ANTALYA SANAYİ BÖLGESİNDE ÇALIŞAN ÇIRAKLARIN E N E R Jİ HARCAMALARI, BESLENM E ve SAĞLIK
DURUMLARI Ü ZERİNE B İR ARAŞTIRMA
Ülker ÖZARSLAN / Doç. Dr. Ufuk GÜNEYLİ**
B u araştırm ada, Antalya sanayi bölgesinde çalışan 12 -18 yaş grubundaki 100 çırağın enerji harcamaları, besin tü k etim düzeyleri, b eslenm e ve sağlık sorunları, boy ve ağır lık ö lçü leri ile h om oglobin düzeyleri incelenm iştir. Elde edi len bulgular; gen ç işçilerin beslenm elerinin tahıla dayalı ol duğunu, harcadıkları enerjiden daha düşük düzeyde enerji ald ık ların ı gösterm iştir. Bunun yanında hayvansal protein, yağ, k alsiyu m , A vitam ini, riboflavin, niasin ve C vitam ini n in de çırakların büyük çoğunluğu tarafından yetersiz dü zeyd e tü k etild iği ortaya çıkm ıştır.
G İR İŞ
T a rih in ilk devirlerinden beri toplum yaşam ında önemli bir yeri o ld u ğ u n u bildiğim iz çıraklık, ilk defa M.Ö. 2100 yıllarında b ir k u ru m o la ra k H am u rab i kan u n ların d a hukuki kaideler şeklinde y er a lm ış tır (1).
O sm anlı to p lu m u n d a da önem ini koruyan müessese, önceleri lonca teşk ilatın d a u sta - çırak düzeni şeklinde ö rf ve âdet kaidele riyle y ü rü tü lü rk e n , 1914 senelerinde çıraklık okulunun açılması 1918 senesinde ise u sta çırak ilişkisine 3457 sayılı kanunla düzen g etirilm esiyle m odern b ir çerçeve kazanm ıştır (1,2). 1977 yılında k ab u l edilen 2089 sayılı çırak kalfa ve ustalık yasasıyla çıraklıkla ilgili çeşitli h ü k ü m le r g etirilm iştir (3). Bu yasaya göre çırak; 12- 18 y a şla rı a ra sın d a b u lu n an , ilkokul m ezunu olan ve bu kanuna tabi b ir san a tı o s a n a t içinde düzenlenen teorik ve p ratik program a göre o işyerinde öğrenm ek am acıyla b ir işyeri sahibinin hizm etine
(*) A ntalya Tıp F akültesi H alk Sağlığı Bilim Dalı Araştırma Görevlisi. (**) H. Ü. B eslen m e ve D iyetetik Bölüm ü Öğretim Üyesi.
ç ırak lık sözleşmesi ile giren kimse olarak tan ım lan m ak tad ır. Bu yasada çırak ların beslenm e ve sağlık durum larıyla ilgili herhangi b ir m adde bulunm am aktadır.
Ülkemizde nüfusun o rtalam a % 16.2’si büyüm e ve gelişme çağı olan 12-18 yaş g ru b u n d ad ır (4). Bu çağda b u lu n an yüzbinlerce ço cuk çeşitli işyerlerinde çalışm aktadırlar. Bu genç işçilerin beslen me ve sağlık durum larını o rtay a koyan bilim sel çalışm alar çok az sayıdadır (5).
Bu araştırm a çırak lara a it so ru n ların ve nedenlerinin ortaya konulm ası, gerekli önlem lerin alm abilm esi için yapılacak çalışm a lara ışık tu tm ak am acıyla planlanıp y ü rü tü lm ü ştü r.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLARI
Antalya Sanayi Çarşısı, fazla sayıda ve değişik işlerde çalışan işçilerin toplu olarak bulunduğu b ir alan olm ası nedeniyle a ra ş tırm am ızda örneklem bölgesi o larak seçilm iştir. Ç arşıda iş yerleri, stan d a rt ölçülerde bitişik düzen b lo k lar şeklinde yapılm ış olup dükkânlarda tuvalet, lavabo ve duş yerleri b u lu n m ak tad ır.
A raştırm a 1980 senesi so n b ah arın d a yapılm ış olup örneklem i 12-18 yaşları arasındaki ç ırak lard an gelişigüzel yöntem le seçilen 100 birey o lu ştu rm u ştu r.
A raştırm ada; ç ıra k lar h ak kında bilgiler, çalıştık ları işyerleri nin özellikleri, iş kazaları ve işe devam d u ru m u vb. h u su sla r anket ve gözlem yöntem leri uygulanarak saptanm ış, üç günlük besin tü ketim leri ve fiziksel aktiviteleri so ru ştu rm a, ta rtı ve gözlem yolu ile öğrenilm iştir. Ayrıca deneklerin boy, ağırlık ve hem oglobin dü zeyleri ölçülm üş, beslenm e yetersizliği klinik b elirtilerin in a ra ştı rılm ası hekim m uayenesi ile saptanm aya çalışılm ıştır. Elde edilen veriler çeşitli sta n d a rtla rla k a rşılaştırılarak işçilerin beslenm e du ru m ları o rtay a k o n u lm u ştu r (6, 7).
BULGULAR
A raştırm aya alm an çırak ların % 84’ün ü ilkokul m ezunları, % 16 sm ı ise o rtao k u ld a okuyan y ah u t m ezun o lan lar o lu ştu rm a k ta d ır. D eneklerin % 50’si aileleri ile b irlik te, % 10’u yalnız, % 40’i ise ak ra b a ları ve ark ad aşları ile b irlik te y aşam ak tad ırlar. 1980 yılı fiat- ların a göre h a fta d a % 50’si 400 TL’den az, geriye kalan % 50’si ise
400- 1000 TL. a ra sın d a ü c re t alm ak tad ırlar. İncelenen çırakların ç a lıştık la rı iş k o lla rın a göre dağılım ları Tablo l'd e görülm ektedir
T ab lo 1 : D en ek lerin Ç alıştıkları İş Kollarına Göre Dağılımı
İşk o lu Sayı %
M arangoz - m obilya 32 32 O to - tam ir ve boyacılığı 40 40 T raktör tam irciliği 4 4 O to elek trik işleri 15 15
M aden işleri 5 5
D iğer 4 4 \
T oplam 100 100
A ra ştırm a y a a lın a n ç ıra k ların çoğunun (% 20) iş yerlerinde 2,5 - 3 y ıld ır ç a lıştık la rı ve b ir yıldan daha az süre çalışanların ise % 26 o ra n ın d a o ld u ğ u sa p ta n m ıştır. Ç ırakların % 77’si günde 9 - 10 s a a t, % 13’ü 11 s a a t ç alışm a k ta olup bunlardan ancak % 10’unun ç a lışm a la rı n o rm a l sü re le r içinde k alm aktadır. Genellikle çırakların n o rm a l iş s a a tin d e n d a h a uzun süre çalışm aları fazla mesai olarak d e ğ e rle n d irilm e m e k te ve b u d u ru m d a gelirlerinde herhangi bir a r tış o lm a m a k tad ır.
S an ay i ç a rşıs ın d a n a ra ştırm ay a alm an deneklerin çalıştıkları işy erlerin d en h iç b irin d e yem ek verilm em ektedir. Çırakların % 4’ü. işv eren d e n h e rg ü n yem ek p a ra sı aldıklarını, % 15'i ise ancak nöbet tu ttu k la rı z am an yem ek p a ra sı verildiğini belirtm işlerdir. Çırak la rın öğle y em ek lerin i yedikleri yerler Tablo 2’de gösterilm iştir. Ç oğunluk itib a riy le çıra k ların aldıkları p ara çok az olduğu için öğle y em ek leri genellikle evde yenm ektedir. Bakkaldan; peynir ek m ek , zeytin, h elv a a la ra k k a rın larım doyuranların oranı ise % 18 c iv arın d ad ır.
T ablo 2 : D en ek lerin Öğle Y em eklerini Yedikleri Yerlere Göre Dağılımı' Y em ek Y enilen Yer Sayı %
L okanta 22 22
K öfteci 5 5
B akkal 18 18
Ev 55 55
D eneklerin sap ta n a n üç günlük besin tü k etim d u ru m ların a gö re o rta la m a birey b aşın a düşen besin m ik ta rla rı Tablo 3'de görül m ek ted ir. Tablo incelendiğinde diyetin tahıl, sebze ve meyveye da yalı olduğu gö rülm ektedir. Tahıl g ru b u n d an da 663 gram tü k e tim le ekm ek ilk sırad a yer alm ak tad ır.
Tablo 3 : B irey B aşına Günlük Ortalam a B esin T üketim M iktarı (Birey b a şu ıa /g r/g ü n d e)
B irey B aşına B esin Grupları T üketim M iktarı (gr) 1 — Tahıllar
E km ek 663.1
D iğer tahıllar 34.6
2 — Et, Y um urta, Kuru B aklagiller
E t ve ürünleri 28.8 Y um urta 9.0 K u m baklagiller 25.2 3 — Süt ve ürünleri Süt, yoğurt 33.6 Peynir, çökelek 36.6 4 — Sebze ve M eyveler
Y eşil ve sarı seb zeler 37.1 Yum ru ve diğer sebzeler 140.8
Turunçgiller 39.2 Diğer m eyveler 83.4 5 — Yağ ve Şekerler Yağ 16.2 Şeker, reçel, v.b. 38.4 Tahin helva 6.7
6 — D iğer B esin ler
Zeytin 38.7
K uruyem iş 19.1
Bu b esin lerd en sağ lan an e n e rji ve b esin öğ elerin in m ik ta rla rı ile bu yaş g ru b u ç o cu k ların a lm a la rı gereken o rta la m a m ik ta rla r Tablo 4'de v erilm iştir. Tablo incelendiğinde b irey b a şın a günde o r ta la m a 2706 k alo ri tü k etild iğ i g ö rü lm ek te d ir.
G ünlük to ta l p ro te in tü k e tim i 87.6 g ra m o lu p b u n u n 18.4 g ra m ını hayvansal kay n ak lı p ro te in o lu ş tu rm a k ta d ır. G örü ld ü ğ ü üzere b a ş ta hay v an sal p ro te in o lm ak ü zere yağ, k alsiy u m , v ita m in A, ri b o flav in a lım la rı s ta n d a rt d e ğ erlerin a ltın d a b u lu n m a k ta d ır.
Ortalama Olarak A lınm ası Gereken E n erji v e B e sin E lem en tleri Alman M iktarlar M iktarlar
Tablo 4 : Birey Başuıa Günlük Ortalama Enerji ve Besin Elementleri Tüketim Düzeyi (Birey başma/günde)
E n erji (K kal) 2706 2900
T otal p rotein (gr) 87.6 75
H ayvan sal p rotein (gr) 18.4 25
Y ağ (gr) 47.0 97 K alsiyu m (mg) 485 700 D em ir (m g) 17 15 V itam in A (I.U.) 2709 5000 T iam in (mg) 2.30 1.30 R ib o fla v in '(mg) 1.18 1.60 N ia sin (mg) 19.20 19.80 V ita m in C (mg) 71 50
Ç ıra k la rın tü k etilen en erji ve besin elem entleri düzeylerine g ö re d ağ ılım ları incelendiğinde toplam çalışanların % 40’ının yeter siz, % 4 2 ’sin in sın ır düzeyinde enerji tükettiği, % 60’ınm 80 gram ın ü zerin de, % 34’ü n ü n ise 65 - 80 gram arasın d a protein tü kettiği bu lu n m u ş tu r. D eneklerin % 51’inde ise toplam tüketilen pro tein in 15 g ra m d a n d a h a az m ik ta rı hayvansal proteinden gelm ektedir. Yine a ra ş tırm a d a n elde edilen bilgilerin değerlendirilm esinde denekle rin , diğ er b esin elem entlerinden kalsiyum u % 68’i, dem iri % 5’i, A v ita m in in i % 84’ü, riboflavini %281'i, C vitam ini % 39’u, niasini ise % 24’ü y etersiz düzeyde tüketm ektedirler.
G ün lü k fiziksel aktivitelere göre harcanan enerji hesaplandı ğ ın d a d en ek lerin % 65’inin b ir günde 3000 - 3500 kalori arasında e n e rji h a rc a d ık la rı sap tan m ıştır. E nerji alım ları ile enerji harcam a la rı a ra sın d a k i ilişki istatistik sel olarak araştırılm ış ve bununla ilgili in d ex ler Tablo 5'de verilm iştir. Tabloda görüldüğü üzere alı n a n ve h a rc a n a n en erji arasın d ak i ters yönlü b ir ilişki olup bu ilişki is ta tistik se l açıdan önem lidir.
T ablo 5 : Çırakların Enerji Alımı ve Harcam alarına Ait Ortalama, Standart Hata, K orelasyon ve t Değerleri
_ _
E n erji X Sx r t
Alımı 2706 65
D eneklerin son b ir yıl içinde h astalan ıp işe devam sızlık yap tık la rı ve sene içinde 15 günden az devam sızlık y ap an ların toplam içindeki o ran ların ın % 52 olduğu sap tan m ıştır.
incelenen deneklerin boy uzunluğu ölçülerinin o rta la m a sı 160 cm, ağırlık ölçülerinin o rtalam ası ise 49 kg'dır. Ağırlık ve boy ölçü lerinin Türkiye için geliştirilm iş s ta n d a rtla k a rşılaştırılm a sı sonu cunda % 38’inin norm alden zayıf, % 2'sinin n o rm ald en kısa boylu o ldukları, norm al değerlerin üzerinde olan deneğin bulunm adığı saptanm ıştır.
Beslenm e yetersizliğine bağlı klinik bulgu o larak % 9'u n d a kon jo k tiv a solukluğu, '% 10’u n d a an g u lar lezyon ve a n g u lar çatlak, % 9’u n d a florözis, % 44’ünde çü rü k diş, % 12’sinde diş eti k an am a sı ve % 28’inde de gu v atr sap tan m ıştır. H em oglobin düzeyleri ince lendiğinde % 15’inin 10 gram ın altında, % 54’ü n ü n 10- 12 gram a ra sında değerlere sahip old u k ları g örülm üştür.
TARTIŞMA
A raştırm a sonucunda elde edilen bulgular, genç işçilerin bes lenm elerinin tah ıla dayalı olduğunu ve tü k etilen tahıl g ru b u besin lerin başın d a kişi başın a 663 gram la ekm eğin ilk sıra d a yer aldı ğını g österm iştir. 1974 yılında yapılan beslenm e a ra ştırm a sı verile rine göre T ürkiye’de kişi başın a tü k etilen ekm ek m ik ta rı 502 g ram d ır (6). G örüldüğü gibi çırak ların ekm ek tü k etim leri, gerek T ü rk i ye o rtalam asın ın gerekse bu y aştak i gençlerin ih tiy açların ın çok üzerind edir (7). Aynı şekilde, elde edilen tü k etim düzeyi b u konuda d ah a önce yapılan a ra ştırm a la rd a elde edilen düzeyin de ü stü n d e b u lu n m a k ta d ır (5, 8, 9).
A raştırm anın so n b ah ard a yapılm ış olm ası yeşil y ap rak lı ve sa rı sebzelere oranla, yu m ru ve diğer sebzelerin tü k etim m ik tarın ı a rttırm ıştır. Taze m eyvelerden ise m evsim e bağlı o larak genellikle elm anın ve turunçgillerin tüketildiği sap tan m ıştır. D iğer besin g ru p ların d an et, y u m u rta, k u ru baklagiller, süt ve tü rev leri ile yağ tü ketim düzeylerinin çok yetersiz olduğu ve ihtiyacı karşılam adığı görülm ektedir.
B esinlerden kişi b aşın a sağlanan o rta la m a günlük en erji m ik ta rı 2706 kaloridir. Bu düzey 12 - 18 y aşların d a o rta ak tiv ite göste ren gençlerin en erji tü k etim stan d a rd ın d a n 200 kalori, fiziksel ak
tiv itelerine göre h esap lan an en erji h arcam a düzeyinden ise 609 k a lo ri d a h a azd ır (7). E n e rji alım ı ile en erji harcam ası arasın d a te rs y ö n lü b ir ilişki bulunm uş ve bu ilişki istatistik sel yönden de önem lilik g ö sterm iştir (r = —0.1.28, p < 0.05).
G enellikle alın an en erji h arcan an en erjid en az olduğundan bu bulg u y a p a ra lel o la ra k çırak ların olm aları gereken ağ ırlık tan dü şü k b ir ağırlığın sahip old u k ları d a sap tan m ıştır. Diğer ta ra fta n e n e rji alim in in yetersizliği ve dolayısıyla vücut ağırlığındaki azalm a nın iş verim liliğini olum suz yönde etkilediği de bilin m ek ted ir (10,
11).
E n e rji tü k e tim düzeyi yönünden de ç ırak lar ara sın d a önemli fa rk lılık la r göze çarp m ak ta olup genç işçilerden % 40'ınm yetersiz, % 42'siniıı ise sın ır düzeyde en erji aldığı görülm ektedir. Ç ırakların genellikle n o rm al çalışm a süresinden daha uzun b ir zam an çalış tık la rı sap tan m ış, çalışm a süreleri ile enerji alım düzeyleri a rasın d a is ta tistik se l yönden önem li b ir ilişki b u lu n am am ıştır (r = —0.053, p > 0.05).
Y apılan a ra ştırm a d a genç işçilerin besinlerden kişi başına sağ la d ık la rı to p lam p ro tein düzeyinin 87.6 gram olduğu belirlenm iş tir. B u düzeydeki tü k etim , benzer k o n u lard a diğer a raştırıcılar ta ra fın d a n elde edilm iş bu lg u lara yakındır (5, 3). Diğer ta ra fta n birey b aşın a düşen günlük hayvansal p ro tein tüketim i 18.4 gram olarak sap ta n m ış olup bu düzeydeki tük etim dengeli beslenm enin sağlan m asın d a genellikle önerilen m ik tarın altın d a kalm ak tad ır. Ayrıca to p lam p ro te in in büyük b ir kısm ı tah ıllard an sağlandığından gün lü k diyetin p ro te in kalitesi düşük olm aktadır.
E lde edilen veriler; besin elem entlerinden kalsiyum , A vitam i ni, riboflavin, niasin ve C vitam inin de genellikle yetersiz düzeyde tü k etild iğ in i o rtay a koym aktadır. Bu vitam inlerin yetersizliğine bağlı klin ik b elirtilerd en angular lezyon ve çatlağa % 10, diş çü rü ğüne % 44, diş eti kanam asına % 12 oran ın d a rastlan ılm ıştır. Bu so ru n la r içerisinde en yaygın o larak görülenin birçok a ra ştırm a so n u ç ların a paralel o larak diş çürüğü olduğu görülm ektedir (5, 8, 9, 12). Bu a ra ştırm a d a soru n u n nedenleri olarak; k a rb o n h id ra t ve şekerli besin lerin tü k etim in in fazla oluşunu, diş bakım ve tem iz liğinin yetersizliğini sayabiliriz. Ç ırakların dem ir alım düzeylerinin çok d ü şü k olm asına k arşın alınan dem irin genellikle tah ıllard an sağlanm ası em ilm e oran ın ın düşm esine b u n a paralel o larak
vücu-d a g iren vücu-d e m ir m ik ta rın ın azalm asına nevücu-den o lm ak tavücu-d ır (13). Ni tek im s a p ta n a n hem oglobin değerleri anem inin yaygın b ir sorun o ld u ğ u n u o rta y a koym aktadır.
A raştırm ad an elde edilen veriler değerlendirildiğinde; genellik le gelir düzeyleri sınırlı olan ailelerden gelen çırak ların işyerlerin den ald ıkları ü cretlerin de ta tm in edici düzeyde olm adığını göster m iştir. Ayrıca genç y aşta h ay atların ı kazanm ak için çalışan bu iş çilerin eğitim düzeylerinin de yetersiz oluşu beslenm elerine ge rekli önemi verem em elerine, özellikle hayvansal kaynaklı besinlerin b u n a paralel o larak kalsiyum , dem ir ve riboflavinin yetersiz tüke tilm esine neden o lm aktadır.
Sonuç olarak; büyüm e ve gelişm e üzerinde önem li etkisi olan bu besin ve v itam inlerin yetersiz alınışı bireysel o larak genç işçi lerin gerek gelişm elerine, gerek iş verim lerine, gerekse yaratıcılık kabiliyetlerine büyük ölçüde etki etm ek ted ir. B unun yanında ül- ' kemizde sosyal bünyeyi ve ekonom ik kapasiteyi etkilem esi yönün den de üzerinde önem le durulm ası gereken so ru n u o lu ştu rm a k ta dır.
SUMMARY
TH E ENERGY EX PEN D ITU RES, NURITIONAL AND HEALTH STATUS OF TH E YOUNG UNQUALIFIED LABOURS
W ORKING IN ANTALYA
Özarslan, Ü., Güneyli, U.
In this study, th e energy expenditures, food consum ption le vels, n u tritio n al and health statu s, w eight and height and hem og lobin values of th e 100 young labours 12-18 years of age w ere investigated. The resu lts were; n u tritio n of the young lab o u rs were depended on m ainly cereals and the consum ption of energy were low com paring w ith th e ir expenditures. In the m ajority, anim al p ro tein, fat, calcium , vitam ine A, riboflavin, niacin and vitam ine C consu m p tio n s we.re insufficient.
K A Y N A K L A R
1 — İn ce, E . : Çıraklık, M ess Yayınları, Yayın N o : 39, Ankara, 1965.
2 — S an ayid e Çıraklık, M illî Prodüktivite Merkezi Yayınları, Gürsoy Mat b aacılık , Y ayın No: 96, Ankara, 1970.
3 — Çırak, K alfa v e U stalık Y asasına Dair K a n u n .-N o : 2089, R esm î Gazete,
No: 15987, 1977. - '
4 — D evlet İsta tistik E n stitü sü , Genel N üfus Sayım ı (26.10.1975), N üfusun SosyaJ v e E k on om ik N itelikleri, Yayın No: 988, 1982.
5 — Y ücecan, S .: İn şaat İşçilerinin Enerji Harcam aları, B eslenm e ve Sağ lık D urum ları Üzerinde B ir Araştırma. H. Ü. Sağlık T eknolojisi Yüksek Okulu D oçen tlik Tezi, Ankara, 1979.
6 — K ok sal, O .: Türkiye'de Beslenm e, Türkiye 1974 B eslenm e Sağlık ve Gı da T üketim A raştırm ası Raporu, Unicef, Ankara, 1977.
7 — B aysal, A . : B eslenm e, H acettepe Ü niversitesi Yayınları, A-13, Ankara, 1979.
8 — G üneyli. U . : M am ak Gaz M aske Fabrikası İşçilerinin Beslenm e Duru m u, B unun S ağlık ve İşe Devam a E tkisi, H. Ü. Ev E konom isi Yüksek Okulu B eslen m e B ölüm ü, Doktora Tezi, Ankara, 1973.
9 — T oksöz, P., İlçin, E .: Tekel İçki Fabrikası İşçilerinin Beslenm e Duru m u, D iyarbakır Tıp Fakültesi Dergisi, 6 : 247, 1978.
10 — M aturu, R. N . : N utrition and Labour Productivity, International Labour R eview , 118 : 1979.
1 1 — Türkiye Orman İşçiliği ve Sorunları, M illî Prodüktivite Merkezi Ya yınları, N o: 230, Ankara, 1979.
12 — Arabacıeı-, C .: İşçilerd e Ağız H ijyeni ve Oral Sağlık İle İlgili Bulgular, I. U lusal İşçi Sağlığı K ongresi Bildirisi, İstanbul, 1978.
13— A ykut, M .: E km eklerdeki Dem irin İnsanlarda K ullanılm ası ve Bunu E tk ileyen Bazı E tm enler, H. Ü. Sağlık Bilim leri Fakültesi, Doktora Tezi, Ankara, 1976.
