V
DERLEMELER... DERLEMELER... DERLEMELER...
'
ERZURUM'DA KINA VE DOÖON MANİLERİ
...
'
i '______ ,
Erzurum 'da geçmiş yıllarda düğünler ev lerde yapılırdı. Evi m üsait olanlar evinin alt kısm ından bir odayı boşaltır, km a gecesini orada yaparlardı. Evi m üsait olmayanlar ise, yakınlarının evinde veya komşularının tahsis ettiği samanlığı veya mereği temizletir, kına gecesini orada yaparlardı.
E rzurum ’un civar köylerinde de durum aynıydı. Durum u iyi olanlar kına gecesi için çalgıcı kiralar, te f ve klarnetten ibaret olan bu çalgıcı grubu» m ünasip bir yere oturtulur, önlerine kalın bezden bir perde çekilir, böyle ce oynayan kadınları seyretm elerine m ani olunurdu, Çalgıcıların isteklerini yerine getir mek ve onlara hizm et etmek için de ailenin genç erkeklerinden birisi çalgıcıların yanında bulunurdu.
Kız evinde kına gecesi yapılırken oğlan evinde de kısır gecesi yapdırdı. Mali durumu iyi olanlar kısır gecesini yemekli içkili davul zurna eşliğinde yaparlar. Geç saatlere kadar eğlenirlerdi.
Kına gecesi ve kısır gecesi ekseriyetle per şembe geceleri yapılır. Cuma günü de gelin baba evinden davul zurna eşliğinde alınarak yazın faytona, kışın ise "zanka" denilen kapa lı kızaklara bindirilip, şehirde bir tu r attıktan sonra oğlan evine getirilirdi.
Gelin, Kma gecesi siniler içinde yanan m um lan tu ta n genç kız ve kadınların eşliğin de kına gecesi yapılan yere getirilir. Bu mum lara "şemeler" denir. Taçlı duvaklı şekilde bu raya giren gelini orada bulunanlar alkışlar lar. Gelin sıra ile ilk önce oğlan evinin büyük lerinin elini öper, sonra da kız evinin büyük lerinin elini öper. Bilahare gelin yüksekçe bir yere çıkarılır orada ayakta bir süre bekler. Buna "gelin süzülir" derler.
K ma başı bozulmamış, yani boşanmamış, annesi babası sağ, çevreden m utlu olarak bili nen bir genç hanım a ezdirilir. Kınayı ezen h a nım "Gına daşlandi, ezilmir" diyerek oğlan yengesinden bahşiş ahr.
Davetlilere çerez dağıtılır. Geline km a ya kılırken, kınayı yakanlar kızı ve annesini ağ latmak için ezgi ile şu manileri söylerler.
Sandıh üstünde valasi Kağırt (kağıt) içinde gınası Bu giz gelin olmuş gidir Haniya bunun anası? Gazan galay dutmiyor Göynüm alay dutmuyor Ne talihsiz gizmişsin Elin gına dutmuyor,
Geline km a yakılırken kayınvalidesi ta ra fından elinin içine bir altm konur ve km a bu altınla yakılır. Bir ta s içinde kına gecesine gelenlere kma dağıtılır. Kına yakıldıktan son ra gelinin elleri kağıt arası yazma ile bağla nır. Ondan sonra gelinin ayaklarına km a ya kılır ve kınayı yakanlar gelinin ağzından m a niler söylerler.
1
Gmacılar çay başına düzüldü, Yeşil gınam altın tasta ezildi, Gınayı görünce benzim bozuldu, Ağla anam ağla, ağlamanın günüdür. 2
Ocağımızın daşı gara, Yüreğimin başı yara, Sabahleyin galkta ana, Gizim diye yerim ara. 3
O gün bö gün olaydı, Zülfüm düzgün olaydı, Bekar gezdiğim günler, Biri bugün olaydı. 4
Çay aşağı çeperler, Bozulunca yaparlar, İçerden alav verip, Dışardan su seperler. 5
Garşıdan geçi geşdi, El attım saçı geşdi,
/
Ben aynlıh bilmezdim, Aynlıh göçü geşdi.
Kına yakılm adan genç kızlar bar tu ta rlar (halay çekerler) ve hem oynarlar hem de ezgi ile şu m anileri söyleyerek gelini bara davet ederler.
1
Ayvanın altından geşdim Eğildim suyundan işdim, Avcı şaşırdı yolumi, Ben bu ile garip düşdüm. Gelin gel bara gel bara, Ölduh yalvara yalvara. 2
Garibem vatanım yohdur Yessirem satanım yohdur Düşmişem derin göllere Elimden dutanım yohdur. Gelin gel bara gel bara, ö ld u h yalvara yalvara. 3
Çift beyaz gögercin olsam Çalmm dalına gonsam Güzellere yoldaş otsam Çirkinliklere duzah gursam. Gelin gel bara gel bara öld u h yalvara yalvara 4
Suya gider su doldurur - Al valasi yel galdırır
Gendisi pek güzel değil Cilvesi adam öldürür Gelin gel bara gel bara ö lduh yalvara yalvara 5
Oğlan valami valami Getir, götürme valami Benim valam Üç gulaşdır Sar da boynuna dolaşdır. Gelin gel bara gel bara Ölduh yalvara yalvara.
Gelinin sağ ayağının baş parm ağına kma yakıldığı gibi her iki ayağının tüm parm akla rına da yakılır ve kına türküleri söylenir.
Çarşıdan aldım yaprak gınayı, Bezirgandan aldım ballı hurmayı, Yahma yenge yahma sen bu gınayı, Yahtığın gınaya peşman olursun.
Gözünün sürmesini kömür etmeyin, Elinin gınasını çamur etmeyin» On beşlik gizimi gelin etmeyin, Yahtığın gınaya peşman olursun.
Gelin baba evinden ayrılmayı bir tü rlü kabullenemez. Annesine ve babasına sitem dolu maniler türküler söyler. Bu mani ve tü r küler manici başı görevini yüklenen kadın ta rafından başlatılır ve orada bulunanlar koro halinde kendisine eşlik ederler.
Bu tü rk ü le r söylenirken 1 gelin, annesi, kardeşleri ve yakınlan gözyaşı dökerler.
1
Geldiler geldiler gelin etmeye, Elinin gınasını çamur etmeye, Gözün sürmesini kömür etmeye, Seni uzah yerlere gelin etmeye. 2
Altın tas içinde gınam ezildi, Gümüş darah ile zülfüm çözüldü, Anamın, babamın bağn ezildi, Şen anam, şen babam evin şen olsun Ahan ben gidirem yerin gen olsun. 3
Dalımı verdiğim bürklü direkler, Kolumu yorduğum yıldız terekler, Yansın anam, yansın dertli yürekler, Şen anam, şen babam evin şen olsun, Ahan ben gidirem yerin gen olsun. 4
Ağır yayığını yaydığım anam, Ağır sağınını sağdığım anam, Şen anam, şen babam evin şen olsun, Ahan ben gidirem yerin gen olsun. 6
Guşlar gelmiş cıvıl cıvıl ötüyor, Anam derdine dertler gatıyor, Bir olan derdi, bine yetiyor,
Şen anam, şen babam evin şen olsun, Ahan ben gidirem yerin gen olsun.
6
Anam çıhsın yüce dağın yaylasın, İçsin soğuh sular gönlün eylesin, Evde gelini vardır beni neylesin, Şen anam, şen babam evin şen olsun, Ahan ben gidirem yerin gen olsun. Kına gecesi gelinin yanında bulunan genç kızlar sabaha kadar çalar söyler oynarlar. Kı na gecesinin bitiminde kızm ark ad aşlan n ın oluşturduğu koro, kıza nasihat veren şu tü r küyü. söyler.
Gelin gelin, allı gelin has gelin Ağ elinde ben olayım tas gelin, Gelbindeki tasalan kes gelin, ölmeyince sahm yardan aynlma. Gelin, güzel, taze bir gonca, Gelinin beli yüzükten ince, Dayanmazlar gelin, seni görünce, ölmeyince sahm yardan aynlm a Ay ile gün doğdu yüceden, Şevki vurdu pencereden bacadan, Gelin uyhusuzdur dünkü geceden Ölmeyince sakın yardan aynlma.
Kına gecesinin sabahı oğlan evi davul zurna eşliğinde faytonlarla gelini almaya ge lir. Gelinin kapısı öAünde erkekler bar oynar. Ayrılık vakti gelmiştir. Gelin annesi ile veda laşır. S anlıp ağlaşırlar. Gelin hem ağlar hem de şu m anileri söyler veya manici kadın aşa ğıdaki manileri gelinin ağzından söyler.
1
Ayva yaprahsız olmaz, Ana yavrusuz olmaz, Sen, beni verdin ana, Yavrusuz ana olmaz. 2
Pungar (çeşme) suyun ne dadlı, Üstüne vurdum atlı,
Ben anam dan ayrıldım, Dağlar bile fırkatlı.
3
H avalar doldu bögün, Doldu boşaldı bögün, Gel anam görüşelim,
Aynlıh oldu bögün. •
4'
Yük üstünde yumurta, Ana beni unutma, Unutacak olursan, Göz yaşını kurutm a.
Gelinin belini bağlarken gelin veya mani söyleyen kızlar bir ezgi ile şu manileri söyler.
Başım ağrır başım Yastığa dam lar yaşım Yolcu gidirem Hani benim gardaştm? Gardaş gardaş has gardaş Başında dal fes gardaş Eller gelmiş götürir Gapıları bas gardaş
Gurdular gurdular gurna daşım, Yuydular yuydular gızm başını, Sesleyin gelsin bey gardaşım,
Gelinin teklifini bekleyen kardeşi kapıya dayanarak gelinin dışarı çıkm asına m ani olur. Buna "kapi dutma" denir. Dünürcü başı bahşiş verdikten sonra kapı açılır. En son kız kardeşleri ile vedalaşan gelin kardeşlerine şöyle seslenir.
Garşıdan gel bir görim a
Elin uzat gül verim Buna aynlık derler Daha nerede görim? Enterin asma baci Enterin yosma baci Aramız uzah düşdi Selamın kesme baci Ocağa atdim saci Aynlıh öd'den aci Ara verin gunşiler Sarılağ iki baci Gel bacım gel, ağlıyah Gardan kemer bağlıyah Evvelden çift gezerdıh Şimdi nasıl ayrılah,
diyerek kardeşleri ile sanlıp, vedalaşırlar. Son defa babasının elini öperek vedalaşan ge lin, babasına şöyle seslenir.
Gel benim hacı babam, Başımın tacı babam, Geldiler, götürirler, Seen bene acı babam.
Gelin artık yola koyulmuş, oğlan evine gitmektedir. Mani söyleyen kızlar korosu ge lini yolcu ederken şu manileri ahenkli bir ses le söylerler.
Tepsiye goyarlar duzu, Üstüne örterler bezi, Anasının nazlı gizi, Gidiyor bahm gidiyor. Erzurum'dan aldıh tası, Nerelerden gelir sesi, Evimizin eylencesi, Gidiyor bahm gidiyor.
Bu maninin sonunda sağdıç "artık yeter ağlamayı kesin” der ve gelinin başını kim bağlayacaksa ‘gelsin bağlasın anlam ında şu maniyi söyler.
Alın yüzük kaşım, Kim bağlasın başını, A ynhk zamanıdır,
Sil gözyaşını diyerek gelinin başını bağla tır ve gelin faytona bindirilir. Gelinin yanm a kaym babası, kayınvalidesi, görümeeleri bi ner. Erzurum 'da Taş mağazaları, Cumhuriyet Caddesi, H astaneler Caddesini ve Havuz başı tu ru attırılır ve gelin koca evine getirilir.
Gelin baba evinden koca evine geldiğinde bir ehram gerilir. Damatla sağdıç evin damı na çıkar gelin eve girmeden dam at gelinin ba şına elma atar, sağdıç da orada toplananların üzerine kuru çerez ve bozuk para serper. Ge lin içeriye alınır. A yaklan yıkanır ve oğlan evinde dam atla buluşturulur. Buna "koltuğa verme" denir. Gelin ve dam at 10-15 dakika bir odada yalnız kaldıktan sonra dam at sağ dıç tarafından götürülür. İkindi namazına ka d ar düğün devam eder. Düğünden aynlanlar topluca şu manileri söylerler.
Oturm uş goyun sağar, Elmas gerdanlık bağlar, Şükür olsun Tanrı'ya, Her taraftan nur doğar. Caminin üstündeyem, Dal budah gastmdayam, Değmeyin dolaşmayın, Ben m urat üsütndeyem. Lailahaillallah benim olsun, İllahlahlar senin olsun, Açıl cennet gağısı, M uratlar hasıl olsun. Lailahaillallah demişem, İllahlaha gelmişem, Açıl cennet gapısı, M urat için gelmişem.
Yatsı nam azından sonra güvey yanında sağdıç ve yakın arkadaşları ile eve gelir. Dua lar okunur, sırtına vurularak eve sokulan da madı, gelinin yengesi karşılar, yenge gelinle damadı el ele tu tu ştu ru r. "Gelini sene, seni Allah'a teslim edirem" der, m utluluklar diler ve hazırlanm ış olan Beccadeyi yere serdikten sonra odayı tferkeder. Böylecş dam at gerdeğe girmiş olur ve düğün töreni sona erer.
KAYNAKLAR:
1- Bulut Sebahattin: Damla Damla Erzurum, Halk Oyunlan-Türküleri ve Turizm Derneği Kültür Yayınlan 1989, ■.135-137.
2- Er TUlay: "Kına Türkülerinde Halkımızın Evlilik Felsefe si" II Milletleraran Türk Folklor Kongre»! Bildirileri, Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı MtFAD Yayınlan 1982,8.167.
3- Gemalmaz Efraeyap: Erzurum İli Ağızlan lncclerae-Me-tinler Sözlük ve Dizinler 1,2,3 cilt Atatürk Üniversitesi Erzurum 1978.
4- Genç Reşat: 'Kaşgarlı Mahmut'a güre XI yüzyılda Türkler de Evlenme" (1972-1973), Ankara Antropoloji Dergisi Sa yı 7. Sayfa 297-310.
6- Kartal Numan: "Koeacık'ta Düğün Gelenekleri ve Anado- İudaki izleri" Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı Mİ- FAD Yayınlan III. Milletlerarası Türk Folklor Bildirileri 1987 C. IV S.209-720.
6- Koşay H‘ Zübeyir: Türkiye Türk Düğünleri Üzerin» Muka yeseli Malzeme, Ankara Eski Eserler ve Müzeler Umum. Müd. Yay. 1944.
7- Nahya Zümrüt: “Kız isteme ve Söz Kesme Gelenekleri Özerine Bir Atlae Denemesi* Ankara MtFAP Yayınlan C.IV 1987 S.257-288.
8- Narman Halil: "Başlık Parası Geleneği ve Şeker Fabrika sında Ç ab çanların Bu Geleneğe Karşı Tutumlan” Anka ra MlFAD Yayınlan 1987 C. IOVS.269-276.
9- Taş Hülya: Erzurum'da Evlenme ve Düğün Âdetleri, Türk Halle Kültüründen Derlemeler, Ankara MlFAD yayınla- n. 1992 Sayfa 171-183.
KAYNAK KİŞİLER
Adı Soyadı Yaşı Meıleği öğrenim Durumu
lımail TAŞ ■ 54 Uludağ Oniverifteai Atatürk Ünv, Kütüphane ve DOk. Edb.Fek, Türk Dili Dairi Balkanı ve Edebiyatı Bolümü
Muazzez TAŞ 44 Ev Hanımı Li«e Mezunu
Münevver ÖZKAN 60 " Okur Yazar
Şengül ORAN 40 * " Lise Mezunu
Krgfll ÖZTÜRK 54 * * Ortaokul
Figen DADAŞ 35 “ ' Lite Mezunu
