ya ni ay nı za man da Fran sız ca bö lü -mün ilk say fa sın da ve ril miş tir. Türk çe ve Fran sız ca ola rak çı kan Ka lem’in 69, 74–88, 113-130. sa yı la rı Fran sız ca bö lüm ol mak sı zın çık mış tır.
Ka lem’in ikin ci say fa sı ge nel lik le ilân ve rek lam la ra ay rıl mış, der gi nin iç say fa -la rın da da bu kı sım -la ra yer ve ril miş tir. Oku yu cu sa yı sı nın çok lu ğun dan bah se den der gi ye ilân ve rek lam ve ren ler ço ğun luk la Be yoğ lu ve Ga la ta’da bu lu nan, Av ru pa’dan it hal edi len mal la rı sa tan ma ğa za lar dır. Ka lem’de yer alan rek lam ve ilânla -rın ha ri cin de, ye ni çı ka cak olan der gi ve ga ze te le rin du yu ru su da ya pı lır. Der gi nin say fa sa yı sı ise 8 ila 20 say fa ara sın da de ği şik lik gös te rir. 1. sa yı 8 say fa, 26. sa yı -lar 12 say fa, 7-34. sa yı -lar 16 say fa, 35. sa yı 18 say fa, 36-43. sa yı -lar 16 say fa, 44-45. sa yı lar 12 say fa, 4668. sa yı lar 16 say fa, 6987. sa yı lar 8 say fa, 8892. sa yı lar 16 say -fa, 93-111. sa yı lar 20 say -fa, 112-130. sa yı lar ise 16 say fa dır.
Ka lem’in Ya zı la rı/Çiz gi le ri (Muh te va sıy la Ka lem)
Ka lem der gi sin de sü rek li ola rak de vam eden bir bö lüm ola rak “Haf ta lık De di -ko du” baş lı ğı al tın da ya yın la nan ya zı lar gös te ri le bi lir. “Haf ta lık De di -ko du”nun yer al ma dı ğı se kiz sa yı (nu: 1, 8, 45, 62, 75, 76, 92, 93) var dır. Bu bö lüm ge nel lik le im -za sız ola rak ve ril mek le be ra ber, bir kaç sa yı da tak ma isim le ka le me alın dı ğı gö rü lür. Der gi de “Letâif”, “Şu, Bu”, “Men siyyât” baş lı ğı al tın da fık ra lar da yer al mak ta dır. Bir bi rin den ba ğım sız kı sa ya zı lar şek lin de olan bu bö lüm ler, ya lın ve eğ len ce -li bir an la tı ma sa hip tir. Her ko nu yu ele alan fık ra lar, gül dü rür ken eğit me yi amaç lar. Ay rı ca sa na tın önem li bir da lı olan ti yat ro hak kın da da ya zı la ra rast la nır. Ör nek ti yat -ro me tin le ri ne bö lüm ler hâlin de yer ve ri lir.
Ka lem’in ba zı sa yı la rın da gör sel ve ya zı lı ola rak bil me ce ler bu lun mak ta dır. Bil -me ce le re doğ ru ce va bı gön de ren ler ara sın da ya pı lan çe ki liş ler le he di ye ler da ğı tı lır.
Der gi nin için de ve ri len in di rim ku pon la rı da bu he di ye ler den dir. Abo ne olan ki şi le re ver di ği fo toğ raf çek tir me ay rı ca lı ğı; der gi nin, oku yu cu sa yı sı nı art tır mak için baş -vur du ğu yol lar dan bi ri si dir.
Ya zar-Çi zer Kad ro su
Der gi de yer alan ya zı la rın ta ma mı na ya kı nı im za sız ya da tak ma ad kul la nı la rak ya yım lan mış tır. Ki me ait ol du ğu açık ça gö rü len ya zı lar da; Ra if Nec det (nu: 4, 8, 10) ve Sü ley man Na zif (nu: 42, 53, 62) üç, Hü se yin Su at (nu: 51, 52), Re fik Ha lit (nu: 75, 76) ve Ah met Ra sim (nu: 55, 57) iki, Mit hat Ce mal (nu. 7), Sa lah Cim coz (nu. 8), M. En ver (nu. 53), Ce lal Sa hir (nu. 62) ve Ce nap Şa ha bet tin (20 nu ma ra lı özel sa -yı da) bir de fa kar şı mı za çı kar.
Ka lem’de sa de ce bir ya zı da Sa lah Cim coz im za sı gö rü lür. Ka lem’in 7. sa yı sın da yer alan “Haf ta lık De di ko du” baş lı ğı al tın da, Al man im pa ra to ru aley hin de bir ya -zı ya yım lan mış tır. Bu nun üze ri ne Sa lah Cim coz tu tuk lan mış tır. İş te 8. sa yı da Sa lah Cim coz im za sıy la ve ri len “Na sıl Ol du?” baş lık lı ya zı, bu ola yı nak let mek ama cıy la ka le me alın mış tır. Fa kat Ce lal Esat’ın ak tar dı ğı bil gi ye gö re, bu ya zı nın dı şın da Sa lah Cim coz’un tak ma ad kul la na rak Ka lem’de ya zı lar yaz dı ğı bi lin mek te dir (Ar se -ven 1993: 51). Fa kat han gi tak ma ad la rı kul lan dı ğı hak kın da bir bil gi yok tur.
Fet hi Te ve toğ lu, fark lı tak ma ad lar kul lan ma nın ya zı kad ro su nun zen gin gö rün me si için baş vu ru lan yol lar dan bi ri ol du ğu nu be lir tir. Bir ya yın da bir den faz la ya zı -sı bu lu nan ya zar ve ya der gi sa hi bi, ken di adın dan baş ka tak ma ad lar da kul la na rak ya zı la rın de ği şik ki şi ler ta ra fın dan ya zıl dı ğı iz le ni mi ver mek is ter. Bu nun ya nın da as ker ve ya dev let me mu ru olan, si yasî ve ide olo jik kim li ği ni sak la mak is te yen ba zı ya zar lar da tak ma bir adın ar ka sı na giz le nir ler. Şid det li ten kit, taş la ma, hat ta ha ka ret ta şı yan bir ya zı da da ger çek ad la rı nın ye ri ne tak ma ad kul la nan lar var dır (Te ve toğ lu 1988: 12). Bu dü şün ce le re ek ola rak, Ka lem’de ki tak ma ad la rın ba zen mi zahî met nin ta mam la yı cı sı ko nu mun da ol du ğu gö rü lür. Si yasî ya zı la rın al tın da gö rü len “Po -li ti ka cı” ya da alaf ran ga ya şa mı eleş ti ren bir ya zı da yer alan “Alaf ran ga” im za sı bu du ru ma ör nek tir.
Ka lem’de ki ya zı lar da bir kez rast la nan im za lar şun lar dır: Ya vuz, Yok Ca nım, To pal za de Os man Ham di, Jel ma, Sa hib-ka lem, Dok tor Pang los, He yet-i Tah ri ri ye ve Ter si mi ye, Ka lem Ga ze te si Mü dü rü, Cey hun, Mü dü ri yet, Har put lu Âşık Ce faî, Al tın İğ ne, Şâdân, Bi le zik, Kay dı rak, Ma hal le li, Po li ti ka cı, Dec cal, Şiş man, Alaf ran ga, Göz lük lü, Ka lem Ce ri de si Mu har rir-i Te sa dü fi si Göz lük lü Nam Ben de le ri, Gü müş İğ ne, Bâdenûş, Ku lak tan Âşık, Duâgû, Me rak lı, Mü dek kik, Şöh ret Bu da la sı, Dert -li, Hı red mend, Te ker rür, Za bıt Kâti bi, Bir Kad ro Ha ri ci, Âşık lar, Ah met Şe rif, Bir Fecr-i Ati Dos tu, (ayın). M., F. (ayın)., B. (kef)., (elif). (ayın). Maz lum, R. M. F., M. (kef). R., B., (kaf)., (kef)., (kef). (kef).
Bir de fa dan faz la gö rü len im za la rı, gö rül me sık lı ğı na gö re şu şe kil de sı ra la mak müm kün dür: C. H. (2), Ba ha (2), Las tik Top (2), Giryân-ı Za lim (2), Cin (2), R. C. (4), Fir ke te (4), Ka lem (4), Lâl (4), Be yaz Ke di (5), Dahhâk-ı Maz lum (5), Di ken (5), Arı (6), NevZuhûr (7), Mır nav (7), Fer han Zi yad (8), Ali Ra vi (8), Kir pi (9), Huş -yar (12), Ah feş (16), Gâve-i Za lim (41).
Ka lem’de ki ba zı tak ma ad la rın5, kim ler ta ra fın dan kul la nıl dı ğı tes pit edi le bil -mek te dir. Hü se yin Su at Yal çın’ın “Gâve-i Za lim”, Re fik Ha lit Ka ray’ın “Kir pi”6, Mah mut Sa dık’ın “Mır nav”, Ce nap Şa ha bet tin’in “Dahhâkı Maz lum” tak ma ad la -rıy la ya zı la rı nı im za la dık la rı gö rü lür. Hü se yin Su at Yal çın’ın “Gâve-i Za lim” tak ma adı nı kul lan dı ğı na da ir kay nak lar da yer alan bil gi le ri, ken di si nin ağ zın dan ak ta rı lan şu söz ler des tek le mek te dir (İnal 1988, 1746): “İlk in kı lap tan son ra İs tan bul’a gel dim. “Gâve-i Za lim” nam-ı müs te arıy la Ka lem ri sa le si ne ya zı lar yaz ma ya baş la dım, bir müd det son ra da te ma şa ede bi ya tı na me rak sar dım.”
Ce lal Esat Ar se ven, 2. sa yı nın ilk say fa sın da yer alan “Lâl” im za lı ka ri ka tü rün ken di si ne ait ol du ğu nu be lir tir (Ar se ven 1993: 105). Fa kat ay nı tak ma adı ya zı la rın -da -da kul la nıp kul lan ma dı ğı na -da ir bir bil gi ver me miş tir. Bu yüz den de, Ka lem’de ki ya zı lar da dört yer de rast la nan bu im za nın; Ce lal Esat Ar se ven’in ola bil me ih ti ma li göz ar dı edil me me li dir.
Dö ne min Top lum sal ve Si yasî Şah si yet ve Olay la rı Kar şı sın da Ka lem
II. Meş ru ti yet Dö ne mi’nin ka ri ka tür le güç len di ril miş mi zah an la yı şın da önem li bir ye re sa hip olan der gi de ki ya zı lar, ya şa nı lan haf ta nın öze ti gi bi dir. Gün cel olay lar her han gi bir sı ra ya bağ lı ol mak sı zın ve ril miş tir. Ka lem’de yer alan ya zı la rı iki ana baş lık al tın da top la mak müm kün dür: Si yasî ha yat la il gi li ya zı lar ve sos yal ha yat la il -gi li ya zı lar. Si yasî ha yat la il -gi li ya zı lar da; es ki ve ye ni kar şı laş tır ma la rı, mec li sin ve si yasîle rin du ru mu, be le di ye le rin gö rev le ri ve ta şı ma cı lık so run la rı yer alır.Der gi de yer alan es ki ve ye ni kar şı laş tır ma la rın da ön pla na çı kan II. Ab dül ha mit’tir. Yi tik kud ret ola rak gö rü len II. Ab dül ha mit, otuz üç se ne bo yun ca ağız la ra ke -lep çe vu ran, in san la rın eli ni ko lu nu bağ la yan, Os man lı lar üze ri ne uğur suz luk lar ve be la lar yağ dı ran gad dar bir hü küm dar ola rak ta nı tı lır. Es ki yi tem sil eden II. Ab dül
-5 Tak ma ad lar ko nu sun da fay da lan dı ğı mız kay nak lar şun lar dır: Gün düz Ar tan, Tak ma AdSo ya dıRu -muz Di zin le ri, Türk Kü tüp ha ne ci ler Der ne ği İçel Şu be si Ya yın la rı, Mer sin 1995; Meh met Se mih, Türk Ede bi ya tın da Mah las lar Tak ma Ad lar Tap şır ma lar ve La kap lar, Anah tar Ki tap lar Ya yı ne vi, İs tan bul 1993; Na ile Bi nark-Sa ide Ars lan bek, Tan zi mat tan Bu gü ne Türk Ya zı Ha ya tın da Tak ma Ad lar İn dek si, Türk Kü tüp ha ne ci ler Der ne ği Ya yın la rı, An ka ra 1971.
6 Türk Di li ve Ede bi ya tı An sik lo pe di si, C. V, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul 1982, s. 119’da yer alan “Ka -lem” mad de sin de; Re fik Ha lit’in “Kir pi” im za lı ya zı la rı nın ya nın da, “Di ken” im za lı ya zı la rı nın da Ka lem’de ya yım lan dı ğı be lir ti lir. Fa kat tak ma ad lar ko nu sun da fay da la nı lan kay nak lar da, Ka lem’de beş yer de gö rü len Kir pi im za sı nın Re fik Ha lit’e ait ol du ğu nu des tek ler bir bil gi yer al ma mak ta dır.
ha mit’in, ye ni li ği ve de ği şi mi müj de le yen hür ri ye tin kar şı sın da ye nik düş tü ğü vur gu la nır. Ka lem’de yer alan ya zı lar da, bu iki dö nem ara sın da ki fark lar çe şit li kar şı laş tır ma lar la ve ri lir. Bun lar dan bi ri, es ki de vir de ki bay ram lar la ye ni de vir de ki bay ram -la rın kar şı -laş tı rıl dı ğı ve ye ni nin yü cel til di ği “İki Bay ram” baş lık lı ya zı dır7:
Ara la rın da Hi ma la ya Da ğı ka dar fark var… Ha yır, zul met ile nur, bay kuş ile kar tal, zil let ile va kar, ölü ile di ri ka dar fark var. Es ki ka ra bay ram la rın teş kil et ti ği pas lı zin cir kar -şı sın da bu ilk pır lan ta bay ram, şâtır ve pür-nûr bir hâle-i el mas şek lin de pı rıl da dı. Otuz üç se ne lik alt mış al tı bay ra mın kalb-gâh-ı mil let te bi rik tir di ği zul met ler, bu ilk ha ki ki bay ra mın sîne-i ad lin den fış kı ran şe la le-i nur ve zi ya ile yı kan dı. Es ki bay ram lar, ze hir yağ dı ran si yah bi rer bu lut idi. Bu bi rin ci “îd-i hür ri yet”, ha ki kat sa çan bir gü neş ol du. Es ki bay ram lar da ri ya ve ta bas bus dal ga la rı bü tün muhîtât-ı mil li ye ve ic timâiy ye den bir tu fan si yah lı ğıy la ta şar, her vic dan ko pa ra bil di ği ba kayâ-yı va kar ve gu ru ru mü lev ves mun sab la ra doğ ru sü rük ler di. Bu ilk şef faf ve afîf bay ram, hu ra fe le ri, asır la rı yı kan; ada -let ve uhuv vet ka na lı nı açan kavî ve bil lurî bir ce re yan ol du!
Si yasî alan da ki de ği şim le re ay na tu tan Ka lem der gi si, mec li sin ve si yasîle rin du ru mu na da ir ya zı la ra sık lık la yer ver miş tir. Hal kın me rak la ta kip et ti ği mec lis gö rüş me le ri, Ka lem’in her sa yı da yer ver di ği ko nu lar dan dır. Ak ta rı lan ha ber ler de, mec lis te ya şa nan kav ga lar üze rin de du ru lur. Mec lis, ken di dert le ri ne çö züm bu la ma mış ki şi ler den olu şan bir ku rum ola rak gös te ri lir. Mec li sin iki önem li kut bu olan mil let ve -ki li ve ba kan la rın or tak özel li ği, her han gi bir iş le il gi len me me le ri dir. Bu yüz den de mil le tin so run la rı na çö züm üret mek ten aciz ki şi ler ola rak ta nı tı lır lar. Ge nel an lam da si yasîler le il gi li der gi de yer alan ya zı la rın eleş ti ri yö nü ağır bas mak ta dır. Ay rı ca mec -li se kar şı olum suz bir ba kış söz ko nu su dur.
Ka lem’in, hal kın so run la rı na çö züm üret mek ten aciz ola rak gör dü ğü bir di ğer ku rum da be le di ye ler dir. Şe hir ler de ya şa nan so run la rı çöz me si bek le nen be le di ye ler; hal kın şikâyet le ri ne önem ver me yen, ye ni lik ten yok sun ku rum lar ola rak su nu lur. Şe hir kir li li ği, yol la rın kö tü du ru mu ve İs tan bul so kak la rı nın kö pek ler den te miz len me si ko nu su der gi de sık sık ele alın mış tır. Be le di ye le rin kö tü du ru mu nu ele alan bir ya -zı şu şe kil de dir8:
Bi ça re şeh remînle ri mu ha se be nin bi lan ço su na bak ma ya rak ema ne tin da irei he sa bi ye si -ne ehem mi yet ver me ye rek mü fek ki re le rin de uma cı ka dar bü yüt tük le ri mec lis-i umûmîi be le dumûmîi ye ye par lak bumûmîir be yan na me ha zır lı yor lar. Mevâumûmîidumûmîi bînumûmîihâye umûmîile umrânı mem le ket hak kın da bin bir ge ce ma sal la rı söy lü yor lar. Al kış lar için de ma kamı ema ne tin ma ro ken san dal ye si ne otu ru yor lar. İs tan bul’u tezyîn ve tathîr için la zım ge len pro je le ri dü şü -nü yor lar. O gün bir iki kâğıt im za la dık tan son ra usûl-i ha va le yi öğ re nir ler. Der-kenârlar ya zı lır, işa ret le nir, çe ki lir. Teb rik ler den, ga ze te mu har rir le ri nin zi ya ret le rin den fersûde -le şen gü nü pek ça buk ak şam eder -ler.
7 nr. 10, 23 Teş ri ni ev vel 1324, (5 Ka sım 1908), s. 4.
Top lum so run la rıy la ya kın dan il gi le nen der gi, gör dü ğü ak sak lık la rı açık ça di le ge tir mek ten çe kin me miş tir. Şe hir ha ya tı nı olum suz yön de et ki le di ğin den, ta şı ma cı lık ala nın da ki so run lar üze rin de de du rul muş tur. Ula şım ko lay lı ğı sağ la ma sı bek le nen ta şıt la rın du rum la rı eleş ti ril miş tir. Ula şım araç la rı için de eleş ti ri le re en çok ma -ruz ka lan ise va pur lar ol muş tur. Bu du ru mu şu sa tır lar da gör mek müm kün dür9:
İda re ha ne nin mü te vek kil, mü te ham mil, mu ta as sıb, kı dem li, de vam lı, iti bar lı –bil mem na sıl söy le ye yim– kla sik va pu ru. “Ace le işe şey tan ka rı şır.” Düstûr-i kadîm-i hik me ti ni yir min ci asır da bi le tat bik et mek için ken din de ce sa ret ve salâhiy yeti ka fi ye bu lan bu la -kayt ve bî-pervâ dört nu ma ra. Fen ve ma ri fe tin herc ü merc et ti ği itiyâdât ve hurâfât-ı kadîme yi mu ha fa za hu su sun da hâlâ şedîd bir ta an nüdi mu ta as sıbâne gös ter mek ten çe -kin me yen; bu âlâyiş-i me de ni ye te kar şı bî-his, bu te rak kiyât-ı fen niy ye ye kar şı müs tehzî, bu tekâmülâtı ic timâiy ye hu zu run da eb kem ve sâmit, bu her tür lü enzârı tezyîf ve is tis kal muvâce he sin de la kayt ve câmid –bil mem na sıl an la ta yım?– bu fi lo zof va pur, ye rin -den kı mıl da na ma ya rak son de re ce bi tap ol du ğu za man lar da bi le, âteşdâr bir hâmî-i sebât ve te vek kül için de va zi fe-i se ya ha ti ni ifâya ça lı şır. Bu hum ma lı da ki ka lar da o mehîb ve fa kat has ta çark la rı nın mut ta rid, sâmia-hırâş de vir le rin den çı kan âheng-i azim ve şitâb ile gü ya bî-mecâl bir şehbâl-i gu rur ve if ti har, san ki vel ve ledâr bir kar tal dır.
Si yasî çer çe ve nin dı şın da, sos yal ha yat la il gi li ya zı lar da ise; ka dı nın top lum için de de ği şen ro lü, ka dın-er kek iliş ki le ri nin de ği şi mi ve ti yat ro üze rin de du ru lur.
Ka lem’de ka dın la rı ko nu edi nen ya zı lar da, ka dın la ra kar şı olum suz bir ba kış açı sı hâkim dir. Aşk ve pa ra yı bir bi riy le eş tu tan ka dın la rın mad di yat dı şın da önem ver di ği baş ka bir de ğer gös te ril mez10:
Ke se nin mer kez sık le ti, ka dın kal bi nin kuv ve-i mu has sa la sı mecmûyla tevâzün hâsıl eder se; ya ni ka dın kal bi nin ha de ka-i mer ke zi ye si, ke se nin ney yir-i mez he biy le te ka bül eder se mer kezi mihrâk ta has sul eder… Aşk da ka dın dır, ka dın da aşk tır. Eğer sen bun la ra kar şı al tın tel li bir örüm cek ağı ku ra bi lir sen, dün ya da ki aşk la rın en mü lev ven ka nat -la rı da ima şe be ke-i kal bi nin şikâr-i mu ni si dir.
Ka dın la rın mad di ya ta düş kün lük le ri ni ko nu edi nen di ğer bir ör nek te de, ka dın -lar ile ipek bö cek le ri ara sın da ben zer lik ku ru lur11:
İpek bö cek le ri, da ha to hum dan baş gös te rir gös ter mez aç göz lü lük le isrâfâta baş lar lar. On la ra ko ca man ko ca man dut yap rak la rı ver me li. Letâfet le ri ne, tu va let le ri ne dik kat et -me li. Tebdîl-i hevâyı gö ze te rek ha va lan dır ma lı. Eğer bun la rın bi rin de tesâmuh ve tekâ-sül gös te rir se niz, ko za ye ri ne eli ni ze ku ru dut dal la rı ge çer. İf las mu hak kak tır. Ve eğer çok to hum tu tar da öte ye be ri ye borç la nır sa nız; if las et mek, ak lı nı zı boz mak, in ti har et mek teh li ke le ri de var dır. İş te ka dın lar da böy le dir. He nüz kız lık ça ğın dan çı kıp da göz le ri ni aç tı lar mı, cüm lei is ra fın dûdi harîri olur lar. On la ra da dut yap rak la rı ye ri ne ku -9 nr. 4, 11 Ey lül 1324 (24 Ey lül 1908), “Ka dı köy Va pu run da”, s. 3.
10 nr. 46, 16 Tem muz 1325 (29 Tem muz 1909), “Al tın, Ka dın”, s. 4. 11 nr. 41, 11 Ha zi ran 1325 (24 Ha zi ran 1909), “İpek Bö cek le ri”, s. 5.
cak ku cak ipek ler ver me li. Ha va lan dır ma lı. Eğer gaf let eder de bir ka çı nın bir den dâm-ı aş kı na tu tu lur sa nız if las mu hak kak tır. Ak lı nı zı boz mak, ba zen de in ti har et mek teh li ke le ri de var dır. İpek bö cek le ri fır sat bu lur sa ko za la rı de lik de şik eder, ka çar gi der. Ka dın -lar da böy le dir. Ke se ni zi ge ve le ye rek de lik de şik eder. İpek bö cek le ri, neş ve siy le siz den uzak la şır. Hulâsa ka dın el le ri ser ve tin na sıl tâûnu ise, de lin miş ko za lar da ipek çi li ğin bir ve ba sı dır. Ka dın la rı ipek bö cek le ri farz eder sek ko za la rı da bi zim za val lı kalp le ri miz dir. Ta içi ne so ku lur lar, ke mi rir ler… Eğer vak tin de ha ber alır da bun la rı harâreti recûliy ye tiy le fı rın lat maz sak ve eğer bi raz ga fil bu lu nur sak vay ha li mi ze, vay de lik de şik kal bi -mi ze.”
Ka dın la rı he def alan bu olum suz ta vır, ka dın la rın si ya set te yer al ma la rı söz ko -nu su ol du ğun da da de vam eder. Se çim le ri ka za nıp mil let ve ki li ola cak ha nım la rın mec lis te na sıl dav ra na cak la rı hak kın da fi kir yü rü tü lür. Der gi de yer alan bu di ya log -lar da, ka dın la rı kü çüm se yen bir üs lup gö rü lür. Çok ko nu şan ve her ke se sa ta şan bir ka dın ima jı çi zi lir. Ör ne ğin ka dın la rın mec lis te sad ra za ma şu şe kil de hi tap ede cek le -ri be lir ti lir12:
Hu ayol çıp lak ka fa! Din le mek ten bey nim pat la dı. Ça buk bi tir, ne çe ne bu? Üm met-i Mu ham med’e laf la külâh mı giy di re cek sin! A val la hi söz le ri nin ço ğu kan tar!
Ka lem, ka dın la rın ya nı sı ra ka dın-er kek iliş ki le rin de gö rü len de ği şi me de dik kat çe ker. Özel lik le ka rı-ko ca iliş ki le ri hak kın da olum suz bir tab lo çi zi lir. Ev li çift le rin du ru mu nu an la tan bir ya zı da kar şı la şı lan prob lem ler şöy le di le ge ti ri lir13:
İz di vaç, gün düz çif te hır la ma, ge ce çif te hor la ma dır. “Se ni ko ca di ye ala ca ğı ma derd-i il let di ye al ma lıy dım.” in kisârıy la ya tak tan kal kan bir ka dı nın ahvâl-i ru hiy ye si ni tedkîk ede cek olur sak “hır la ma” has ta lı ğı nın baş la dı ğı nı gö rü rüz. Bu öy le bir has ta lık tır ki, iz di va cın ek se ri bi rin ci se ne sin den son ra baş lar. Bu tek hır la ma git gi de çif te tel li bir hır la ma şek li ni alır… Hı rıl tı sız, ho rul tu suz bir iz di vaç zan ne der sem he nüz hac legâhı âlem -de gehvâre-i sa a-de ti sal la ya ma dı. Saa -det le rin -den emin ol du ğu muz zevc ve zev ce ler -den her kim olur sa ol sun mut lak ha yatı husûsiy ye le rin de bir kü çük hı rıl tı ve ya ho rul tu var dır. Tekmîl adabı me de niy ye ye riâyet eden Av ru pa ki bar ai le le rin de bi le bu ka ide nin is -tis na sı yok tur.
Ka dın la ra kar şı ta kı nı lan olum suz ta vır, ka dı nın ev li lik ha ya tı içe ri sin de ki dav -ra nış la rı söz ko nu su ol du ğun da da de vam eder. Sü rek li ko nu şan, ba şı ağ rı yan, her şey den dert ya nan, can sı kı cı, kav ga ya me yil li olan ka dın lar ön plan da dır. Ko ca lar, ev de hu zur bu la ma yan, dı şa rı da sev gi li le ri olan ve ça re yi ev den kaç mak ta bu lan ki şi ler dir. Ka rı sı ve sev gi li si ni kar şı laş tı ran bir ki şi nin ağ zın dan şu cüm le le rin dö kül -me si, bu du ru ma bir ör nek tir14:
12 nr. 114, 10 Şu bat 1326 (23 Şu bat 1911), “Ge le cek İn tihâbda”, s. 4. 13 nr. 53, 3 Ey lül 1325 (16 Ey lül 1909), (Baş lık sız), s. 5.
Bu na ev li de ğil, be la lı der ler. Hem na sıl be la lı! Kat mer li si. Bir sa at ev vel kol la rı mın ara sın da çi çek de me ti mev cu di ye ti ni izhâr eden ka dı nın ye ri ne, her gün baş ağ rı sı ba ha ne -siy le pa ta tes çat kı sı nı kaş la rı nın üs tün den ek sik et me yen, etin ya ğı nı, kü rek ta ra fın dan olu şu nu iyi bir kav ga ya ve si le it tihâz eden bir ka dın koy. Son ra da bu na iki se ne de, üç se ne de bir de fa el de edi le bi len bir saa det için he sap ver me ye mec bur ol da bak, me se le -nin aza me ti ni na sıl an lar sın.
Bu ko nuy la il gi li di ğer bir ör nek te ise, eve geç ge len ko ca sı na kı zan bir ka dı nın dav ra nış la rı na ve söz le ri ne yer ve ri lir. Sü rek li ko nu şan ve söz le riy le ko ca sı nı ba yıl -tan bu ka dı nın ba zı cüm le le ri şu şe kil de dir15:
– Ah ta lih siz ba şım! Ben de sa na ko ca di yo rum. Ko ca de ğil mı sır ko ça nı bi le de ğil sin. Ev efen di si on iki de çı kı nı nı eli ne alır, ev ci ği ne dö ner. Böy le ge ce ya rı la rı so kak lar da sürt mez…
–… Sen be ni al dı ğın za man ay lı ğın el li ku ruş tu. Be nim ka de mim ya ra dı da bu gün se kiz yüz ku ruş ay lı ğın ol du. Par ma ğı nın ucun da pey nir bu la şı ğı gö rür gör mez ken di ni ka şar tüc ca rı ol dum san dın. Ku zum ku zum, o ka dar bö bür len me. Pa di şah la ra bi le “Mağ rur ol -ma, sen den bü yük Al lah var!” di ye ba ğı rı yor lar…
– Ha di ha di, gül ağa cın dan odun ol maz; çin ge ne den ka dın ol maz. Si zin za ten so yu nuz so pu nuz böy le. Anam anam di ye öt tü ğün ka dı nın ba ca ğın da hâlâ ana mın don la rı… – Sus sus! Bu ak şam içi mi dö ke ce ğim. Bu gün ana nın bur nu Kaf da ğı’na kalk tı. Vak tiy le Sa lim Pa şa la rın dü ğü nün de soy gun luk et ti ği ni unut tu ga li ba. Anan soy gun, ba ban da bil -mem ne nin ne si…
Ka lem der gi sin de, ka dıner kek iliş ki le ri nin dı şın da; ede bi ya tın can lı bi rer ör ne ği ola rak gö rü len ti yat ro lar hak kın da pek çok ya zı ya yım lan mış tır. Ti yat ro lar da gö -rü len yan lış lık lar eleş ti ril miş, ye ri gel di ğin de de ge le ce ği par lak olan bu sa nat da lı ko ru nup yü cel til miş tir.
Pal mi ra Brum mett’e gö re; ti yat ro, top lum da ki de ği şim le ri yan sı tan bir sa nat da -lı ol du ğu için Os man -lı taş la ma cı la rı nın özel lik le üze rin de dur du ğu bir un sur dur. Bu yüz den de II. Meş ru ti yet ya yın la rı nın ti yat ro yu çe şit li bi çim ler de ele al dık la rı nı be -lir tir. Bu ya yın lar da; oyun la rı ilân et mek, İs tan bul’da ve dış ül ke ler de sah ne ye ko nan oyun lar hak kın da ha ber ver mek, oyun me tin le ri ni tef ri ka hâlin de ya yın la mak su re -tiy le ti yat ro hak kın da ya zı la ra yer ve ril miş tir. Âşi yan der gi sin de oyun me tin le ri ne, Re sim li Ki tap ve Nek regû ile Pi şekâr’da ti yat ro ya da ir ya zı la ra, Zü ğürt’te ti yat ro hak kın da mi zahî ya zı la ra rast lan mak ta dır (Brum mett 2003: 331339). Ti yat ro nun iş -lev le ri nin far kın da olan Ka lem der gi si de, mi zah an la yı şı çer çe ve sin de bu ko nu ya eğil miş tir. Der gi, ti yat ro la rın olum lu yan la rı nın ya nın da olum suz yan la rı na da dik kat çek miş tir. Ti yat ro ko nu su nun ele alın dı ğı “Ti yat ro”16, “Mil li Ti yat ro”17, “Sah ne-i
15 nr. 113, 3 Şu bat 1326 (16 Şu bat 1911), “Ai le Sah ne le rin den”, s. 9. 16 nr. 6, 25 Ey lül 1324 (8 Ekim 1908), s. 2-4.
Mil li ye nin Ele man la rı”18, “Biz de Ti yat ro”19 ve “Âlem-i Te ma şa da”20baş lık lı ya zı lar da; ti yat ro ilânla rı nın bo zuk bir Türk çe ile ya zıl dı ğın dan, ak tör le rin sa nat tan an la -ma yan ve sah ne de sü rek li ba ğı ran ki şi ler ol du ğun dan, ıs -mar la -ma ya zı lan oyun lar ile uy gun suz de kor lar dan bah se di lir. Bu ko nu da ki ya zı la rı özet ler ni te lik te olan “Ti yat -ro” baş lık lı ya zı da, can lı bir or ga niz ma gi bi dü şü nü len ti yat ro lar tüm yön le riy le ele alın mış tır:
Ti yat ro der de mez biz de ip tidâ ak la ge len di rek tör le ri dir, Ha san, Şev ki ve sa ire. Son ra sı -ra ile kan to lar, te ne ke gü rül tü sü, uzun sü pür ge, müs teh cenât kelâmîyye, to kat tek me. Bun dan an la şı lır ki; biz de ti yat ro aç mak için la zım olan can lı eş ya, ke pa ze lik te yed-i tûlâsı ve şöh re ti var bir sa hip, lâakall üç ta ne –se si pek o ka dar na zar-ı dik ka te alın maz– çap kın, oy nak utan maz kan to cu kız, da ya ğa mü te ham mil bir kaç adam, ma’lûliy ye ti yü zü ne çar pı la çar pı la hal kı gül dür me ye gay ret eder bir kam bur, bir cü ce, bir sa kat. Can sız eş ya ise; al tı adet hiç kim se de gö rül me miş uzun püs kül süz fes, al tı adet es ki gaz te -ne ke si, bir dü zi -ne ha sır is kem le, bir ma sa, müs ta’mel bir ör tü, bir kaç ku tu kır mı zı si yah bo ya, mü na se bet li mü na se bet siz bir kaç kat el bi se, bir iki ça rık, dört beş ta ne tah ta tü fek, bir uzun sü pür ge.
De kor ola rak; içe ri den hal kı sey re de bi lir de lik de şik bir bü yük per de, iki ka pı lı bir oda per de si, ko yu ye şil or man lık per de den bir ağaç, ara ba cı san dal ye si ne ben zer tah ta dan bir ka ya.
İş te ti yat ro ta mam ol du. Zo ru nu at lat tık. Şim di oyun kal dı. Bu nun o ka dar ehem mi ye ti yok. Ko lay şey. Sı kı şır sa bir ge ce de di rek tör efen di bi le ya zar. Bu nun is mi ‘pi yes’tir. Bu se fil de san sü re tâbi idi. Maârif Nezâre ti’nden ta yin olu nan mu aye ne me mu ru bu nu bir çey rek te ted kik ede bi lir. Çün kü lâakall al tı sa at oy na na cak bu eser ni ha yet al tı sa hi fe dir. İçin den ‘hü cum edi niz’, ‘hay di ba ka lım’a tahvîl olu nur; ‘ya şa sın lar’, ‘bra vo’ olur. Sa hi -bi ne tes lim olu nur. Oy nat ma sın da be is gö rül mez. İş bu ka dar la kal maz. Ha san Efen di yi ça ğı rır lar. O can lı ‘pi yes’i de san sür eder ler. Faz la söz söy le me ye ce ği ne ye min eder, tah-lîf olu nur. Çün kü hiç bir ak tör pi ye si ta bii de ğil dir. O bir mu ame le-i res miy ye dir ya pı lır. Ak tör ha zır ce vap ola cak, ken din den uy du ra cak, bu lup söy le ye cek. Öy le suf lö rün ay nı -nı söy le mek ayıp tır. O, sah ne sa na tın da âtîsi ha rap bir bi ça re dir. Hiç bir za man bü yük bir ak tör ola maz tulûâtsız, is ti’dâdsız dır.
Şim di iş, oy nat ma sın da dır. Bu nun için ip tidâ vâsi’ bir ar sa bu lu nur. Dört di rek le bir ça tı ku ru lur. Yir mi otuz as ma lo ca ya pı lır. Bir kaç yüz is kem le, ru tu bet li top rak la rın üs tü ne di zi lir. Bi rin ci, ikin ci mev ki ler tah ta çı ta lar la ay rı lır. Bi na ta mam olur. İlan lar ya zıl ma ya baş lar. Ma hal le de ah bap tan sü lüs ya zar bir efen di, bir is kem le mu ka bi lin de ka pı ya ta’lîk olu nan bü yük lev ha yı; bir sa tı rı Ga li bar di ve bir sa tı rı so luk ma vi mü rek kep le ya zar. Di -rek tör den baş la ya rak bü tün se ne “men fa ate” ve ri len bu oyun lar ol duk ça mü him ha sı lat ve rir. En çok ak tris le rin men fa ati ne oy na nı lır. Çün kü her bi ri nin yüz ler ce tut ku nu var dır. O ge ce ler lo ca lar dan; kış ise kürk lü hır ka la rıy la genç kız ca ğız lar, kü çü cük bey ler, bey ba ba lar, eniş te ler, am ca lar, la la lar pen ce re önü ne di zil miş sık dal lı sar dun ya sak sı la rı gi bi aşa ğı ya sar kar lar. Mev ki de otu ran lar tat lı li mo nu eme eme, man da li na yı şa pır ta şa pır ta, fıs tı ğı çit le ye çit le ye, si mi di ke mi re ke mi re yer ler, içer ler. O ara lık müs teh cen bir ke
-18 nr. 45, 9 Tem muz 1325 (22 Tem muz 1909), s. 4-5. 19 nr. 96, 23 Ey lül 1326 (6 Ekim 1910), s. 3, 4, 7. 20 nr. 98, 7 Teş ri ni ev vel 1326 (20 Ekim 1910), s. 9.
li mei tah ki ri al kış la mak için çır pı nan el ler den çı kan gü rül tü, kah ka ha la ra ka rı şa rak ti -yat ro nun için de in ler. Sa bah er ken mek te be git mek mec bu ri ye tin de olan kan sız, so luk, cı lız evlâdı va tan sa at se ki ze ka dar si ga ra du ma nın dan ma vi bir hâlei ma razîye bü rün -müş bu müs tek reh ha va nın için de ya şar lar.
Ka ri ka tür ler
Ka lem’in her sa yı sın da bir bi ri ni ta kip eden ya zı ve ka ri ka tür le re rast lan maz. Fa -kat ge nel ola rak ko nu ve ka ri ka tür bü tün lü ğü var dır. Ka lem’de ki ka ri ka tür le ri iki ana baş lık al tın da top la mak müm kün dür: Si yasî ko nu la ra yö ne lik ka ri ka tür ler ve sos yal ko nu la ra yö ne lik ka ri ka tür ler. Si yasî ko nu la ra yö ne lik ka ri ka tür ler de; Av ru pa ve Bal kan ül ke le ri ile olan iliş ki ler, II. Ab dül ha mit’in sos yal ve si yasî du ru mu üze rin de du -rul muş tur. Özel lik le ya ban cı ül ke ler söz ko nu su ol du ğun da, ül ke li der le ri ön pla na çı ka rıl mış tır. Ay rı ca be le di ye le rin gö rev le ri, si yasîle rin du ru mu ve mec li sin fa ali yet -le ri de çiz gi de ye ri ni alan ko nu lar dan dır.
II. Meş ru ti yet Dö ne mi ka ri ka tür le ri nin ko nu ve il gi ala nı nı on al tı baş lık ta in ce le yen Tur gut Çe vi ker bu sı nıf lan dır ma sın da; be le di ye, top lum sal ya şam, ka dın, ka dıner kek iliş ki le ri, ai le, po li tik ya şam ve II. Ab dül ha mit mad de le ri ne yer ve rir (Çe -vi ker 1988: 41-52). Bu mad de le rin üze rin de özel lik le du rul ma sı; Ka lem’in, dö ne min ko nu ve il gi alan la rı na ka yıt sız kal ma dı ğı nın bir gös ter ge si dir.
Ka ri ka tür ler de ilk baş lar da çağ daş laş ma ör ne ği ola rak ka bul gö ren Av ru pa’nın, git gi de Os man lı’dan top rak ko par mak ve Os man lı’nın var olan kay nak la rı nı kul lan mak ama cın da ol du ğu gö rül mek te dir. De ği şen ba kış açı sı na pa ra lel ola rak ka ri ka tür -ler de ön pla na çı kan Av ru pa’nın sal dır gan lı ğı dır. Os man lı Dev le ti için teh dit oluş tu ran ya ban cı ül ke -le rin kö tü emel -le ri e-leş ti ril miş tir. Bu yer gi le rin baş lı ca he def le ri; İn gil te re, Al man ya, Avus tur ya, Fran sa ve Rus ya’dır. İn gil te re’nin Mı sır’a yer leş me si, Avus tur ya’nın Bos na Her sek’i il ha kı, İtal ya’nın Trab lus’u iş ga li, Fran sa’nın Fas’ta ki hi ma ye si ve Bul ga ris tan’ın ba ğım sız lı ğı nı ilân et me si; Os man lı’nın kud re ti ni yi ti -ri şi nin sim ge le -ri hâli ne gel miş tir. Ka lem’de ge niş yer tu tan Av ru pa ül ke le ri ni bu şe kil de özet le mek müm kün dür. Ya ban cı ül ke le rin
ge rek Os man lı Dev le ti’yle, ge rek bir bir le riy le olan mü ca de le le ri çiz -gi ler de ha yat bul muş tur.
Ka lem’in 103. sa yı sın da yer alan yan da ki ka ri ka tür; Os man lı Dev le ti’nin, Av ru pa kar şı sın da ki ro lü hak kın da bil gi ver mek te dir. Ka ri -ka tü rün al tın da yer alan “Şark’a müs te nid Av ru pa mu va ze ne si” ya zı -sı, Av ru pa dev let le ri ne kar şı den ge si ya se ti uy gu la yan Os man lı Dev le -ti’nin du ru mu nu açık la mak ta dır. Bu ka ri ka tür de bir ara da gö rü len li der -ler, Ka lem’in di ğer ka ri ka tür le rin de de gö rü len çi zim ler le ay nı dır. Sağ ta raf ta sı ra sıy la Al man ya,
Avus tur yaMa ca ris tan ve İtal ya; sol ta raf ta ise İn gil te re, Fran sa ve Rus ya yer al -mak ta dır. Al man ya İm pa ra to ru II. Wil helm, ba şın da miğ fe ri ve siv ri bı yık la rıy la; Avus tur yaMa ca ris tan İm pa ra to ru I. Franz Jo seph, ka lın bı yık la rı ve sin si ba kış la rıy la; İtal ya ise süs lü şap ka sıy la çi zil miş tir. Di ğer ta raf ta yer alan İn gil te re’yi, ağ zın da pi -po suy la John Bull; Fran sa’yı ise bir ka dın fi gü rü tem sil et mek te dir. Rus Ça rı, di ğer ka ri ka tür ler den fark lı ola rak ba şın da kal pak la çi zi li dir. Oy sa der gi de yer alan di ğer ka -ri ka tür ler de, Rus Ça rı kan lı bir ka til şek lin de gös te -ril mek te dir.
Av ru pa dı şın da Bal kan lar da ki ge liş me le ri de ya kın dan ta kip eden Ka lem, ka ri ka -tür le rin de en çok Bul ga ris tan, Gi rit ve Ma ke don ya so run la rı üze rin de dur muş tur. Özel lik le Gi rit me se le si ve Yu na nis tan’ın Gi rit üze rin de ki emel le ri hak kın da ki ka ri ka -tür ler dik kat çe ki ci dir. Bul ga ris tan için bir sim ge hâli ni alan, ba ğım sız lı ğı nı ilân eden Prens Fer di nand’dır. Bu yüz den de, dö ne min ya yın la rın da yer alan ka ri ka tür ler de Fer -di nand’ın ta cı na sık ça rast la nır. Ka lem’in ka ri ka tür le rin de, ta cın ol du ğun dan bü yük ve Fer di nand’ın ta şı ya ma ya ca ğı ka dar ağır ol du ğu gö rü lür.
To bi as He in zel mann, Bul ga ris tan me se le si hak kın da Ka lem ile ay nı dö nem de çık mış olan Ka ra göz der gi si ni kar şı laş tı rır. Bul ga ris tan’ın ba ğım sız lı ğı nı ilân et me si nin, Ka ra göz ve Ka lem der gi le ri ta ra fın dan ben zer bir bi çim de yo rum lan dı ğı nı be -lir tir. Der gi le rin, Fer di nand’ı; ile ri gö rüş lü ol ma yan, bi le rek ve ya bil me ye rek bü yük risk le re gi ren ve son ra dan dav ra nış la rı nın ge tir di ği so nuç la rın üs te sin den ge le me yen, bü yük lük düş kü nü bir hü küm dar ola rak gör dük le ri ni vur gu lar (He in zel mann 2004: 100-101). Ko nuy la il gi li, Ka lem’in 9. sa yı sın da yer alan yan da ki ka ri ka tür, bu ba kış açı sı nı özet ler ni te lik te dir. Ba şın da ki bü yük ta cı ile çi zi len Fer di nand, ta cı nın ağır lı ğın dan ya kın mak ta dır. Bu ya kın ma, Fer di nand’ın al dı ğı so rum lu lu ğun onun ta şı ya -ma ya ca ğı ka dar ağır bir yük ol du ğu nu akıl la ra ge tir mek te dir. Der gi de yer alan ba zı
ka ri ka tür ler de ise, Fer di nand’ın ya nın da gö rü len Avus tur yaMa ca ris tan İm pa ra to ru I. Franz Jo seph ey lem le rin de Fer di nand’ı kış kır tan ve ona bü yük lük duy gu -su aşı la yan bir ko num da çi zi li dir.
Ka lem’de, ya ban cı ül ke le re yö ne lik ka ri ka tür le rin ya nın da II. Ab dül ha mit’e yö ne lik ka ri ka tür ler de ço ğun luk ta dır. Bir yan dan kan lı bir ka til ola rak ye nil gi ve yok olu şun sim ge si ola rak gö rü len II. Ab dül ha mit, di ğer yan dan ge le nek sel dü ze -nin za fer ve re fa hı nı tem sil et mek te dir. II. Ab dül ha mit’in bu çe liş ki li du ru mu ve sim ge le di ği yi tik kud re ti, ka ri ka tür ler de sık lık la yer bul muş tur. İlk baş lar da bü yük bur nu ve çö kük göz le ri ile ür kü tü cü bir şe -kil de çi zi len II. Ab dül ha mit git tik çe kü çül müş, kam bu ru çık mış, hu zur suz ve ye nik bir hâle dö nüş müş tür.
Sos yal ko nu la ra yö ne lik ka ri ka tür ler de ise, hür ri yet le bir lik te de ği şen top lum ya pı sı üze rin de du rul muş tur. Bu de ği şi min en hız lı ya şan dı ğı grup ola rak da ka dın -lar he def alın mış tır.
Ka lem’de ki ka ri ka tür ler de çi zi len ka dın ti pi iki tür lü dür: İl ki ge le nek ve gö re nek le ri ne bağ lı olan ka dın lar, di ğe ri ise Ba tı lı tarz da ya şa ma ya öze nen alaf ran ga ka dın lar dır. Bir bir le ri ne ta ma men zıt olan bu iki ku tup, za man za man kar şı kar şı ya ge ti ri le rek top lum da mey da na ge len yoz
-laş ma ya dik kat çe kil miş tir. Özel lik le ken di de ğer le ri ne sırt çe vi ren ka dın ti pi; Av ru pa kül tü rü nün ahlâksız lı ğı nı, çü rü müş lü ğü nü, göz le gö rü le me ye cek teh li ke le ri ni de yan sıt mak ta dır. Sor gu la ma dan ka bul edi len ye ni lik le rin ne den ol du ğu yoz laş ma da en çok üze rin de du ru lan, ka dın la rın gi yim ku şam tar zı dır. Ye -ni olan her şe ye öz lem du yan ka dın lar; tüy lü ve bü yük şap ka la rı, dar el bi se le ri, el le rin de şem si ye le ri ile çi zil miş tir. De -ği şi min za rar lı yön le ri ne dik ka ti çe ken bu çi zim ler de, hal kı eğit mek ve doğ ru yo la sevk et mek ama cı gö rü lür.
Ka lem’in 126. sa yı sın da yer alan yan da ki ka ri ka tür, gi yim ku şam tar zın da
mey da na ge len de ği şik lik le ri vur gu la mak ta dır. Ka ri ka tü rün al tın da yer alan “Pa -ris’ten Ana do lu’ya doğ ru” ya zı sı; Av ru pa kül tü rü nün Os man lı top lu mu üze rin de ki et ki si ne dik kat çek mek te dir. Tan zi mat Dö ne mi ile II. Meş ru ti yet Dö ne mi’nde gö rü len Ba tı mo da sı nın, Os man lı üze rin de ki et ki le ri ni kar şı laş tı ran Çe vi ker, bu ko nu hak kın da şöy le bir tes pit te bu lu nur (Çe vi ker 1988: 44): “Tan zi mat Dö ne mi’nde salt Ba -tı mo da sı iz le nir ken, bu dö nem de Ana do lu şal va rı ve Su lu ku le Çin ge ne giy si le ri nin de İs tan bul’a gir di ği göz le nir. De ne bi lir ki, mo da da Do ğuBa tı bi le şi mi nin ilk sti list -le ri ka ri ka tür cü -ler dir.” Or ta ya çı kan bu kül tür ka rı şı mı, ken di özü nü ko ru ya ma yan Os man lı top lu mu nun; Ba tı’yı tak lit et me ko nu sun da da ba şa rı sız lı ğa uğ ra dı ğı nı gös -ter mek te dir.
Ka lem’de, de ği şen top lum ya pı sı nın ai le ku ru mu na olan et ki le ri ba şa rı lı bir şe -kil de ve ril miş tir. Eş le rin bir bir le ri ne say gı ve sev gi duy ma ma la rı, za man za man ahlâk sı nır la rı nı zor la ma la rı eleş ti ril miş tir. Bu ko nu yu iş le yen ka ri ka tür ler de dik ka ti çe ken nok ta, söz ko nu su ka dın ve er kek le rin Ba tı lı tarz da gi yin miş ol ma la rı dır. Bu ki şi le rin giy dik le ri it hal kı ya fet ler gi bi, ser gi le dik le ri dav ra nış lar da top lu mun alış -kan lık la rı nı ve de ğer le ri ni yan sıt ma mak ta dır.
Ka lem’in 115. sa yı sın da yer alan aşa ğı da ki ka ri ka tür de, alaf ran ga bir tarz da gi -yin miş olan ka dın ve er kek çi zi li dir. Mer di ve ni çı kar ken kar şı laş tık la rı be lir ti len bu iki li den, er kek ka dı na so rar:
– Ne ka dar şık gi yin miş si niz azi zem. Ka ça yap tı rı yor su nuz? Mu ha ta bı olan ba yan da ce vap lar:
– Zev cim beş li ra ver miş ti, fa kat yir mi ye çık tı.
Bu di ya log lar da dik ka ti çe ken un sur, ara la rın da ne tür bir iliş ki ol du ğu bel li ol ma yan bu çif tin sa mi mi -ye ti dir. Ay rı ca mo da ya uy mak adı na büt çe si ni aş mak tan çe kin me yen ka dın, ko ca sı ol ma dı ğı bel li olan bir er kek le so kak ta ra hat ça ko nu şa bil mek te dir. Ko nuş ma la rı nın içe ri ği ise, ko ca sı nın oto ri te si ne kar şı ge le rek yap tı ğı har ca ma lar dır. Bu du rum, de ği -şen top lum ya pı sı nın ai le ku ru mu na olan et ki le ri ne bir ör nek teş kil et -mek te dir.
Sos yal, si yasî ve kül tü rel de ği -şim le rin söz cü sü olan Ka lem; mi zah ala nı na ge tir di ği ye ni lik ler le hem dö
ne min de, hem de ken di sin den son ra ya yım lan mış mi zah der gi le ri üze rin de et ki li ol -muş kö şe ta şı ni te li ğin de önem li bir der gi dir. Özel lik le ya zı da ve çiz gi de yep ye ni, mo dern bir an la yı şa sa hip olan ka ri ka tür ler, bu alan da bir dev rim ger çek leş tir miş tir. Ka lem’in gör sel ba şa rı sı nı sağ la yan ka ri ka tü rist le rin Ba tı kül tü rü nü ya kın dan ta nı yan ki şi ler ol ma sı ve çi zim le ri ni Ba tı lı tarz da oluş tur ma la rı, Ka lem’i di ğer ya yın lar dan ayı ran önem li özel lik le ri dir. Ka lem, ge rek an la tım tek ni ği ve ele al dı ğı ko nu la rıy la ge rek se de ği şi mi ve prob lem le ri yan sı tan ka ri ka tür le riy le; II. Meş ru ti yet Dö ne mi’ni tüm ay rın tı la rıy la yan sıt mış tır. Ay rı ca ya zı la rı nın vin yet le ri ve iyi bir bas kı tek ni ği kul la nı la rak dü zen le nen say fa la rı ile ba sın ha ya tın da dik ka te de ğer bir iz bı rak -mış tır.
KAY NAK LAR
Arseven, Celâl Esat (1993), Sa nat ve Si ya set Ha tı ra la rım (Ya yı na Ha zır la yan: Ek -rem Işın), İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul.
Artan, Gün düz (1995), Tak ma Ad - So ya dı - Ru muz Di zin le ri, Türk Kü tüp ha ne ci ler Der ne ği İçel Şu be si Ya yın la rı, Mer sin.
Binark, Na ile-Arslanberk, Sa ide (1971), Tan zi mat tan Bu gü ne Türk Ya zı Ha ya tın da Tak ma Ad lar İn dek si, Türk Kü tüp ha ne ci ler Der ne ği Ya yın la rı, An ka ra.
Brummett, Pal mi ra (2003), İkin ci Meş ru ti yet Ba sı nın da İm ge ve Em per ya lizm (Çev. Ay şen Ana dol), İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul.
Çeviker, Tur gut (1988), Ge li şim Sü re cin de Türk Ka ri ka tü rü Meş ru ti yet Dö ne mi (Çev. Tür kis No yan), Adam Ya yın la rı, İs tan bul.
Heinzelmann, To bi as (2004), Os man lı Ka ri ka tü rün de Bal kan So ru nu, Ki tap Ya yı ne -vi, İs tan bul.
İnal, İb nü le min Mah mut Ke mal (1988), Son Asır Türk Şa ir le ri, C. III, Dergâh Ya yın -la rı, İs tan bul.
Koestler, Art hur (1997), Mi zah Ya rat ma Ey le mi (Çev. Se vinç - Öz can Ka bak çı oğ lu), İris Ya yın la rı, İs tan bul,
Semih, Meh met (1993), Türk Ede bi ya tın da Mah las lar Tak ma Ad lar Tap şır ma lar ve La kap lar, Anah tar Ki tap lar Ya yı ne vi, İs tan bul.
Tevetoğlu, Fet hi (1988), “Türk Ede bi ya tın da Tak ma Ad lar”, Kar de len, nr. 9, Ma yıs. “Ka lem” mad de si, Türk Di li ve Ede bi ya tı An sik lo pe di si (1982), C. V, Dergâh Ya yın
