Psikososyal Risk Etmenleri

(1)

Psikososyal Risk

Etmenleri

(2)

Mesleki tehlikeler ve stres

Biyolojik,

Biyomekanik,

Kimyasal,

Fiziksel (+radyolojik)

Psikososyal

(3)

Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO)

• _{•Psikososyal tehlikeleri;}

• _{İş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve}

örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve ihtiyaçları

arasındaki etkileşim temelinde tanımlamıştır.

•

• _{Psikososyal tehlike;}

İş tasarımının, iş örgütlenmesinin ve yönetiminin

ve işin gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel

koşulların

psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma

potansiyelidir.

(4)

• _{ILO’nun araştırmasına göre psikososyal}

risk etmenlerini önem sırası ;

• 1. İşsizlik

2. İş güvencesinin olmaması

3. Düşük ücret

4. Vardiyalı çalışma

5. Monoton iş

(5)

AB bakış açısı

• •Stres, şiddet, taciz ve zorbalık gibi

psikososyal risklerin önemi giderek

artmaktadır.

• •Psikososyal risklerin yönetimi yeni ve zor

bir alandır.

(6)

Sağlık ve

güvenlik

sorunları ile

bunların en

yüksek

olduğu

sektörler

KONULAR

(AB-27 ortalaması) SEKTÖR

İş kazaları (%80) İnşaat (%90)

Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87)

İşle ilgili stres (%79) Sağlık ve sosyal çalışma (%91)

Eğitim (%84) Kas iskelet sistemi

hastalıkları (%78)

Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87) Sağlık ve sosyal çalışma (%86) Gürültü ve titreşim

(%61)

Madencilik ve taş ocağı (%84) İnşaat (%82) Tehlikeli maddeler

(%58)

Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%75) Madencilik ve taş ocağı (%73)

Şiddet ve şiddetle tehdit (%37)

Sağlık ve sosyal çalışma (%57) Eğitim (%51)

Taciz ve zorbalık (%37)

Sağlık ve sosyal çalışma (%47) Eğitim (%47)

(7)

(8)

Temel bazı kavramlar

• Stres:

• Sözcük olarak stres Latince kökenli olup “estrictia” dan gelmektedir . Stres • sözcüğü iki farklı anlamda kullanılmaktadır.

1. İlki insanın tehlike içinde bulunduğu etmen ve koşullara göre dengesinin bozulmasını anlatmakta,

2. diğeri bu dengenin bozulmasına yol açacak olan fiziksel, psiko sosyal içerikli tüm etmenler anlatılmak istenmektedir

• Genelde olumsuz bir durum olarak algılanan stres, araştırmacı ve bilim adamlarına göre

“bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” olarak tanımlanmaktadır.

• İşyerinde Stres: Çalışanın, iş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek

yönlerine duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel reaksiyonu. • (Avrupa Komisyonu)

• •İşyerinde Psikolojik Taciz (mobbing): İntikamcı, acımasız, şeytanca ve onur kırıcı eylemler aracılığı ile bir işçiye ya da işçi grubuna zarar vermeyi amaçlayan saldırgan davranış.

• (küçük düşürücü ya da yıkıcı, sürekli ya da tekrarlayan davranışlar) • (ILO)

(9)

• İşyerinde Cinsel Taciz: arzu edilmeyen,

çalışanın onurunu zedeleyebilecek ve işi

için tehlike oluşturabilecek cinsel ilgi.

–

_{(Her türlü cinsel nitelikte sözlü, sözlü}

olmayan, aşağılayıcı, utandırıcı ve saldırgan

davranış – fiziksel temas, elleme, çimdikleme,

laf atma, sarkıntılık, cinsel içerikli sözler,

şakalar, gözetleme, vs.)

–

_{(İşyerinde Psikolojik Taciz, Türk-iş yayınları,}

(10)

• İşyerinde Şiddet: Çalışanların işle ilgili ortamda saldırı, istismar, tehdit ve diğer şiddet davranışlarına maruz kalmaları.

• (cinayet, tecavüz, hırsızlık, yaralamak, dövmek, fiziksel saldırı, tekmelemek, taciz, yumruk atmak, zorbalık, şantaj, ayrımcılık, tehdit, gözdağı vermek, küfür etmek, vb.)

• İş doyumu: duygusal tepki olarak tanımlanabilen is doyumu, yapılan isin niteliği, is koşulları, çalışma yaşamının özellikleri, çalışma ilişkileri gibi pek çok dış

etkenin yanı sıra, bireysel etkenlerin de sebep olduğu değişik açılımlara sahip olabileceğini öne sürmüştür.

• Luthans (1992), iş stresini etkileyen faktörleri organizasyon dışı /

organizasyonel, grup ve bireysel olarak kategorilere ayırarak stres konusunda çalışmalar yapmıştır. iş doyumu konusunu ele alırken, temel olarak beş alt boyuttan bahsetmiştir.

• Bu boyutlar: ‘ücret’, ‘isin niteliği’, ‘bireyin çalışma koşulları’, ‘yönetim politikaları’ ve ‘çalışma arkadaşlarıdır’ (Keser, 2005). Bu boyutlardan ‘ücret’ (araçsal

fonksiyon) dışsal bir fonksiyon olarak ele alınırken, diger faktörler içsel (isin

(11)

Şiddetin Etkili Yönetimi

1. Problemleri tespit etme

2. Yapılacak eylemlere karar verme

3. Eylemi yapma

(12)

Mobbing

İşyerinde zorbalık ve duygusal taciz, ya da uluslararası

kabul görmüş adıyla mobbing (bullying),

bir kişinin ya da bir grubun hedef seçilmiş kişiye karşı

uyguladıkları ısrarlı, sistematik, aşağılayıcı, hakir

görücü, yıldırıcı, haksız söz ve davranışlardır.

Bu şekilde gücün kötüye kullanılması sonucu, hedef

seçilen kişi kendini altüst olmuş, tehdit altında,

dışlanmış, aşağılanmış ve yaralanmış hisseder,

kendine olan güveni sarsılır, yeteneklerinden şüphe

etmeye başlar ve büyük stres altında kalır. Aldığı yara

türlü psikolojik rahatsızlıklara, bedensel hastalıklara yol

açar, bazıları çalışamaz hale gelir.

(13)

Mobbing

Mobbingin belirleyici özellikleri:



kasıtlı olarak yapılması,



sistematik olarak tekrarlanması ve



uzun bir zamandan beri (en azından altı ay) devam

ediyor olmasıdır.

(14)

Psikolojik taciz ( Mobbing )kategorileri

• _{1.İşe yönelik psikolojik taciz: mağdurun}

işyerinde kendini gereksiz hissetmesi ve

dışlanmasına neden olur.

• Mağdurun iş yükünün artırılması,

• işlerinin yürümesinin zorlaştırılması,

• yetki ve sorumluluklarının azaltılması gibi.

• 2.Sosyal dışlama: Mağdurla iletişim kesilir,

çalışma ortamında yalnız bırakılır ve dışlanır.

Mağdur odaya girdiğinde susulması ya da

(15)

• _{3.Kişiye yönelik saldırılar: Mağdur din, dil, ırk,}

cinsiyet, fiziksel özellikler vs. nedenlerle olumsuz

davranışların hedefi olur.

• _{4.Sözlü tehdit: Mağdur herkesin önünde küçük}

düşürülür, olumsuz eleştirilere maruz bırakılır ve

azarlanır.

• _{5.İtibarın zedelenmesi: Mağdura onurunu, itibarını}

zedeleyici davranışlar yöneltilir. Asılsız dedikodular

çıkarılması, söylentiler yayılması gibi.

(16)

• _{Psikolojik tacizin sistematik olması gerekir}

• _{Psikolojik tacize uğrayan kişinin sistematik olarak bu duruma}

maruz kalması gerekir. Bir kerelik azardan ziyade, sistematik

şekilde devam eden baskı ve davranışlar psikolojik tacizi

oluşturur.

• (sürekli ya da tekrar eden biçimde işçiye iş arkadaşları yanında

küçük düşürücü sözlerle azarlamak,

• yalnızlaştırmak,

• dışlamak,

• diğer işçilere verilen haklarda eşit davranmamak,

• iş vermemek

(17)

Psikososyal tehlikelerin sağlık üzerinde

etkileri

ÇALIŞMA ORTAMI ÇALIŞMA

ORTAMI Özel sağlık durumu ve kişisel _özelliklerÖzel sağlık durumu ve kişisel _özellikler

Psikososyal Tehlikeler Tehlikeli Durumlar Bilinmeyen iş riskleri Ortam koşulları

Psikososyal Tehlikeler Tehlikeli Durumlar Bilinmeyen iş riskleri Ortam koşulları ZARAR • Çalışan • Diğerleri • İşyeri • Ülke ZARAR • Çalışan • Diğerleri • İşyeri • Ülke Çalışanı etkiler

Ani kontrol kaybı

Hatalı davranış İş Kazası Hastalık Hastalık Meslek Hastalığı Meslek Hastalığı

(18)

• _{Çalışanların etkilenmesi bakımından}

psikososyal risk etkenleriyle ilgili olarak:

• • Kalıtsal etmenler

• Etkilenen organ

• İşlev kaybı

• Medeni durum

• Hastanın yaşam evresi

• Hastalığı algılama şekli

(19)

Psikososyal tehlikelerin sağlık üzerinde etkileri

•Fiziksel ve psikolojik tehlikelere

maruziyet psikolojik ve fiziksel sağlığı

etkileyebilir. Bu etkiler iki yolla ortaya

çıkar: Doğrudan fiziksel yol ve

psikolojik stres üzerinden. Bu iki yol

çoğu zaman etkileşirler.

•Örneğin ağır ve tehlikeli bir işte

çalışmanın yol açabileceği yaralanmalar

olduğu gibi yaratabileceği kaygı ve korku

üzerinden psikososyal etkileri de vardır.

(20)

Bazı kavramlar

• _{Rol belirsizliği: Çalışan, işteki rolü hakkında yeterince}

bilgilendirilmediğinde, amaçlar, beklentiler, hedefler ve

sorumluluklarda belirsizlik olduğu durumlarda ortaya çıkar.

İş doyumu azalır, stres artar, işten ayrılma eğilimi artar.

• _{Rol çatışması: Çalışandan değerleriyle çatışan bir rol ya}

da birbiriyle uyuşmayan roller üstlenmesi istendiğinde

ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır.

• _{Rol yetersizliği: Örgütün çalışanın yeteneklerinden ve}

eğitiminden yararlanamadığı durumlarda ortaya çıkar. İş

doyumunu azaltır, gerilimi artırır.

(21)

İşyerlerinde psikososyal risklerle

mücadele konusunda alınan önlemler

(22)

Sektörlere göre

çalışanların

psikososyal riskler

hakkında

bilgilendirilmeleri

İşletmelerin;

%69’unda çalışanlar

kime başvuracağını

biliyor;

%53’ünde

psikososyal riskler

ve etkileri hakkında

bilgilendirilmiş.

(23)

Firma

büyüklükleri

arttıkça

çalışanlardan

gelen talepler

daha artan

oranda

görülmektedir.

(24)

Faktör

Konunun Hassasiyeti % 53

Farkındalık Eksikliği % 50

Zaman, personel ve finansal kaynak eksikliği % 49

Eğitim ve/veya uzmanlık eksikliği % 49

Teknik destek ya da rehberlik eksikliği % 33

İşletme içerisindeki kültür % 30

Psikososyal risklerle mücadeleyi

zorlaştıran faktörler

Konunun hassasiyeti, farkındalık eksikliği ve kaynak eksikliği

maddelerinin bir engel olarak en çok bildirildiği ülke

Türkiye’dir (% 76, % 75 ve % 75)

Temel: psikososyal risklerle mücadelenin diğer risklere kıyasla

daha zor olduğunu belirten işletmeler

(25)

Vardiyalı çalışma

• Yapılan işin niteliği dolayısıyla sürekli iş görülen ve

bu nedenle birbiri ardına postalar halinde işçi

çalıştıran ya da nöbetleşe işçi postaları ile yürütülen

çalışmalara vardiyalı çalışma denir

• Hastane, ambulans, eczane gibi sağlık hizmetleri,

süreçleri sürekli olan madencilik, petrol rafinerileri

gibi üretim sanayi ve elektrik, su, güvenlik gibi

toplumsal hizmetlerde tercih edilen çalışma

türüdür

• Vardiyalı çalışma nedeniyle karşılaşılan başlıca

sağlık sorunları; uyku bozuklukları, sindirim

yakınmaları, kardiyo vasküler sorunlar ve sosyal

yaşama ilişkin sorunlardır

(26)

Stres

• _{Stres bir zorlanma, bir yüklenme ve aynı}

zamanda bir motivasyon aracıdır.

• _{Kişinin kendisini tehdit altında}

hissetmesine neden olan,



_{Fiziksel zorlanmalar veya}



_{Psikolojik zorlanmalar karşısında,}



_{savunma ya da}



_{uyum sağlama}

(27)

OLUMLU STRES

OLUMSUZ STRES



_{Duygusal bir ilişkiye}

başlamak



_{Üniversiteyi kazanmak}



_{Yeni bir iş}



_Boşanma



Ölüm



_{Ağır iş yükü}

(28)

III. Evli Olmak

–

_{Evli olup olmama, boşanma veya eşin}

kaybı gibi durumlar çalışanlar açısından

önemli birer stres faktörüdür.

–

_{Bekarların evlilerden daha fazla stres}

altında olmasına rağmen, evlilerin

bekarlara göre strese daha fazla eğilimli

olduğu saptanmıştır

IV. Çok Okumuş Olmak

–

_{Bireyin iş yaşamındaki deneyimi ve eğitimi}

arttıkça, stresle daha etkin mücadele

içinde olabileceği söylenebilir

Çalışanları İş Ortamında Etkileyen

Stres Faktörleri

(29)

V. İşe Yeni Başlamak

–

_{İşe yeni başlayan bir gencin beklentileri, uzun süreli}

çalışanlara oranla daha yüksektir. Bu durum da

önemli bir stres faktörüdür.

VI. İşten Doyum Alamamak

–

_{İşin yönetimi, ücret, çalışma koşulları gibi objektif}

özelliklerin yanı sıra, bireyin gereksinim, istek ve

beklentilerinin etkisi de işdoyumu açısından dikkate

alınmalıdır.

–

_{Genel olarak iş doyumsuzluğu, bireyin ruh ve}

beden sağlığı üzerinde olumsuz etkilere yol

açabilmektedir

Çalışanları İş Ortamında Etkileyen

Stres Faktörleri

(30)

VII.Yönetici Olmak

• Yöneticilerin, yönetimden, kişiler arası

rekabetlerden, kurum ile ilgili faktörlerden,

aile ve diğer iş dışı durumlardan

etkilenerek, sık sık gerginlik ve endişe

yaşamaları neticesinde stresli ortamda

çalıştıkları bilinmektedir

Çalışanları İş Ortamında Etkileyen

Stres Faktörleri

(31)

VIII.Kişilik Özellikleri

–

_{A ve B tipi kişilik özelliklerinin bireylerin}

davranışlarını etkilediği ve kişilik tipleri

ile stres arasında yakın bir ilişki

bulunduğu yapılan çalışmalarda ortaya

konulmuştur

–

_{A Tipi Kişilik Özellikleri}

–

_{B Tipi Kişilik Özellikleri}

Çalışanları İş Ortamında Etkileyen

Stres Faktörleri

(32)

Kişilik Özellikleri

A Tipi Kişilik Özellikleri

Kendini çalışmaya adamış, zaman baskısının farkında

olmayan, yarışma duygusunun baskın olduğu,

psikososyal riskler açısından daha kırılgan kişilik tipidir

–

Genellikle acele konuşmak,

–

diğer insanlar konuşurken sabırsızlanmak,

–

hızlı yemek,

–

sırada beklemekten, zamanı boşa harcamaktan nefret

etmek,

–

aynı anda pek çok şeyi birden yapmaya çalışmak,

–

çok yavaş insanlara karşı sabırsızlık,

–

dinlenmeye, dostluk ilişkilerine ve zevk verici şeylere çok az

zaman ayırmaktır.

(33)

• _{iş konusunda rahat olmak,}

• _{zaman ve başarı ile pek ilgilenmemek,}

• _{işte kalite aramak,}

• _{başkalarıyla yarışmamak,}

• _{Kendinden emin olmak,}

• _{sağlığına önem vermek,}

• _{Her şeyi olduğu gibi kabul etmek,}

• _{Herkesle dostluk içinde olmak,}

• _{çevreye açık ve sosyal yaşamı seven bir özellik}

taşımak

.

Kişilik Özellikleri

(34)

• _{A tipi özelliklere sahip kişilerin kanındaki}

kolestrol miktarı ve kalp krizi geçirme olasılıkları

çok yüksektir.

• _{B tipindeki kişiler sigara ve içki alışkanlığı ve}

kalıtsal kalp sorunları olsa bile sağlıklı kişilerdir.

• _{Stresin etkisinden kolayca kurtulabilmektedirler.}

• _{İşletmeler yöneticilik için, A tipini tercih}

etmektedirler.

• _{Bu kişiler, yüksek devirle çalışan motor gibi}

verimlidir, ancak, çabuk yıpranmaktadırlar.

(35)

Stresör

Birey ve organizmanın uyumunu bozan;

• Stres hissetmesine neden olan



iç ortamlardan veya



dış ortamlardan

(36)

Stresörler

• _{Ruhsal ve sosyal nedenler}

–

_{İletişim problemleri, rol belirsizliği, rol çatışması,}

kariyer belirsizliği, düşük ücret gibi nedenler, yaş,

cinsiyet, aile hayatı, sosyo-ekonomik düzey,

kişilik (A-tipi davranış: zamanla yarışan, sabırsız,

rekabetçi. B-tipi davranış: daha rahat, uysal, daha

az rekabetçi)

• _{Fiziksel nedenler}

–

_{Gürültü, basınç, titreşim, termal konfor}

(37)

kronik stres kaynakları

• Rollerdeki belirsizlik

• Kişilerarası çatışma

• Sorumluluk

• İş güvenliği

• Yönetim tarzı

• Vardiyalı çalışma

• Dedikodu

• Kariyer engeli

(38)

Bireyin strese tepkisi

Stres altındayken değişim tehdit olarak

algılanır ve



_{Endokrin sistem,}



_Hipotalamus,



_Pankreas,



_Tiroid

gibi doğrudan kana karışan hormonları

üreten bezler uyarılır.

(39)

• _{Vücut 3 aşamalı tepki verir:}

I. Alarm

II. Direnç

III. Tükenme

(40)

I-Alarm aşaması

• _{Birey stres kaynağı ile karşılaştığında}

sempatik sinir sistemi etkin hale gelir ve

beden

“savaş ya da kaç”

tepkisi gösterir.

• Bu tepki sırasında bedende değişmeler

sonucu kişi stres kaynağıyla yüzleşmeye

ya da kaçmaya hazır hale gelir.

(41)

Stres

Sempatik sinir sistemi

Savaş yada kaç tepkisi

Organizmada değişimler

(42)

Alarm aşamasında belirtiler

Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik

Göz bebekleri büyür

Karamsarlık

Sinirlilik, kaygılılık

Solunum sayısı artar

Kalp atışları hızlanır,

kan basıncı yükselir

Unutkanlık, kararsızlık

Baş ağrısı olur

Sindirim yavaşlar,

mide asidi artar

Durgunlaşma, çökkünlük

Aşırı yemek yer yada

iştahsızdır

(43)

II-Uyum ya da direnme aşaması

• _{Stres kaynağına uyum sağlanırsa veya}

stresin nedeni etkili bir şekilde çözülürse

her şey normale döner, vücut alarm

aşamasında meydana gelen zararları

onarır.

• _{Direnme söz konusu ise birey strese karşı}

koymak için elinden gelen tüm gayreti

ortaya koyar, stresli davranışları devam

eder.

(44)

III-Tükenme Aşaması

• _{Stres kaynağı ile başa çıkılamaz ve uyum}

sağlanamaz ise fiziksel kaynaklar

kullanılamaz ve tükenme aşamasına geçilir.

• Kişi tükenmiştir, stres kaynağı hala

mevcuttur. Kişi başka stres kaynaklarının

etkilerine de açık hale gelir.

• Kronik stres belirtileri ortaya çıkar.

• Mesleki tükenmişlik sendromu görülebilir

(işe yönelik heyecanın tükenmesi, kronik

yorgunluk, huzursuzluk, depresyon, vb.)

(45)

Stresin bireysel sonuçları:

Fizyolojik sorunlar

• _{Kalp atışlarının artması}

• _Çarpıntı

• _{Ateş basması}

• _{Baş dönmesi}

• _{Nefes darlığı}

• _{Boğazda yutkunma güçlüğü}

• _Titreme

• _{Baş ağrısı}

• _{Mide ve kaslarda gerginlik}

• _{Hazımsızlık}

• _Yorgunluk

• _{Göğüs ağrısı}

• _{Hiper tansiyon}

• _{Cinsel iktidarsızlık}

• _{Şeker hastalığı}

• _Egzema

• _{Sedef hastalıkları}

• _{Saç ve kıl dökülmesi}

• _Kireçlenme

• _{Migren ve diğer kronik baş}

ağrıları

• _{Sinir ve kas hastalıkları}

• _Kanser

• _Ülser

• _{Bağışıklık sisteminin}

zayıflaması

(46)

Stresin bireysel sonuçları:

Zihinsel ve duygusal sorunlar

• _{Kendini zayıf ve}

güçsüz hissetme

• _{Huzursuzluk, sıkıntı,}

gerginlik

• _Karamsarlık

• _Durgunlaşma

• _{Nedeni belirsiz endişe}

hali

• _{Çabuk sinirlenme}

• _{Çabuk heyecanlanma}

• _{Hafıza sorunları}

• _Dikkatini

toplayamama

• _{Aşırı duygusallık,}

kolay kırılabilirlik

• _{Özgüven azalması,}

güvensizlik

(47)

Stresin bireysel sonuçları:

Davranışsal sorunlar

• _{İçe kapanma}

• _Uykusuzluk

• _{Uyuma isteği}

• _{İştahsızlık}

• _{Yemede artış}

• _{Konuşma güçlükleri}

• _{Bir maddeye (sigara,}

alkol, vb.) aşırı

düşkünlük

• _Sakarlık

• _{Gevşemede güçlükler}

• _{Hatalarda artış}

• _{İş kalitesinde düşüş}

(48)

Stresin neden olduğu örgütsel

sonuçlar

• _Verimsizlik

• İşe geç gelme

• Devamsızlık

• _{İş gücü devri}

(49)

Stresin sonuçlarına diğer bir bakış

Alkol tüketimi

İlaç tüketimi

Depresyon

Yüksek tansiyon

Yüksek kolesterol

Sigara

Zayıf bağışıklık sistemi

Kazalar

Siroz

İntihar

Şiddet

Felç

Kalp krizi

Kanser

Şeker hastalığı

Astım

Stres

(50)

Stres Yönetimi Eğitimi (Stress

Managemenet Training, SMT),

• _{Bireylerin stresle nasıl başa çıkabileceklerini öğretme}

eğitimidir

. Bu programlarda özellikle stresin neden ve sonuçları

hakkında eğitim verilerek, stresin fizyolojik ve psikolojik

sonuçlarının nasıl azaltılabileceği öğretilir.

• _{Bu stratejiler, çalışanların işyerindeki stresin sonuçlarından daha}

az etkilenmelerine ve bireylerin stresle daha kolay mücadele

etmelerine yardım eder. Sonuçta olumsuz stres faktörlerini olumlu

hale dönüştürerek çalışanların iş yaşamlarında mutlu

olabilmelerini

• _{sağlamak mümkündür.}

• _{İşle ilgili stresi önlemeye ve azaltmaya}

yönelik yöntemler bireysel ve örgütsel

olarak iki başlık altında toplanabilir.

(51)

Çözüm: Stres yönetimi

• Kişisel Stres Yönetimi

1. Gevşeme

(nefes alma, meditasyon, zihinsel gevşeme)

2. Egzersiz

(Haftada 3 kez 45’er dakika)

3. Diyet

(52)

Çözüm: Stres yönetimi

• Örgütsel Stres Yönetimi

1. Denetim

(işçinin işini denetleyebilmesi)

2. Katılım

(Çalışanların örgüt içi bilgi akışına katılımları)

3. Özerklik

(hiyerarşik yapı yerine çalışma ekiplerine

sorumluluk)

4. Esnek çalışma programları

(işverenler için de

çekici işçilere de yüksek iş doyumu sağlayabilir)

(53)

Psikososyal risk etmenleri ile

ilişkili mevzuat

(54)

4857 sayılı İş Kanunu

MADDE 5. İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayırım yapılamaz.

Feshin geçerli sebebe dayandırılması

MADDE 18. Otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık

kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır.

Özellikle aşağıdaki hususlar fesih için geçerli bir sebep oluşturmaz:

………….

d) Irk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doğum, din, siyasi görüş ve benzeri nedenler.

e) 74 üncü maddede öngörülen ve kadın işçilerin çalıştırılmasının yasak olduğu sürelerde işe gelmemek.

(55)

4857 sayılı İş Kanunu

İşçinin haklı nedenle derhal fesih hakkı

MADDE 24. - Süresi belirli olsun veya olmasın işçi, aşağıda yazılı hallerde iş

sözleşmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir:

II- b) İşveren işçinin veya ailesi üyelerinden birinin şeref ve namusuna

dokunacak şekilde sözler söyler, davranışlarda bulunursa veya işçiye cinsel tacizde bulunursa.

II- c) İşveren işçiye veya ailesi üyelerinden birine karşı sataşmada bulunur veya gözdağı verirse, yahut işçiyi veya ailesi üyelerinden birini kanuna karşı

davranışa özendirir, kışkırtır, sürükler, yahut işçiye ve ailesi üyelerinden birine karşı hapsi gerektiren bir suç işlerse yahut işçi hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız ağır isnad veya ithamlarda bulunursa.

II- d) İşçinin diğer bir işçi veya üçüncü kişiler tarafından işyerinde cinsel tacize uğraması ve bu durumu işverene bildirmesine rağmen gerekli önlemler

alınmazsa.

Not: Bunlar İş Kanununda işçinin onur ve saygınlığının korunmasıyla

ilgili temel hükümlerdir.

(56)

4857 sayılı İş Kanunu

İşverenin haklı nedenle derhal fesih hakkı

MADDE 25. Süresi belirli olsun veya olmasın işveren, aşağıda yazılı

hallerde iş sözleşmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini

beklemeksizin feshedebilir:

II- Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri:

……..

b) İşçinin, işveren yahut bunların aile üyelerinden birinin şeref ve

namusuna dokunacak sözler sarfetmesi veya davranışlarda

bulunması yahut işveren hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız

ihbar ve isnadlarda bulunması.

(57)

4857 sayılı İş Kanunu

Ücretin gününde ödenmemesi

MADDE 34.

Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir

bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine

getirmekten kaçınabilir.

Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş

görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik

kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen

ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır.

Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri çalışmadıkları için feshedilemez

ve

yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz.

Fazla çalışma ücreti:

MADDE 41. Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin

artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir.

Fazla çalışma,

Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan

çalışmalardır

.

(58)

4857 sayılı İş Kanunu

Yıllık ücretli izin hakkı ve izin süreleri

MADDE 53. - İşyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de

içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir. Yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemez.

Niteliklerinden ötürü bir yıldan az süren mevsimlik veya kampanya işlerinde çalışanlara bu Kanunun yıllık ücretli izinlere ilişkin hükümleri uygulanmaz. İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi;

a) Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara ondört günden, b) Beş yıldan fazla onbeş yıldan az olanlara yirmi günden,

c) Onbeş yıl (dahil) ve daha fazla olanlara yirmialtı günden, Az olamaz.

Ancak onsekiz ve daha küçük yaştaki işçilerle elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz.

(59)

4857 sayılı İş Kanunu

Çalıştırma yaşı ve çocukları çalıştırma yasağı

MADDE 71. Onbeş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır.

Ancak, ondört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler.

Onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler ile onbeş yaşını tamamlamış, ancak onsekiz yaşını tamamlamamış genç işçilerin çalışmasına izin verilecek işler, ondört yaşını bitirmiş ve ilk öğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından altı ay içinde çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir.

Bakınız: Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik

Gece çalıştırma yasağı

MADDE 73. Sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve

(60)

4857 sayılı İş Kanunu

Analık halinde çalışma ve süt izni

MADDE 74. Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onaltı haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır.

Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.

……….

Hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz.

İsteği halinde kadın işçiye, onaltı haftalık sürenin tamamlanmasından veya

çoğul gebelik halinde onsekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.

Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam birbuçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça

bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.

(61)

4857 sayılı İş Kanunu

Gebe veya çocuk emziren kadınlar için yönetmelik

MADDE 88. Gebe veya çocuk emziren kadınların hangi

dönemlerde ne gibi işlerde çalıştırılmalarının yasak olduğu

ve bunların çalışmalarında sakınca olmayan işlerde hangi

şartlar ve usullere uyacakları, ne suretle emzirme odaları

veya çocuk bakım yurdu (kreş) kurulması gerektiği veya

hangi hallerde dışarıdan hizmet alabilecekleri Sağlık

Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik

Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikte

gösterilir.

- Gebe ve emziren kadınların çalıştırılma şartlarıyla

emzirme odaları ve çocuk bakım yurtlarında dair

yönetmelik

(62)

Gebe ve emziren kadınların çalıştırılma şartlarıyla

emzirme odaları ve çocuk bakım yurtlarında dair

yönetmelik

Oda ve Yurt Açma Yükümlülüğü

Madde 15 . Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun,

100-150 kadın işçi

çalıştırılan işyerlerinde, bir yaşından küçük çocukların bırakılması ve

bakılması ve emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren

tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre

uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunludur.

Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun,

150 den çok kadın işçi

çalıştırılan işyerlerinde

, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması ve

bakılması, emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren

tarafından,

çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun

kurulması zorunludur.

Yurt açma yükümlülüğünde olan işverenler yurt

içinde anaokulu da açmak zorundadırlar. Yurt, işyerine 250 metreden

daha uzaksa işveren taşıt sağlamakla yükümlüdür.

İşverenler, ortaklaşa oda ve yurt kurabilecekleri gibi, oda ve yurt açma

yükümlülüğünü, bu Yönetmelikte öngörülen nitelikleri taşıyan yurtlarla

yapacakları anlaşmalarla da yerine getirebilirler.

(63)

6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu

Madde 417. … İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini

korumak ve saygı göstermek, ve işyerinde dürüstlük

ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla

, özellikle işçilerin

psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları

ve bu tür tacizlere

uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri

için gerekli

önlemleri almakla yükümlüdür.

…..

İşveren

yukarıdaki hükümler dahil, kanuna ve sözleşmeye

aykırı davranışı nedeniyle

işçinin

ölümü, vücut bütünlüğünün

zedelenmesi veya

kişilik haklarının ihlaline bağlı zararların

tazmini, sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk

(64)

Başbakanlık Genelgesi

19 Mart 2011 Tarihli Resmi Gazete Sayı: 27879

Konu : İşyerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi. GENELGE

Kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör işyerlerinde gerçekleşen psikolojik taciz, çalışanların itibarını ve onurunu zedelemekte, verimliliğini azaltmakta ve sağlığını kaybetmesine neden olarak çalışma hayatını olumsuz etkilemektedir. Kasıtlı ve sistematik olarak belirli bir süre çalışanın aşağılanması,

küçümsenmesi, dışlanması, kişiliğinin ve saygınlığının zedelenmesi, kötü muameleye tabi tutulması, yıldırılması ve benzeri şekillerde ortaya çıkan psikolojik tacizin önlenmesi gerek iş sağlığı ve güvenliği gerekse çalışma barışının geliştirilmesi açısından çok önemlidir.

Bu doğrultuda, çalışanların psikolojik tacizden korunması amacıyla aşağıdaki tedbirlerin alınması uygun görülmüştür.

1. İşyerinde psikolojik tacizle mücadele öncelikle işverenin sorumluluğunda olup işverenler çalışanların tacize maruz kalmamaları için gerekli bütün önlemleri alacaktır.

2. Bütün çalışanlar psikolojik taciz olarak değerlendirilebilecek her türlü eylem ve davranışlardan uzak duracaklardır.

(65)

Başbakanlık genelgesi

3. Toplu iş sözleşmelerine işyerinde psikolojik taciz vakalarının yaşanmaması için önleyici nitelikte hükümler konulmasına özen gösterilecektir.

4. Psikolojik tacizle mücadeleyi güçlendirmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi, ALO 170 üzerinden psikologlar vasıtasıyla çalışanlara yardım ve destek sağlanacaktır.

5. Çalışanların uğradığı psikolojik taciz olaylarını izlemek, değerlendirmek ve önleyici politikalar üretmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

bünyesinde Devlet Personel Başkanlığı, sivil toplum kuruluşları ve ilgili tarafların katılımıyla "Psikolojik Tacizle Mücadele Kurulu" kurulacaktır.

6. Denetim elemanları, psikolojik taciz şikâyetlerini titizlikle inceleyip en kısa sürede sonuçlandıracaktır.

7. Psikolojik taciz iddialarıyla ilgili yürütülen iş ve işlemlerde kişilerin özel yaşamlarının korunmasına azami özen gösterilecektir.

8. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Devlet Personel Başkanlığı ve sosyal taraflar, işyerlerinde psikolojik tacize yönelik farkındalık yaratmak amacıyla

(66)

İşyerinde psikolojik tacize

uğrayanların hakları

1. İş sözleşmesini derhal fesih hakkı ve

kıdem tazminatı talep hakkı,

2. Ayrımcılık tazminatı talep hakkı,

3. Maddi ve manevi tazminat talep hakkı, var.

4. Ayrıca psikolojik taciz sırasında mağdura

karşı yapılan eylemler TCK’ya göre suç

oluşturabilmektedir. Örnek: işkence, eziyet,

görevini kötüye kullanma vb.

(67)

İşyerinde stresle mücadele etmenin 10

etkili yolu

•

Çalışma hayatının hergün biraz daha stresli hale geldiği doğru. Stresin iş başarısını engelleyen en önemli nedenlerden biri olduğu da iyi biliniyor. İş

hayatında stres bir ölçüye kadar faydalı bulunuyor ama o ölçüden fazlası iş ilişkilerini bozuyor, dikkati dağıtıyor, verimi azaltıyor, başarısızlığa sebep oluyor. İş yeri kaynaklı stresi azaltmanın kolay bazı yolları var. İşte onlardan bazıları...

1. Masa başı tatilleri önemli: Stres yönetimi uzmanları ofisinizde sandalyenizi ve

masanızı terk etmeden yapacağınız kısa tatillerin yararlı olabileceğini belirtiyor. Yapacağınız şey son derece basit: Gözlerinizi kapatın, yavaş ve derin nefes alarak kendinizi kısa bir tatile çıkarın. Tatili kum, güneş, denizle mi, dağda kayak yaparak mı geçireceğinize siz karar verin. Dalgaların sesini dinleyin, denizin kokusunu

içinize çekin ya da iliğinize kadar işleyen soğuğu hissedin.

2. Bir oyuncak edinin: Masanızda bir el egzersiz aleti, bir tenis topu ya da iki adet

uzak doğu işi stres metali bulundurun. Gergin olduğunuzda bunlarla oynayın, egzersiz aleti ya da tenis topunu sıkıştırın. Kas hareketlerinin ve bu esnada artan dolaşımın strese iyi geleceği belirtiliyor.

(68)

3 . Derin derin nefes alıp verin: Yavaş, uzun ve sakin nefesler alıp

verin. Havayı burnunuzdan çekin, ağzınızdan son derece yavaş bir şekilde boşaltın. Derin bir nefes aldıktan sonra onu içinizde 5 saniye kadar tutun ve sonra yavaş yavaş bırakın. Bu işlemi arka arkaya 5-6 kez tekrarlayın

4 . Sosyal bağlarınızı çoğaltın: Çok sıkıştığınız zamanlarda eşinizi,

çocuklarınızı, arkadaşlarınızı ya da uzun zamandır fırsat bulup bir "alo" diyemediğiniz anne-babanızı arayın. Onların sesleri, duyguları, güçleri size iyi gelecektir.

5 . Limon kolonyası deyip geçmeyin: Masanızda bir limon kolonyası

değilse bile limon veya elma gibi kokulu bir meyve bulundurabilirsiniz. İş ortamınızın kokusu ruhsal gerginliğinizi azaltıp çoğaltabiliyor.

Araştırmalar, stresin aromaterapiden yani kokuların gücünden çok

etkilendiğini ortaya koyuyor. Vanilyalı kokular, portakal-çikolata karşımı kokular, okaliptüs kokusu, limon, ylang ylang kokusu stresi yatıştırıyor.

(69)

6. Müzik stresi zayıflatıyor: İş yerlerinde çalınan hafif müziklerin stres yükünü azalttığı

belirtiliyor. Özellikle hafif müzikler, meditasyon amacıyla geliştirilmiş dalga, su, yağmur seslerinin bulunduğu sesleri içeren müzikler bir stres temizleyicisi gibi çalışıyor. Tersine gürültülü ortamların ses kirliliğine ve stresi yükseltmeye yol açabileceği de aklınızda olsun.

7. Listelemek doğru bir alışkanlıktır: Stresin en önemli etkeni zaman baskısıdır. Zamanınızı

iyi yönetebilirseniz, stresiniz azalacaktır. Bunun iki yolu var. Biri programınızı gevşetmeniz, diğeri liste yapmanızdır. Liste yapmak sadece günlük işleri sıralamak anlamına gelmiyor. Öncelikleri belirlemek, lüzumsuz olanları ayıklayıp çöpe göndermek gerekiyor. Yapılacak işler listesine çok fazla madde koymamak da önemli.

8. Espri yapmak iyi geliyor: Uzmanlar, ciddi, asık suratlı, salt iş odaklı çalışanların yoğun

olduğu iş yerlerinde stresle mücadelenin daha zor olduğunu belirtiyor. Dozunda ve

zamanında yapılan espriler, güzel fıkralar, sürprizler ve bazen güçlü bir kahkaha sadece gergin kasları değil gergin ortamı da yumuşatabiliyor. Gülmek vücuda daha fazla oksijen girmesini sağlıyor, beyni dinlendiriyor, kan basıncını düşürüyor.

9. Boş zamanları artırmak gerekiyor: İşiniz ne kadar önemli olursa olsun mutlaka bir zaman

aralığı yaratmaya çalışın. Bu zaman aralıklarını yeni işler için değil arkadaşlarınızı aramak, diğer çalışanlarla sohbet edip gırgır yapmak, masadan kalkıp dolaşmak hatta mümkünse çıkıp biraz hava almak için kullanın. Yanınızda çalışanları dinleme fırsatı olarak da

değerlendirmeniz mümkündür.

10.İşyeri dostluklarınızı geliştirin: İşyerinde dost bir çevre oluşturmak, iyi ve güvenli ilişkiler

kurmak stres yönetimini kolaylaştırıyor.

İş yeri stresi sağlığınızı etkileyen ve yaşam kalitemizi yönlendiren en önemli faktörler arasında yer alıyor. Yukarıdaki 10 maddeye daha yenilerini de eklemek mümkün. İyi bir hayatın ölçülü ve yönetilebilir bir stresle sağlanabileceğini lütfen unutmayın.