Basının basın davalarını ele alışı

BASININ ITASIN

DAVALARINI

ELE

ALI$I

0988-1992)

Arg. Giir. Aydemir OKAY MARMARA UNIVERSITESI

lletiqim Faktiltesi

l. Basrn Ozgiirliigii

Dernokratik toplurnlar, kiqilerin ternel hak ve hi.irriyetlerine ozen gcisteren.

onlarr koruyan toplurnlardrr. Bu tiir toplurnlarda devletin gorevi, temel hak ve hi.irri-yetleri grizeterek onlarur _{-ueliErnelerini} sallarnaktu. Kiqilerin temel hak ve hi.irriyetleri

arasura giren di.iqtince ve ifade ozgiirliilii, cizellikle de ifade iizgilLrltgii onemli bir yer tutlnaktadlr.

Basrn, diiqiince ve tikirleri agrklanta htrriyetinin kullanrlmasutr saElayan araglardan birisi olarak karqrmrza _{grkrnaktadlr. Qalrrnrzda} bilim ve teknikteki hlzh ilerlerneye ayak uyduran basut, karnuoyunu olu$tunnak ve kamuoyunun 6nciiliigiinii yapar bir duruma gelmekle , dernokrasinin vazgegilmez temel <ilelerinden birisi

ol-dulunu kanrtlanrrqtr. Demokratik toplurnlarda basrnur err cinernli gdrevi, halh ilgi-lendiren olaylar hakkrnda lraber ve

bilgi

vennek ve kamuoyunu oluqtunnaktrr. Gtiniirniizde dtirdiinci.i kuvvet olarak da nitelendirilen basrnrn diigilnce ve ifade ozgiirlii!tinti nasrl kullandr!rnr, hangi suglarnalarla yargtlandrElnl ve basrnur kendi sorunlanna nasrl baktrlurr, basrn mensuplarrna ve gazetelere karEr agrlan davalara gosterdili tepkinin olgiisiinii ternel alarak ele alan bu incelememizde tincelikle konu-rrluz aglslndan cinemli grirdii!iimtiz birkag tanrrnlarnayla konuya ginnenin meselerrin

anlaqrlmasr bakrmrndan daha iyi sonug verece!i kanaatini tagrmaktayrz. _$imdi konu-muzla

ilgili

olan kavramlara krsaca bir gciz atahm.

A- Diigiince ve lfade

ozgiirliigi

lle

Basrn

ozgiirlnli

Arasrndaki ltiEki

Basrnur sorurnlululundan bahsetnek ve basrmn bazr olaylan aktaruken kul-landr-Ir dili ve olaylan veriq tarzrm elegtirebihnek igin cincelikle tam anlamryla basrn

ifade etmesiyle geqitli olaylar hakkrr.rda degigik, hatta birbiriyle gatrgan fikirlerin oluqmasrna ve sonugta genel bir fikrin (kantuoyu goriiqiiniin) ortaya grkmasrna nedeu

oldu-{unu, gortinii$te basrna tanurarr bu ozgiirltiliin ashnda halka tanurdr!rnr soyle-nrek miimktindtir. Ancak basrnrn, haber verme fonksiyonunu yerine getirebilnresi igin oncelikle diigtince ve ifade cizgtirlti!iiniin olmasr gerekrnektedir. Biitiin dernokra-tik iilkelerde dii$iince ve ifade ozgiirlUlti, diler rizgi.irli.iklerin ya temelini olu;turmak-ta ya da garhnr tegkil etmektedir. Bu cizgtrliik, basrn rizgiirlultiniin ternelini teqkil eder. Zira diiEiince ve ifade tizgiiLrltigil olmadan basrn ve haberleqme ozgiirliiliinden bahsetmek nltimki.in degildir.

Her ne kadar diiqiince ile ifade <izgiirltilii birbiriyle ballantrhysa da

nitelikle-ri

bakrmrndan birbirinden farkhhklar gosterirler. Diigiince ozg0rliili.i.

belirli

bir diiqiincenin agrklanrnasr ve bu dtiqiince etrafinda toplanma hakkrnr kapsar. Sadece

diiqtince, kiginin ig alemiyle

ilgili

bir olgudur. Bu nedenle kiginin dtiq0nrne yere-ne$inin srnrrlandrrrlmasr ve engellenmesi soz konusu degildir ve ancak diiqiince ozgi.irlii!i.i diigiincenin aglklanmasr hakkr tanurdr!rnda varsayrlabilir (l).

Ifade dzgi.tliiEii ise kiginin ig alenrindeki diiEiincenin engelleme veya yasak-larnayla karqrlaqmadan Ugi.incii kiqilere aktarrlabilmesidir (2). Basrn, hem

diiqiincele-rin

oluEturulmasr, hem de di.igiincelerin kamuoyuna agrklanrnasul sallayan bir

aragtu. Basrn yoluyla dtigiinceleri agrklamak yetmemekte aytca "haber dolaqunr"nur

igerilini bozmayacak qekilde onlemlerin de ahnmasr gerekrnektedir. "Hallcn

cilren-nre ve bilgi edimne hakkr", haber dolaEurlnln yaygln ve dolru bir Eeki_lde

saflanrnasr-yla miimki.in olabilecektir. Bu nedenle galdaE dernokrasilerde devlet, "yaygrn ve

dolru haber bilgi akrErnr" sallarnakla yiiktimlii gciriilmektedir (3).

Giiniimtizde, dernokratik iilkelerde devletin sansiir0 yasaklayrcr hiik0mler getirrnesi veya haber, diigiince ve fikirlerin higbir engelle karqrlaqrnadan kitle iletiqirn araglarryla ozgi.irce ahnrp yayrlmasr olarak tarif edilen haberlegme

6zgiirl0ltintn

sa-ilanmasrnda tarafsrz bir tutum takrnrnasryla yetinihnernekte ve birtakrur aktif onlemleri almasr beklenmektedir. Devletin halka duyunnak istedigi bir diiqiince veya olayln yaylm amacryla basrhp dalrtrlnrasrnr onleyecek tedbirleri alamarnast yani sanstir yasaEl basrn ozgtirltiftini.in negatif yoni.inii oluqturmakradr (4). Nitekim 1982

Anayasast'ntn

28/l'nda

"Basrn hi.irdtir. sansiir edilernez"

denilerek

basur

ozgtirliiliiniln bu yrin0 belirtilmiqtir'. Basrn cizgiirli.iliiniin "sosyal bir hak" olarak or-taya grkrnasr da, bu <izgtirltili.in pozitif yontinti oluEturmaktadrr. Bu ytizden devlerin

sadece basln ozgiirlii$iini.in geligmesine izin verrnesi yetmemekte, aktif olarak bir-takrnr cinleurler alrnasr gerekmektedir. Bu bakrmdan devlet de bir kamu gorevi gciren basrna bazr kolayhklar gdstennektedl (Ulaqrm ve iletigimde sallanan kolayLklar gi-bi). Nitekim 1982 Anayasasl'nrn 28/3're "Devlet, basrn ve haber alma htirriyetini sailayacak tedbirleri alrr" denilerek devletin, basur 6zgiirlii!tini.in sa!lanmasr

duru-rnun<la pasil kalmarnasr ve bu <izgi.irliifiin devam ederek halkrn haber alma

Devle-tin basu dzg0rltigiinii saElayacak tedbirleri almarnasr ve kolayltklart gdstermemcsr dunrnlurrda. baslnrn belirli sernraye gruplannrn tekelinde loplaoarak

halk

gelitli olaylar hakknda bilgi edinebilmesi giiglesmektedir.

Basrn dzsiirltiEii birgok uluslararasr sdzlelmc ve bildirgedc de yer allDr!tr.

19.18'de kabul edilcn lnsau Haklan Evrensel Bildirisiirin 19. maddcsinde her ferdin

i

k[

ve ifade hiirriycti oldulu ve bu hakkn tilke

sutlan

sdz konusu olmadan fikir ve

haberleri h{rr torlti alaglarla ararnak elde

er

ek ve yaynlak hakrkmrn oldulu bclirtil

mi5tir (5). 23 Marr 28 Nisal 1948 tarihleri arasrnda Cenevre'de yaprlan Birle;rniq Mil-lctlcriu H:rbcrlcqme Ozglirliigii Konleransiuda kabul edilen 17. maddeye gdrc.

kilile'

in

htikiirDetlcrin miidahalesi olmadan diigiiucelerini agrklama tizgiirltiEiine sahiP ol-duklarnr. hu hakkll iilke srnrlarr dikkate ahnmakslzln sdzlii, yazrh ve basrh olarak veya resinrlc ya da kanuncn kabul edilniq giize veya kulaia hitap eden araglarla haber

vc fildrlcri ara$trmak. almak ve ulalhinak serbcstisini kapsadrir vl-llgulanlu$tr (6)

1950 yrhnda rreydana getirilen Avrupa Insatr Haklarr ve

Ala

Hiiniyetlerini Koruma s<izle nesi'nin 10. maddesindc de herkesin ifade ijzgitliiEiinijn bulunduguntr ancak buuun milli gtivenliEin, toPak biitiinliiEiiliin veya kamu giivelrli!ive dlzcni

r)iD saglan rasrnnr, sugun dnlenmesinin. saglllrn veya ahlakrn,

bEkalanNn

ihret ve

haklffrnrn korunmas! gizli haberlerin agrllannr&sna engcl olunmasr veya adaletin

Ia-rafsrzh!rnrn sa{lanrnasr igir kanunla miieyyidelere tabi tutulabilecegi bclirtilmi$tir (7). Bunlardan balka daha birtakrm bildirgc ve sijzle$melerde haber alma dzgiirltigLr

vurBulannllttr.

1982 Auayas:r"sinda ise 22. maddede dzel haberle$nlenin _SizliliEi giivence alt

rura ahnntrq. 25. vc 26. maddelerde diiltince iizgiirliiEii

ayrnlt

bir qekilde diizcnlen-miq. 26/2\rda hangi durumlarda diiiijnceyi agrklalna ve yayma dzgiirliigiinii krsltla-nabilece!i belirtilniEtir. Bu fikraya g<ire "Bu htirriyetlerin ktrllanrlnasr, suglarn dnlenmesi. suglularm cezalandlnlmasl, devlet

strl

olarak usuliincc bclirtilnri; bilSi-lerin agrl<lannrarnasr, balkalarnrm _idluet veya haklannm. tizcl ve aile hayatlannur ya-hut kanunu dngdrdoEii meslek strlarrnln korunmasr veya yargrlama gdreviDin ge

relinc

uygun olarak yerine getirillnesi arnaglarryla snurlanabilir". 28. tnaddcde basrn r lriir oldufu, sansiir edilenreyeceli

belirtilni!

fakat bu Inaddenill ilSili

f

(ra-larrnda basrn iizgiirliigiinri smrrlayan yoruma aqlk tcrimler kullanrlmr; ve basll dzgurhilii krsrllanrn$tlr. 29. naddcdc siireli ve siiresiz yayrrl grkarmann ijnceden izin ahna vc rnali teurinat yatuma

_lafl

u

baElanamayacalt belirtilerek stireli ve siire-siz yayrlllar bu bakrmdan giivencc altlna ahnmUtu. 30. maddede belirtilen istisnalar

drqrnda basrn araglarrtrn suq aracr olduEu Selekgesiyle zapt ve mtisadere edilemeye

celi[e

dai

htknrn getirilmigtir.

31. maddedc kiqilerin ve siyasal partilerin kamu tiizel

kililerinir

elindeki basm dr$r kitle haberlegme araglar dan yararlanabileceEi, 33. maddede de cevap ve

1982 Anayasasr her ne kadar baslnm

hit

ve sansiir edilemeyeceEini belin-milse de getirdiEi hiikiimlerle 6zgiir haber dolalrmrnr engelleyip, haberlerin okuyu, culara ulaqmasrna srnulamalar getirerek, yargr giivencesi olnaksrzn yiinetsel yetki artllllarak basrn iizgiirliiEiinii losrtlayrcr hiiktimler getirmiltir.

B- Basm

ozgiirliigiiniin

Unsurlarr

Anayasalarda diizenlenen basm dzgiirliigti. haber , diigiince ve fikirleri

bil-mek ve bunlara ulaSrnak hakkr ile bunlan yorumlamak. analiz edebilmek, eleqtirmek hakkrnt; ve haber, diigiince ve kanaatleri bashabilmek ve bas mr$ eserleri dalrtabil-mek hakkmr igermektedir (8).

Bir iilkede basrmn ve haberleime aizgiirliiEiintin varhgrndan siiz edebilmek igin rincelikle haber, fikir ve dii$0nceleri bilmek, bunlara ulalmak ve toplarna hakkr-nrn bulunmasr gerekir. Zira haber, fikir ve

diiliincele

bilme haklo ile vatandaglar, devlet mekanizmasrnu ve kamu iQledniD uasll yiiditiilduEii konusunda bir fikir edine-rek. ileride siyasal tercihlerini cdindili bu fikirler etrafinda kullanabilirler.

Siyasal iktidar dcvlct mekanizmasrm nasrl y<inlendirdifi hal.Conda

vatan-daglara bigi vemez ve onlarm bilgi editune ve dErenme hakklna ge$itli srnular

getirir-se, bu yasaklar diler dzgiirltikleri de rehdit edici hal alr. Bununla birlikte bu hak, ge-nel giivenlik, milli savurma, adliyenin dzgit galqabilmesive yayrnlanmasrnda kamu yaran bulunmayan dzel aile durumlarrna

ililkin

konulatda srnrlandrnlmrqtr.(9).

Haber,fikir, diiqiince ve kanaaderi yorumlamak, analiz cdebilmek ve eleqtir-mek hakk; olaylarla ilgili dii$iince ve yorumlann agrklamnasrm ifade cder (10). Olay, lar haklanda gegitli eleqtiri ve yorurnlar yaprlrken ba'kalanna hakaret edici, onlann Fref ve haysiyetle ni krncr ve gergege aykur ifadeler taqtmarnal, eleqtiri kamu ya-ranna olan bir konuda yaprlmahdr.

Haber, fikir, dii;iince ve kanaatleri bastrabilmek ve basrlmll eserleri daElta-bilmek hakkr, yazr ve resimleiin sansiire tabi tutulmadan basrlabilmesi ve scrbestge

daErtrlabilmesini igerir. Bu hak, 1982 Anayasasinm 26ll'de belirrilmiqtir. Basn bu hakkr kullamrken, basrlmrg olalr niishalann toplat mamasr ve dagrhmlnln engellen-memcsi igin verdili haberleri miirnkiin oldulunca somut delillerle desteklevebilneli-dir.

1982 Anayasasr olaylar hakkrnda yay r yasagr konulamayaca!rnr 28/6'da dngdrmii! ve basdmlq eserlerin dalrtdmalanmn engellenmesi ve daEtttlanlain

tiop-latrlmasrnr 5. ve 7. frkalarda belirterek, siireli yayrnlann hangi hatlerde kapahlabile-celini son fikrasrnda ifade etrniqtir. 29. maddenin l. frlrasrnda siireli ve siiresiz yayl-nlarur ijnceden izin alna ve mali teminat yatnna _{lartma baElanamayacalr.} 3. frlrasr-nda haber diiqtince ve siyasal, _{ekonomik mali ve teknik lartlann konulamayacagru}

belirtmi[tir. 30. madde de ise baslmevi ve eklentilednin kural olarak da olsa sug aracr oldutu gerekgesiyle zapt ve mtisadere edilemeyecelini hiikrne baglayarak basln

iizgitliigiiDiin bu uDsurunu anayasal teminat alhna almuhr (ll).

C- Basln

ozgiirliigiinin

Diiz€nlenmesi ve Stnrlandrrrlmast

lnsan hak ve dzgijrliikleri srlrrrsrz olamayacalr gibi basrlr dzgiirliiEii de

srmrstz delildir. Fakat bu srrur. belirli bir menfaati, bagka bir koruirnasr gereken meufaatin zedelenrnesini engellemek igiD olmahd{. Siyasal iktidar bu cngellenlcyr yaparken insan haklan

siizlelnele

, ulusal egemenlik ve hukukuu genel kuralian

gergevesinde yapmahdrr. Siyasal iktidar bu srndama ve engellemeleri yaparken basF na tanrnmrt haklarln bir dcnBe ve di.izen iginde yaprlmasrm sallayacak tj[lemleri de

almaldr

(12).

Kiqi hak ve iizgiirliikleri. kiqi gerelve haysiycrine yiinelik lecaviizii 6nlemek. devletin varhEulr ve genel ahlakr korumak amacryla krsrtlanabilir. Eler basrn

hiir

ye-linden dolan haklanrl srnrr gok geni$ tutulursa bclirli menfaatler zarara ugrayabilir.

Fakat o menlaatleri korumaya ydnelik bir gaba igine girince dc basrn yoluyla diirjiincc, leri agddanra <izgtilliifiinden doEan haklar srnrlandtrlmrg olur. Butrin sorun. clcrnok-ratik iilkelerde bu dengeyi sailayabilmektir.

Mevzuatrmrida yer alan gelitli hiikiimlerle ve Anayasa'nur koyduEu csaslar dahilinde basrn dzgiirliigii. diiz-eilemc niteliEinde belli krsrtlamalara iabi tutulnuslur

t I3r. Basrn Karrunu. Tiirk Ccza Kanunu. lllT SayrL Kdgiikleri Muzur Nelrryartan ko-ruma Kanunu. Askeri Ceza Kanunu bu konuda dlnek gdsterilebilir. Mcsela Basir Ka-nunu\run 30. nraddesiniu ilk t'rkrasrnda "Ceza kovu$tumalarma ail talep ve iddiana-nrelerle kararlarm ve diEer her tiirlti vesika ve evraktn aleni dwuttnada okunrnasr, ndalr. hazrrlk vc ilk soru{turmalarda takipsizlik veya yargrlamanru men'i. tatili veya

d0$mesi karal veillesinden 6nce yaytnlanmasr yasaktr" denilerek adalet fonksiyo_ nunun gereEince yerine getirilnesini saElamak amacryla haberi yayabilnrek vc rilre-nebillnek hakkrna bir srnrrlarna getirilntiqtir. 2. frkrada ise ceza kovultunDaslnrn

baElangrctndatr hiikiim kesinleqinceye kadarki hakim ve matkemetrin hiikiim, karar ve _{illemleri hakhnda gdrii! bildirmenin yasak olduEu}

_{belirtilniltir.}

Basur Kanunu 31. 32 ve 33. maddelerinde de basm dzgiirliiEd ydniinden bir-takrm diizerlemeler getinniltir. Md. 31/1'de devlerin iilkesi ve milletiyle bdliinmez biitiinliigiine, nrilli egemenliEe. Cumhuriyetin varLE u, milli giivenliEe, kamu diize-nine, genel asayiqe, kamu ya&rnla, gcnel ahlaka ve genel saEhga aykn olar yabancr iilkelerde grkan basrlmrg eserleril Tiirkiye'ye sokulmasr veya daJrtllmasnln Bakan-lar Kurulu'nca yasaklalabileceEi belirtilnliltir. Fakat bu yasaklamanrn Anayasanrn 21. maddesinde belirtilen herkesin bilim ve sanatr serbestge tiErenme, dEretrne. aqF

klarna yayrna ve bu alanda her ti.irl0 araSturna yaprna hakkrna ayk:n ohnamasr gerek-nrektedir.

Md. 31/2'de yabanct bir iilkede yayrnlanrnrE bir basrhnrq eserin Bakanlar Ku-rulu karan olrnadrkga serbestge dalrtrlabileceli, ancak acele hallerde, IEiqleri Ba-kanh!r'nur da bu gibi basrhrrE eserleriu da!rtrrnrtl yasaklayabilece!i ve da!rtrlmr;; olanlann da toplatrlabilece!ini tingorntiigtiir.

32. rnaddede intihar olaylarr hakkrnda haber gergevesini aqan ve okuyucuyu etki alturda brakacak nitelikte olan ayrurtrh nitelikteki yazrlar ve resimlerin yaymrnnl yasak oldulu belirtihniqtir. Buradayasak olan haber delil, haberin verilig bigimi yani okuyucularr etki altura alabilecek nitelikteki yazrlar ve resirllerdir.

33. madde de ise kanunen evlenmeleri yasaklanmrq kirnseler arasrndaki ciusi rnijnasebetlere dair haber ve yaztlarla TCK'nun .114, _416. (tza _{lecaviz) ;} 415. (rza ta-saddi); .121 (soz atmak ve sarkrntrhk etrnck); .123 (alacalrm diyc kandrarak krzhk boznrak); 429,430 (kagrnna ve ahkoyma); 435,136 (fuhqa teqvik); 440.442 (kannrn zinast);447,M2 (kocanrn zinasr) rnaddelcrde belirtilen cijrtimler ile ilgili haberlerde ma!durlarrn kirnliklerini agrkliryrcr yazr ve resitnlerin yaytnlatrtnasr yasaktu.

Ya.sak-lamaurn arnacr, kendisine karqt iglenen sug nedeniyle mafdur olan kiqinin onur ve

saygurhlrnrn korunrnasrdr. Sug maldurunun kirnli!inin kamuoyulta agtklanttrastyla rna[duriyetinin artaca!r. onur ve saygurh!uun zedelenece!i ongoriildii!ti igin,

kim-lilinin

kamuoyuua agrklanrnasrna ydnelik resim ve bilgilerin yaytnlanlnast sug

sayrlmrgtrr (14).

Md.33/3'te de 18 ytqrnr doldunnamrE sug fail ve rnaldurlar-nun kirnliklerini aqrklayan yazr ve resiurler yasaklaruu;tr. Yasaklarna gerekgesi olarak 18 yaqrrrr dol-dururamrg olan sug

faili

ile ma-Idurlannrn istikballerinin korurtrnasr gosterilmiEtir (15). 2253 Sayrh _{Qocuk Mahkernelerinin Kurulugu, Gdrev ve Yargrlama Usulleri} Hakkrnda Kanun'un 40. nraddesinde dc sug iqlemiq 15 yaqrndaki kligi.iklerin suglan ve

yar-grlanmalarr ile

ilgili

olan her

tiirlii

yayrnrn yasak

oldu!u

belirtilmirgtir. (16). GdrtildiiIii gibi su9 taili ktigiiklerin kirnliklerinin agrklanmast yasaklanrrken, 2253 sayrh kanunun ,10. maddesiyle de kiigiiklerin yar,erlanmalarryla ilgili haber verilmesi yasaklanmlIt1r.

Tiirk Ceza Kanunu'nda da basur 6zgtirlii[iinii krsrtlayan birtakrnr hi.jk0rnler vardu. Mesela 158. madde cumhurbagkanrna hakareti, 159. madde Ttirkltigti, Cumhu-riyeti, Btiyiik Miltet Meclisini, hi.ikiimetin rnanevi qahsiyetini Bakanlan, devletin

as-keri veya muhafaza kuvvetlerini, Adliyenin nranevi qahsiyetini tahkir ve tezyif

sugu-nu, 480. ve 481. maddeler hakaret ve s<ivrne suglamrr,426. madde de mi.istehcen yayr-nlann cezalandurlacalr belirtilmektedir.

Yine TCK'nun 132. rnaddcsi "gizli kalmasr devletin agrsurdan" gerekli olan bilgilerin elde edilmesini sug sayrnakta 136. rnaddede de bu srlarrn agrklanmasr sugu

ile

ilgili

yaptumrlar diizenlenmi;tir. Bu rnaddelere gore hangi belgenin devlet srrrr kapsarnrna

girdi!i

belirsiz kalrnakta.

yetkililere

"srr" niteliEinde olmayan bir yazrir.nallnl basrnda yaylnlanmaslnr sug sayabilrne imkanrnr vernrekte bu da basrn dzgiirltiltinu kNrtlamaktadr ( 1 7).

Esas olarak baqka alanlarr dtzenleyen birgok yasada yaprlan deliqikliklerlc de, dolayh olarak da basrn cizgilrli.iltinii surrlayrcr krsrtlarralar getirihniqtir. Bu konu-da Dernekler Kanunu, Kat Miilkiyeti Kartunu, Petrol Kanunu, Sendikalar Kanunu drnek olarak gristeriiebilir (l 8).

Yasal ve anayasal ilkeler incelendiliude basrn yoluyla diiqi.inceleri agrklama hakkul surrlayrcr nonnlar kiqinin qerefve haysiyetini,6zel hayatmr, genel ahlalo, ka-mu dtizenini, devletin varh-[ura ydnelik suurlamalar $eklinde gruplandrrlabilir (19). Basur ozgi.irlii!iinijn dijzcnlcurnesi bir urentaatiu baqka menfaatlere karr;r korunrrasr igin yaprhnaktadr. Devlet bu dtizenlemeyi yaparken, insan haklanm, hukukun genel kurallarrnr, ulusal egenrenlik _-qibi insani ve anayasal haklarr 96z 6ni.inde tutmahdrr.

ll-

1988-1992 Dtineminde Basrnln Basrn Davalarlnr Ele AhSr

Basrn dz-giirliiliiuiiu sorumsuzca kullaurlurasr veya basura yi.iklenilniq olan bazr yiiktirnltltklerin _{yerine -{ctirihnerlesi} sonucu basur suglan rneydana gelrnekte-dir.

A- Bastn Suqu

a- Basrn Sugunun

Tiirleri

Basurla ilgili olarak ug tip sug vardu. Bunlardan ilki basrlnrr; eserin nruhtevi-yatrna i-ligkin olup dar arllanda basur suglan ve basrn yoluyla iqlenen suglar olarak

iki-ye ayrrlr. Dtu aniarnda basur sugu. sadece baslllnl5 eserle iqlenebilen, ba;ka aragla iElendiliude cezalandrrlnrayan suglardr (20). Mevzuatu'nlzda dar anlarnda basrn su-guna ornek olarak Basrn Kanunu'nun 30,32,33. maddelerinde yer alan suglan

gcistere-biliriz. 30. rnaddede ceza kovu;turrnalanyla

ilgili

yayrn yasaklarura iliqkin fiiller, 32.

maddede intihar haberlerir.rin yayurlanmasryla

ilgili

fiiler, 33. madde de belirli suglar-la

ilgili

rnaldurun isrrrinin agrklanmasryla

ilgili

yayrnlar sug olarak tauurrlanmrsl ve

diizenlenmigtir.

Basur yoluyla iglenen suqlar ise, her tiirlli araglarla iElenme olasrh$r bulunan suglannbasrnuraragolarakkullamhnasrsonucuortaya

grkansuglardu(21).Busug-larrn iqlenmesi bakrrnrndan basrn sadece bir arag olarak kullanrlmaktadu. Mesela TCK'nun 146/2, 311, 312, 426. maddelerindeki belirtilen suglar basrn yoluyla illenen suglara iimek olarak gttsterilebilir (22).

Basn suglaflIur iigiinciisii ise basn diizenine kargr iqlenen suglardu. Kanun

lar r

basrn faaliyetinin yiiriitiilmesi yitniinde koydugu koqullarr ve

yiikledi!i

yiikiirnliiliiklerc uyuralnalanndan doEan bu suglar, basnrn idari diizeninin sallan-masl tunac nn

ii

iDiidiirler. Ornelin beyanname vermeder dci[emsel yaytna giriqrne veya impressum yiikiimliiliiEiine uymanradan kaynaklanan suglar. basrn diizeniDe karqr iglenrniE suglar iuaslnda yer almaktadrlar (23).

b- Basln Sugunun Olugumunu Saglayan Unsurlar

Bir basm sugunun iqlenebilmesi igir basdmrq eserin varhllrrn olmasr, t'ikri bir muhtevaya sahip olmasr ve basrlmrg eserin yayrnlanmr! olmasl gerekmektedr. Basrn sugunun lrreydam gelebilmesi ve cezai miieyyideledn uygulantnasntln nedeni. basrlnrg eserin tikri rnuhtevasrdlr. Ancak bazen, eserde hkri bir muhtevantn olmall

cezalandrnltanrn nedeni degilse basln suEu rneydan;r gelnez. Ornc!tn Basln Kanu-nu'nun 15. maddesine aykrn olarak dzel bir gaba sonucu eldc edileu yazr ve resimleril mevkutenin sahibinden izin allnmadan yayrnlanmasr dururnurrda fail cczalandtrrlu. Buradaki cezalandrrmautn oedeni. mevkute sahibinin

fikir

haklatrnr korumak amacrnr ta,lrmasrdf (24).

Basrn Kanunurnuzun 3. rnaddesinin son fikrasl 'tiilin aynca sug le$kil etmesi hali miistesna olmak iizere. bas r sugu ne{ir ile viicut bulur" $eklinde bir iiade kulla-narak basllmr! ese n yayrDlanmasrnu basm sugu igirr zoruilu bir icra hareketi

ol-duEunu belirtmiltir (25). Arcak

"fiitin

aynca suQ teqkil etmesi hali miistesna olmak iizerc" kaydr yayrndan <inceki hareketlerin ayrrca sug olultunnasl haliode yayma ba!h ohnaksrzrn cezalarrdrrlacalrnr ifade etmektedir. Onre!rrr Basrrr Kanunu'nun 31. lnaddesi gereEince Tiirkiye'ye sokulmalan ve dagltllmalan Bakanlar Kurulu ile ya,

saklanan basrlrnq eserleri Tiirkiye'ye sokan bir kimse, bunu dagrtmam$ yani yay lla-nramrq

dahi olsa Ttirkiye'ye

soktuEu

igiu

cezalandtnlacakhr. Ancak eser dagrtrlmadrF siirece. bu lureket basrn sueu olarak telakki edilenlez (26).

c- Basm Suglannda Sorumluluk

Basrn Kanunumuzut 16. rnaddesitrin L bendine giire "mevkuteleile i$lenen suglarda sorumluluk sugu viicuda getiren yazlyr veya haberi yazan veya resmi kari-katiir0 yapar ile birlikte bu mevkuienir

ilgili

sorumlu miiditiine aitrir", diyerek so-rumlulugu eser sahibi ile birlikte sorumlu miidiire yiiklemektedir. Kanunun sorumlu miidiirii de sorumlu tuhnaslnm nedeni, sorumlu miidiiriin gdrevi gereEi suq oluQturan

yazl, _{resim veya karikati.jri.iu yaylnlanmasrnl dnlememesidir. yine rnd.l6/l'e} g<ire,so-rumlu miidtir igin hih"riyeti ba$ayrcr cezalar, siirelerine bakrlmaksrzrn para cezssna gevrilir. Ancak md.l6l2'ye gore anoniura nitelilindeki yazrlarrn. sorumlu mi.idi.ir ta-rafindan mahkemece yaprlacak ilk sorgulamaya kadar sahibi dolru gekilde

agrklan-mazsa sorumluluk eser sahibi gibi, sorurnlu miidiire ait olacaktr ve bu durumda hiirri-yeti ballayrcr

cezala"

para cezasrna gevrilmesi onlenmiEtir.

yine

16/3'e gcire, so-rumlu miidiiriin nzasr oLnadan rnevkute sahibi tarafindan yayrnlahlan yazr, resinr, ha-ber veya karikatiirden dolayr sorurnlu olmarnaktadr. Bu durumda sorurnlululun,

su-gu oluqturan unsuru yayurlatana ait olaca!r md.l613'iin son cijmlesinde belirtilmigtir. d- Basrn Suglarlnrn Kovugturulmasr ve Yargrlanmasr

Bastn davalannda gecikmelerin meydana gelmesi sonucunda basrn

ozg0rliiltiniin zedelenrnesi tehlikesi, basrn kanunlarrna basrn suglanna iliqkin bir

diizenleme getirilmesine neden oLrnugtur (27). Bu nedenle Basrn Kanunurnuzun 35 ile 41. maddeleri gibi kanunumuzda yer alan maddeler, basrn suglan dolayrsryla agrlacak

davalann en krsa zamauda sonuglanmasr igin getirihniq hiiktimlerdir. Basrn Kanu-nulrurr 36. rnaddesine gcire basur suglanna bakmakla apr cezaveya asliye ceza mah-kerneleri gorevlendirilnriq fakat cizel kanunlann (Srkrydnetim Kanunu gibi)

diler

rnahkerneleri gorevli saydr!r durumlarr sakh tutmu$tur.

36. maddenin 2950 sayrh kauunla degigik 2. fiJcrasrna gcire, birden fazla

alu

cezayeya asliye ceza mahkemesi varsa

-qrirevli olan alu ceza veya asliye ceza

mahke-mesini Hakimler ve Savcrlar Yiiksek Kurulu belirlemektedir. Halen bu mahkemeler-den 2 numarah olanlarr basrn davalanna bakmakla gorevlendirilmiqlerdir (28).

35. maddeye gcire bir basur sugundan dava agrlabilmesi igin gtinliik mevkute-ler igin 6 ay, diler basrluuq eserler igin I yrl iginde dava agrlabilmektedir. Agrlan dava-larrn siiratle grlriilnresi arnacryla Basrn Kanunu'nun 37. rnaddesinde Curnhuriyet savcrlarrnrn hazrhk soruqturmasurr kanuni ve zorunlu sebepler drgrnda en gok bir hal'-ta iginde bitirileceline iqaret edilmekte; 39. rnaddede de basrn yoluyla iglenen suglara

ait davalann acele iglerden sayrldrlr ve adli tatil giinlerinde de bu davalann

g<iriile-ce!i, durugma igin de en _{yakur giiniin tayin edileceli belirtilmektedir.}

Basrn Kanunu'nun 18. nraddesine g<ire de basrn sugundan mahkum olanlar hakknda verilen kesin hiikm{in [amamen veya hiilaseten aym mevkutede yayrnlana-ca!r, eler o mevkute grkrnryorsa masrafi hiikiimltiye ait olmak iizere baqka bir mev-kutede yayrnlanabilecefi hiikmti getirilmigtir. Bu olanak sayesinde rizellikle hakaret

sugu maldurlannrn kamuoyu <iniinde yeniden temize grkmalarl aynr arag ile kamuo-yuna bildirilmektedir (29).

B- 1988-1992 Yrllannda Bastna Kargl Agrlan Davalar ve Baslnln

llu

Da-valara Bakqt

Ttirkiye'de 1980 cincesi giddet olaylaruu 6nlemek. halkur huzur ve dijzenini strllarlak gerekEesiyle askeri bir ihtilal yaprhnrg ve bunutl sonucuuda olu;turulan 1982 Anayasasr.

getirdili

yeni yasal diizenlernelerle kiEi hak ve ozgiirliiklerini srnrrlauu;, yiirijtlne

olgatrull

gticiinti ve yetkisini artran bir dizi yasa

_{Ekarllllll;tr.}

Bu dolrultuda 1983 yrhnda grkanlan 2950 sayrh yasa ile Basrn Kauunutl da degigik-liklere gidilmig ve ceza sorumlulu!u artrrrlmrstr.Bu yasallrn hijki.irnet gerekgesinde basrn, 12 Eyliii oncesinin yaygur giddet olaylannur sorumlulanudan biri olarak ,edstc-rilmir;tir (30). Basrn Kanunu'nun 2950 sayrh degigik bigimi, basrn

ozgtirltlti

kav-ramryla geligkili fakat yeni anayasal modelle uyulnludur.

Askeri yonetirn srasrnda diigtnce ozgiirliifi.inti srrurlamak alnactyla getirilen nonllar anayasaya yausrdrlr gibi birtakln yasalara da yansrmr$tr. DtiDiince ve basttt

ozgIrlii!tine getirilen suurlarnalarla gazete/dergi yazar ve sorutttlu miidi.irleri

binler-ce yrla varan cezalarla cezalaldrtlmtgtrr. Oysa Ceza Yasasr kurallanna gore, bir

kili

hakkrpda toplanan cezalar ne olursa olsun

36

yrlllk

ceza uygulallabilnlesi ongririilmektedir. Boylece kiEilerin binlerce ytla varan cezalarla mahkum edi[ne'si, btrsuun haber verrne gorevini ve halkn siyasal tercihlerini salhkh bir bigirnde yapa-bilmesini eugellerlektedir. Ayrrca ge$itli kanunlalda yer alan yoruma aqtk geqitli ifa-dclcrle (clevlet srrr) halkrn haber alma ozg0rltilii engellenmiStir.

Iqte. basrrrur sorumluluklarurtn bilincinde olarak gcirev yapabilmesi ve halkrn gcrgckleri olreuure hakkrnr savunarak dzgiir ve sorumlu bir basrn oluEturrlak arnact-yla 1988 yrhnda bir sdzleryrre ile Basur Konseyi taaliyete

-qegrniEtif. Meslek

rlensup-lannur. bir otokontrol rnekaniztnasl olarak kurduklan bu Konsey sadece basrnr deuet-leyen bir kurul ohtraktan ziyade, aynr zarnanda basrnl savunan ve onu ternsil cden bir kurul niteligindedir. 1988'de Basur Konseyi'nin faaliyete baglaurasryla birlikte

basur-rut. basur davalarrna baklgrnda, kendi sorutllatrm dile getiriqinde ne gibi bir durumun ortaya qfttlgillr gostermeye gahqan bu gah$lnanuzda, qimdi ozet olarak basrna karqr agrlan davalart g<irelim.

Yaprlan ara$tmnaya gore, Tiirkiye'de <inde gelen biiyiik gazetclcre agrlan da-va sayrsr 303'ti bulmug, bunun 194'i.inti hukuk davalarr, 109'unu da ceza davalan oluqturrnuEtur. Giinli.ik gazeteler arasltlda hakkrnda en gok dava agllan gazete Tan

ga-zetesi ohtru$tur. Tan gazetesi hakkrnda 56'sr hukuk, 15'i de ceza davasr ohnak [zere toplam 71 dava agrhnrEtrr. Giinavdrn gazetesine 45'i hukuk, 9'u ceza54 dava' Giine$ gazetesine 27'si hukuk, 20'si ceza 17 dava. Hi..irrivet'e 18'i hukuk' 18'i ceza 36 dava-Milliyet'e 7'si hukuk, 13'ii ceza 20 dava. Culnhuriyet'e 8'i hukuk, 9'u ceza 17 dava' Ulus'a 10'u hukuk, f i ceza 1

I

dava,

Milli

Gazete'ye 2'si hukuk 4'ii ceza 6 dava,

Ttirki-GMETELER HUKUK DAVASI CEZA DAVASI TOPLAM DAVA Tan 56 15 71 Gtinaydrn 45 0 ₅₄ Grineg 27 20 47 H

tirriyet

18 18 36

Milliyet

7 13 20 Cumhuriyet 6 0 ₁₇ Ulus 10 1 11

Milli

Gazete 2 4 0 Sabah 40 Trirkiye 1 1 foplam 194 r09 303 (3 1)

p

Gazetesi'ne ise 1 hukuk davasr agtlmtqtu. Sabah gazetesine agrlan dava sayrsr da

40'r buhnuqtur.

Gi.inliik gazetelerin yanr sra dergiler hakkrnda da tazntinat, hakaret ve ntuzrr davaltuuun toplamr 100'i.i aqmrgtr. Siyasal igerikli dergilerin hemen hernen her sayrs-rrtda Devlet Giivenlik Mahkernesi tarafindan komiinizrn ve boli.ictiliik propagar.rdasr

ve yasalann sug saydt$r eylemleri ovmek suglarrralanyla dava agrhnrqtu.

1988 yilrnda basrn organlanna kargr agrlan davalar daha gok, korniinizm ve b<ili.iciiliik propagandasr, Atatiirk'e hakaret, curnhurbaqkaruna Itakaret, basur yoluyla kigilere yaprlan hakaretten ve muzr negriyattan dolayr agrlmrqtr. Mesela muzr neqri-yattan dolayr Bravo dergisine Mayrs, Haziran. Ternmuz. Alustos ve Eyliil 1987

tadh-lerirrde; Playboy dergisine $ubat, Nisan. Mayrs. Haziran. Ternmuz, Alustos 1987 ta-rihlerinde yer alan yayurlardan dolayr iist 0ste davalar agrlmrq, Bravo dergisi yakla$ft

I

milyar TL, Playboy dergisi 2 milyar TL para cezasrna garptrrlrnl$tu.

Yine bu donernde Mart 1988'de

MIT

Raporu'nu yayrnladrlr gerekgesiyle

2000'e Dolru Dergisi hakkrnda lstanbul 2. Apr CezaMahkernsi'nce dava agrlmrE, bu dergiden ahntr yaparak yayullanan haberlerden dolayt da Ulus ve Sabah gazetelerine

de dava agrlmrqtr.

Milliyet gazetesinden Mehmet Ali Birandln Haziran 1988'de PKK lideri Ab-dullah Ocalan'la yaptrgr yayrm Devlet Giivenlik Mahkemesi tarafrndan durdurulmuq, gazetenin bazr niishalan (1.6.1988) toplatrhnrg, bazr ntishalarrnrn (17.6.1988)da da!rtrmr engellenmiqtir.

Yine Birand'rn 14 Haziran 1988 tarihinde Milliyet gazetesinde yayrnlanmaya baglayan "lqte Apo, lste PKK" adh yazr dizisi ukgrhk propagandasr yaparak

milli

duygulan yok etme amacrna ydnelik oldufu iddiasryla yazr iqleri m0dtirii Eren

Gtive-ner ve Mehnrel

Ali

Birand' hakkrnda Devlet Giivenlik Mahkemesi Savcrhlrnca dava agrlnrq, iigiincti gtin 16 Haziran 1988'de gazetinin da[rtunr engellenmiqtir. Mehmet

Ali

Birand'a kargr agrlan bu davalar basrn organlannca yakilldan takip edilmig, Ulus-lararasr Basm Enstitiisii

(PI)

tarafrndan da protesto edilmiEtir.

Helsinki Gozlern Komitesihin Tiirkiye'deki Kiirtlerle

ilgili

Mart 1988 tarihli raporunun "Helsinki Grizlem Komitesi Raporu, Kiirtlerin Etnik Kimligi yok Edili-yor" baqhkh y.vr alhnda ozetlenerek 2000'e Dolru Dergisi'nin 16. sayrsurda yayr-nlanmasrna,

rnilli

duygulan zaytflatrcr propaganda yaptrfr gerekgesiyle Istanbul Devlet Giivenlik Mahkemesi tarafindan dava agrlmrq ve sorumlu yazr igleri mtidiirti mahkum olmuqtur.

1989 yrhnda ise

giinliik

gazetelere agrlan davalar giiyle olmugtur : 1989 yrh iginde giinliik olarak yayrnlanan

l6

gazeteye 2l

I'i

hukuk, 183'ii de

ceza davasr olmak iizere toplum 394 dava agilmrqtr. Agrlan 211 hukuk davasrndan 12

milyar 848 milyon TL tazminat istenirken, rnanevi tazminat davalannda Turgut Ozal ve yakrn gevresi 41 dava ile ilk srada yer almrEtu.

Bu dcinemde hakkrnda en gok dava agrlan gazete Sabah olmugtur. Sabah

ga-zetesi hakkrnda 46'st hukuk. 38'i ceza olnak tizere M dava" Busiin gazetesine l0'u hu-kuk, 7'si ceza 17 dava, Hiirrivet gazetesine 35'i hukuk, 22'siceza 57 dava, Gazete

ga-zetesine l9'u hukuk, 25'i ceza 44 dava, Milliyet'e

2l'i

hukuk, 16'sr ceza 37 dava, Gtine$'e 8'i hukuh 4'ti ceza 12 dava, Curnhurivet'e 3'ii huhlq l0'u ceza 13 dava" MiUi

Gazete'ye 4'ii hukuk, 5'i ceza 9 dava.lllliyg3azetesine 4'ii hukuk, 2'si ccza 6 dava. Giinavdrn'a l?'si hukuk.5'i ceza 22 dava. f3qQ33919gilne l8'i hukuk. l9'u ceza 37 da,

va.

_Iglqiijl3!:a

9'u hukr,rk I I'i ceza 20 dava. Yeni Nesil Gazetesi'ne 8'i hukuk, l5'i

ce-za 23 dava. Zarnan _Bazetesir)e 8'i hukuk,4'ii ceza l2 dava ve Tqkidl_:fi

jlgq]cizgle:

GMEIELER llUKUK ntvtrqt .TUIAR [filYoN Tl

cu

nrvaqr TOPTAM DAVA qIYK] IhI, TEDBIR VE Tnp

tltra

Sabah 46 4 855 38 84 3 Brroiln 10 442 7 17 4 Hiirrivel 35 3.500 57 Gazete 19 750 25 44 l\,4illivet 21 1.000 t6 GLlneS 8 350 4 12 Cumhutivel 3 30 IJ Milli Gazete 4 30 5

I

T! rkive 4 95 2 6 Gunavd n 17 22 Tan 18 JdJ 19 37 Terciiman

I

629 20 Yeni Nesil 8 150 23 Tanan 8 148 4 12 Dilnva Turkish Times 50 Tonle rf 211 12 848 183 394 10 oirn

si'ne de

I

hukuk davasl agllmutu.

Toplam tirajlan 1,5 milyonu bulan Sabah, Hiirriyet Bugi.in ve Yeni Nesil ga-zeteleri 1989 yrh iginde l0 giin toplatrlmrqtr. Sabah ve Bugiin gazetelerine Turgut Ozal'ur kiqilik haklanru zedeledi$i iddiasryla savcrLla baEvurularak clnce ihtiyatr ted-bir karan verilmii;. daha sonra bu karar gazetelerin

ilgili

ntishalannrn toplatrlurasrna dciniigtDrtilniigtiir. Hiiniyet gazetesi de 26 Mart'ta yaprlan yerel segimlerde segim ka-nununa rnuhalel'et gerekgesiyle toplatrhnrqtu. Bu karar daha sonra kaldrrlntrqtr. Ye-ni Nesil Gazetesi de 2 kez Atatiirk'e hakaret

ettili

gerekgesiyle toplatrlmrqtrr.

1989 yrh iginde de basura kargr agrlan davalar daha gok boliiciiliik ve komi.i-nizrn propagandasr, Atattirk'e hakaret, bagkalarrnr sug iqlemeye tegvik, Ktirtgtiliik propagandasr ve kigilik haklanna saldurlardan dolayr agrlmrqtr.

Basrn. Mehrnet Ali Birand'ur

"\te

Ap,

Igte PKK" ba5hkh r<iportajr nedeniy-le agrlan davayr izlerneye devan etrnig, 11 Nisan'da Birand ve yazr iqleri miidiirii

bera-at etrniElerdir. Bekir CoEkun'un hazrrladrlr, Sabah gazetesinde

2l

Mayrs'ta yayrnla-nan "Hasbahge'de Sonbahar" adh dizi yazrsrnda yayrn yoluyla bagbakan ve eqine

ha-karet

edildili

gerekgesiyle, BaEbakan Turgut Ozal ve eqi tarafindan gazcte aleyhine 80 milyon

Tl'lik

nranevi tazrrrinat davasr agrlmrgtr. Yazr dizisi iki giin yayurlandr-ktan sonra rnahkemece durdurularak toplatrlmrq ve bu dava da basrn taratindan yakr-ndan takip edihniEtir. Basrn. bu donemde Turgut Ozal'rn gzetelere agtrlr davalara da

yer vererek bu davalan yakrndan izlemigtir.

1990 ythnda da giinliik gazetelere agllan davalarln dtikiimii giiyledir :

1990 yrhnda _-qi.inltik gazetelere 208'i hukuk, 173'ti ceza davasr olmak tizere toplarn 381 dava agrhnrq, bu davalarda 63 milyar 581 rnilyon TL tazrninat istenrniEtir. Ttinr basura karqr agrlan davalarla, bu sayr 586'ya yiikselmiEtir.

Bu donernde hakklrda en gok dava agrlan gazete yine Sabah gazetesi ol-mu$tur. Bu gazete hakkrnda 46'sr hukuk, 39'u ceza davasr ohnak iizere toplam 85 da-va. Hiinilret'e 4f i hukuk, 33'i ceza14 dava, Millivetle 28'i hukuk. l4'i.i ceza 4? dava. Gtineri'e 20'si hukuk. 12'si ceza 32 dava,

Milli

Gazete'ye 6'sr hukuk, 8'i ceza 14 dava,

Tiirkiye _-qazetesine 5 hukuk davasr, Tan' gazetesine 38'i hukuk, 37'si ceza 75 dava, Terci.iman'a 8'i hukuk, 8'i ceza 16 dava, Yeni Nesil'e 1'hukuk, I ceza 2 dava, Zaman

-eazeteshe 5'i hukuk.4'ii ceza 9 dava. Cumhuriyet'e 8'i hukuk, 13'ii ceza 21 dava, Yeni

Asya gazetesirre 4 ceza davasr ve Fotospor gazetesine de 2 hukuk davasr agrntrqtr.

Yrl iEinde giinliik gazetelerden Sabah, Giine; ve Bug0n gazeteleri 4 kez top-latrlmrg, Sabah gazetesi , dalrtrmmrn engellenmesi nedeniyle boE siitunlarla basrlarak piyasaya verihniqtir.

GMETELER HUKUK NAVAS TUTAR l\ilil VnN Tl cEa NAVARI TOPLAM DAVA savtst iht TEDBIR VE TOPIATIIA Sabah 46 4 350 QO 85 1 Buoirn 1 Hirrrivet 41 3 400 33 74 YeniAwa 4 4 Millivet 28 1.91 1 14 42 Gunes 20 40 154 V 32 n

t'

Cumhurivet 8

t,a0

13 21 Milli Gazete 0 200 a 14 Tu rkive

(

124

I

Tan JU 1 675 37 75 Tercuman n 8,850 16 Yeni Nesil 50 1 2 Zaman 5 140 4 0 Fotosoo r

I

510 2

Toolam 208 63 581 1i3 381 4 kez

( 33)

yayrn ve br<iliiciiliik propagandasr, Ki.irtgtjliik propagandasr ve hakaret davalan [ze-rinde toplanrnr;tr. Kamuoyunda krsaca SS karamameleri diye bilinen 424 ve 425 sayrh kanun hiikrniindeki karamamelerle 2000'e DoEru Dergisi ile Halk GergeEi

ga-zetesi'nin basrmr ve dalrtrmr siiresiz olarak durduruhnuq, bu dergi ve gazeteyi basan

Ihcak Matbaasr da l0 gtin stireyle kapatrlmrqtu. Boylece 424 sayrh kanun hiikmiinde kararname ile basrmevi kapatrna hi.ikmti ilk kez uygulanmrgtrr.

Gtineydolu olaylarr gerekge gdsterilerek hazrlanan bir dizi kanun hiikmtinde kararname grkarrhnrqtu.Bunlar 413,412,424 ve 425 sayrh kararnarnelerdir. 413 ve

421 sayrh kararnameler 424

sayit

kararnamenin 12. nraddesi

ile

yiiriirliikten

kaldurlrnrg, 424 ve 425 sayilr kararnameler hakkrnda da SHP'nin Anayasa

Mahkeme-si ne baEvurmasrndan soffa htikiimet, 424 sayit kararnameyi yiiriirltikten kalduan fa-kat hi.jkiimlerini aynen rnuhafaza eden 430 sayrh kanun hiikmiinde kararnameyi yayr-nlamrqtr. Daha sonra Anayasa Malrkemesi 425 sayrh kanun hiikmtinde kararnamenin

ilk iig maddesini Anayasa'ya aykrr bularak iptal etmiqtir.

1990 yrhnda basrnrn yakrndan izledili davalar arasrnda karnuoyunda Kripto

davasr olarak bilinen, Hande ($evkat) Mumcu'nun devletin gizli belgelerini bakanLk

drgura grkardrlr ve bagkalannill dErenntesini salladrlr gerekgesiyle agrlan davada, Curnhuriyet, Milliyet ve Giinaydur gazetelerinin, Hasan Celal Gtjzel ve Hande ($ev-kat) Mumcu'nun ifadelerinin mahkeme duruqrnasr srrasutda okunrnasurdan soura bu ifadelerir adr gegen gazetelerce yayurlandrlr ve bunur-r Basut Kanunu'nun 30. rnadde-sine aykrn oldulu gerekgesiyle Istanbul Basrn Savcrhft'nca dava agrlmrqtr. Bu dava tiim basrn organlannca yakrndan takip edilmiEtir.

Bu drinern iginde Nazh lhcak'rn Terciiman'da yazdrlr

bir

makalede 102 ANAP millewekilini'Pavlov'un Kcipekleri'diye nitelendirrnesi iizerine milletvekille-rinin kigilik haklarura saldrrrda bulunuldu!u gerekgesiyle agtrklan dava sonucu Ih-cakin 306 milyon TL tazrninat dr:lerneye rnahkurn edihnesi basuun yakrndan takip

er

ti!i

olaylar arasrna girmigtir.

Basut iizerindeki baskrlann devarn

ettili

1990 yrh iginde Antalya Gazeteciler Cemiyeti tarafindan d[zenlenen 4. Basur Sempozyumulrda konuEan Gazeteciler Ce-rniyeti Baqkanr Nezih Dernirkent ve Basrn Konseyi Bagkanr Oktay EkEi, basrnrn ozgiir olmadrirnr, basrn cizgtirltiliinii krsrtlayan TCK'nun

l4l,l42

ve 163. maddeleri ile Anayasa'ntn

l3

ve 14. maddeleri ile 657 sayrh Devlet Merrrurlan Yasasr'nrn 15.

maddesiuin deligtirilmesini istenli$lerdir. 15. madde ile devletin bilgileri halktan sak-ladrlr ve dolayrsryla gazetecilerin 'srzdurna'bilgilerle haberlerini yazdrklaruu belirt-miglerdir.

GMETELER HUKUK DAVPSI T1JIAR ilIiLYON TI. CETA DAVASI TOPL-AM DAVA sAYrsr H

rirriyet

26 2,300

JI

57 Sabah, Bugrin,

Fnlnmr^

82

15,545

E ₁₃₄ YeniAsva 4 4

Trirkiye

7 205 3 10 Terciiman 4 4 Meydan 0

I

18

Millivet

8 11 19 Giines b b Cumhuriyet 4 300 11 15 S[ioer Tan 100 2 2 Toplam 136

38.450

127 ZDJ

(34)

l99l )'rhnda

giir

iik gazetelere 136'sr hukuk, 127'si ceza davasr olmak iizere toplam 263 dava agdm$hr. EgEiyc! gazetesine 26'sr hukuk, 3f i ceza davasr olmak iizere

toplam 57 dava, Sabah. Bugtin ve Fotomacgazetelerine 82'si hukuk, 52'siceza134 dava, Yeni Asya gazetesine 4 ceza davasl Ttirkiye Gazetesine 7'si hukuk, 3'ii ceza 10

dava, Terctman gazetesine 4 ceza davasr, Meydan gazetesine 9'u hukuk, 9'u ceza 18 dava, Milliyet gazetesine 8'i hukuk, !l'iceza 19 dava, Giinet gazetesine 6 ceza davasr,

Cumlruriyet gazetesine 4'tj hukuk, 1

I'i

ceza l5 dava ve Siiper Tan gazetesure 2 ceza

davasr agrlmrqtLr. Yeni Giinalidrn ve Milli Gazete hakkrnda l99l yrh iginde dava

agr-Imamrqtr.

Gijnlijk ,{azetelerin yanurda haftalft dergiler hakkrnda da gok sayrda dava

agrlmrEtu. Nokta dergisine 7 hukuk, 13 ceza; Tempo dergisine 2 hukuk, 3 ceza; Aktiiel dergisine 1 ceza; Yeni

Ukti

dergisine f i hukuk, 42 cezadavasr agrhnrgtu.

l99l yrh iginde davalar en gok yayrn yoluyla hakaret, curnhurbaqkanLk ma-karnrna hakaret sugiarrndan agrlnuqtr. l99l yrhnda daha cinceki yrllarda basrn dava-Iarrnrn b0yiik bir golunlulunu olugturan 765 sayrh TCK'nun

l40,l4l,l42

ve 163. maddeleri 12.4)991tarih ve 3713 sayrh Tercirle Miicadele Kanunu'nun 23. maddesi-nin c bendine gorc.2932 sayrh Ttirkgeden Baqka Dillerle Yaprlacak Yayrnlar Hakkr-nda Kanun da Terorle Miicadele Kanunu'nun 23. rnaddesinin e bendine gore yiiriiliikten kaldrrrlrnrqtr. Bu ytizden agrlan dava sayrlarrnda bir azalma olmuqtur.

Yirre bu

yl

iginde curnhurbaqkanr Turgut Ozal. basrn aleyhine agt{r davalar-da 800-900 milyon lira kazandrlrnr s6yleyerek basurur tepkisini iizerine gekmiqtir. Ozalrn bu beyanatr basm organlarrnda yer almrgtu.

12 Nisan l99l tarihinde grkarrlan 3713 sayrh Tenirle Miicadele Kanunu'nun teror rirgiitlerinin bildiri ve agrklarnalannr yasaklayar.r 6. maddesine istinaden bazr da-valar agrlmrqtlr. Cumhuriyet gazetesine 9

Eyliil

l99l tarihinde "Abdullah Ocalan

Gori.iqmeye Hazu" baqhkla haberi nedeniyle Devlet Giivenlik Mahkemesi tarafrndan dava aErlmrqtrr. Yine aynr yasa ve aynr maddeyle haftahk Yeni Ulkii gazetesine de

ERNK cirgi.ittini.in bildiri ve agrklamalamra yer verdili igin Devlet Giivenlik Mahke-mesihce dava agrlmrqtu. Terorle Miicadele Kanunu kapsamr iginde agrlan bu davalar da basrn tarafindan yakrndan takip edilmigtir

SONUQ

Demokrasinin ttim kwumlarurrn yerlegmeye baqladrlr i.ilkemizde, demokra-sirfn yerleqmesi ve geliqrnesinde elitirnin rolti inkar edilemez. Elitimin amacr sadece

toplumda bilgili kigiler degil, aynr zamanda olaylar hakkrnda bilgili ve olaylarr objek-tif ve rasyonel cilgi.ilerle delerlendirebilen, analiz edebilen bir toplum olugturmaktr.

Elitim

kiqiye

bir

olaya farkh agrlardan bakabilme ve delerlendirebilme olanalr sa!ladr!r gibi, bir vatandaq olarak da toplumda sorumluluk bilincinin yerlegmesine

katkrda bulunur. Vatandaqlann ve toplumun eEitiminde cn etkin araglardan birisimn

de basrn olduEu yadsrDarnaz.

Demolcatik ortamlarda meydana Selen lehte ve aleyhteki

g€lilli

fikirlerin basrna yansunastyla basrn dzgiirliiEiiniin olalaniistii bir qekilde krsrtlanmasr gerek-mez. Stiphesiz basrn ijzBiirlii-Eii; kilinin _leref ve haysiyctini, kiqi hak ve dzgtirliikle -rui. devlctiu varhlrnr, kamu diizenini, genel ahlakr koruin: ( amacryla klsltlanabilu. Fakat siyasal ikiidar mevcul uluslararasl anlla na ve sdzlclmelerle' mevcut

anayasa-ya gdre bu kNltlarnalarr yaparkcn de

basl

n _Sbrevini gereEince yerine getircbilmesi igin gerekli kolayLklan ve diizenlelneleri de yapmahdu.

1988 1992 yrllur arasrrrdaki bil d<inemi kapsayan ba-slnn basrn davala.nnr elc

aL$r hakkurda Turkiye'nin gcqitli kesirnlcrindeki deEi$ik giiriillere hitaP cden ddrt 8a-zete-Cumhuriyet, Milliyet. Sabalr, Zaman-iizeliode yaptrlrmrz araltrlna sonucunda basrnrn kendi sorunlanna karqr son dcrece ilgisiz kaldr[l ortaya

glkrnlltr.

Bu

y

lar arasrnda basrna karsr agllaD davalar en qok kolniinizm ve

titliiciiliik

propagandasr. Kiiftgiilnk propagandasr. Atatiirk'e hakaret, cumhurbalkanma lrakaret. basrn yoluyla ki}ilcre yaprlan hakaret ve muzr netriyattan dolayl aErlnrlhr.

1988 1992 yrllan iginde bazr siyasi tritelikli gazcte ve dergilcr toplatrlarak vc

ya dagltrmlarl dnlenerek yayxr orgturlan maddi zarara ugratllllullardu. Bazr dergiler de nruzu ne$riyattan dolayl nrilyarlarca liraya varan para cezalatt iidemek zorunda kalmrqlardu.

Yrllara _Sdre hukuk ve ceza davalanna baktlgrrnrzda 1988'de lrukuk ve ceza

davalan yiikselneye baqlayarak 1989 yrlrnda 2l

I

hukuk' 183 ceza davasr ile doruk noktasura ulaqnrtq; 1990 ve l99l ylllarrnda ise. d.:rva sayrlarlnda bir dii$iit olmu$tur.

I990'da bu say 208 lrukuk. 173 ceza davasma. l99l'de de 136 hukuk. 127 ceza davaslna

diiErniiltiir.

Fakal aynl zamanda basln olgaDlarlndan istenilen taznrinat miktarrna baktrE nzda 1990yrl da 63,581 lrilyon lira ilc istenilen tazminat miktafl cn iist sevi-yeye grkrmrilu. l99l yrhnda bu miktar lrcmer hcmen yanya yakrn azalarak 38.450 mil-yon liraya diilmii$tiir.

BasrDa karqt agrlal davalann yrllara Sdre farkltlklar gcistcnrlesi' yasalalnr tarkh yorumlantnasrndan da ileri gelcbihnektedi. Qiinkii mevzuatnnrzda yer alan

bazr maddelcri yeterince aqft olmayp. yetkili mercilerce farkh yorurnlanabilmekte-dir- Tiim buulara ralmen bastnm kendi sorunlanna kargr ilgisiz kaLnast son derece kayda delerdir.

Cumhu-riyet olmul, bu gazeteyi Milliyet, Sabah ve Zaman gazeteled izlemigtir. Bu gazeteler, genellikle kendilerile kar$r agllan davalara geni! yer vermiqler. diler basrn organlan_

na karqr agllan davalara ise gok az yer venniglerdir. Ancak karnuoyunda sansasyon yaratan haberlere geniE yer verilmiq ve bu nirclikteki haberler yakrndan takip edil_ nriltir (Meh let

Ali

Birand\n Apo ile yaphEr .dponaj, Bekir Co$kun'un Hasbahgede

Sonbahar' isinli dizi yazrsr vc Nazh Ihcrkin yazdrlr makale ilrnek olarak gdsterilebi_

lir).

Gerek hukuk, gcrcksc ceza davalan sdzi.l edilen gazetelerde klsa haberler diyc niteleyebileceEimiz haberlerill arasrnda yaklaqft olarak 6-10 st/cm. uzunlu!unda yer almll; fotograflar gok az kullamlarak, daha gok basrn organlaflun kendilerine kargr

agrlan davalarda yer bulabilniltir. Haberlerin igeriline bakrldrlrnda ise, hangi basrn

organlna, ncden, ne zaman ve kimin tarafrndaD dava agrldlEr ve neticenin ne oldufu belirtilmiqti. Davalarla

ilgili

haberlerin hemen hemen yanstna yakrn bir krsmr 6-?

satdft

bir anlatunla gazetelerde yer

alm$t[.

Basrna kargr aqrlan davalar karqrsrnda gazetelerde _{kiile yazarlannrn} yazrsrna rastlamak son derece giig olmultur. Haber ve bilgilcrin higbir krsrdamaya tabi rutuhnadaa serbestQe aQlklanabilmesini ve okuvucu_ ya ula;trnlabilmesini savunan basrnrn, haber verme [onksryonunu y"rin" get,.irken okuyucuya ula{ttrdrEr bazl haberler ve bu haberlerde _{kullandrlr birtakrm}

kelinreler-den dolayr aqrlan davalara birlik halinde tiim basrn organlannca yete nce yer veril_ memesi basarun kendi sorunlanna kartr duyarsrzolduEu sonucunu oiaya grl<armak-tadr.

MNOTLAR

l. Q€dn Ozak "Sia$al &tidar, Ceza Yasasr ve Basrn Ozgiirliilii", _!!igk B asrnmrn Bes Sorunu. Basrn Konseyi Yayrnlan : 2. lstanbul, 1989, s.l

l.

2. Feyyaz Gtilciiklii, Haberlesme Hukuku. A.U.B.y.y.O. yaylnlan No:1, Ankara,

1970, ss.4-5.

3. Sahir _{Erman Qetin Ozek.} Ac*lamah Basrn Kanunu ve

llBili

Mevzuat. Ugiincti Bash, Giilen Ofset, lstanbul, 1991. s.20.

4. Giilciiklii,

gd4-

s.52.

5. _{Reqzi B'tk&.I', Muksveseli Bas$ ve Prooaeanda. Resimli} posta _{Matbaasl Anka_} ra, 1961, s.42.

5. G6lcalfii,

_!44-

s.44.

7. Kayrhan lgel,.

Kitle

Haberlefme Hukuku. _{IJgiincti Basr, Beta Basrm} yayun Dagrhm, Istanbul, 1990, s.29.

& Sulhi Dinmezer, Basur ve Hukuku. 4. Basr, l.U. Yayrnlan No: 2213, lstanbul, 1976. s.95.

9,

A*S,

ss. 94-95.

(). getin _{Oze( Tiirk} Basm _{Hukuku.l.U. Yayrntan No:2381, lstanbul. 1978. s.36.}

U.

lgel, s.g4., ss.53-54.

D. Qetin 6zek, "Baslrda Haber Vemre Hakkrmn Srnrlari'. Basrn ve Karsrla$trEr Hu-kuki Sorunlar : 1983 Yrll l. Seminer Tutanaklan. Hiirriyet Vakfr Egitim Yayt-nlan No:3. lstanbul. 1983. ss.3l-32.

13. lgel. a.g.e.. s.57.

14. Ennan-Oz,e(3.g4- s.255.

1s.{ga.,

s.259.

16. Igel, _3,g4- ss. 80-81.

17.

Uiur

Mumcu. "Basrnur Haber Verrne

Yiikiimlijliilii

ve Okuyucunun Haber

Iste-rne Hakkr'.

lh

Demokratik Ulke TUrkive ve Alrnanvada Ba\rr) Oztsdrliigii Soruuliur : VIL Tiirk Alnran Gazeteciler Senineri. 12-13 Kasrn]99O lstan-bul,1991, ss.l15-116.

18.

Yiiriirliikteki

yasalardan

doirudan

dolruya

veya

dolayL olarak

basnr dzgiirliiEiinii etkileyen hiiktimlcr igin bkz: Mehmet Semih Genalmaz, Os-man Dogru. Tiirkive de Basrp Ozpiirluid Mevzualt (Ya\alar ve KHK

le

.

Basrn Konseyi Yayrnlan: 3, lstanbul, 1990; Enlan-Ozek. a.e.e.. s.27.

19. Ozek, 'Basrnda Haber Verrne.... ss. 31,32. 20. lgel. a.g.e.. s.228.

21. qedn Ozek. Basrn Suclannda Ceza Sorumlululu. l.U. Yayurlarr No: 1795,

Istan-bul.1972. ss.

ll-12.

22. Sulhi D<inmezer, "Basrl Suglarnda Ceza Sorurnlululu" Basln ve.... s.4. 23. Kayrhan igel, "Baslrda Ccza SorurnluluEu Sistemleri ve Basrn Kanunumuzun

Durumu", Tiirk Basrnrnrn Sorunlan Sempozyurnu l(r27 Mayrs 1986. Ankara,

1986. s.29.

24. Igel. Kitl€ Haberlesme.... ss. 230-231. 25. Ozek, g,gg- s.15.

26.

l9el3.ga-

s.233.

27 .

Lge,,

s.25'7 .

28. A.g.e.. s. 260. 29.

A.s.e

s.

.265-30. _{Qetin Ozek, "Tiirkiye'de} Basur Ozgiirliigii ve Yasal Qergeve",

ftiDemokratik

g13e:, s.35.

31. Cumhurivet. l5 Ocak 1989: Sakarva.2l

Aral*

1988.

32. Yahya Kogollu, "1989 Bilangosu

ctinliik

16 cazeteye 394 Dava". lletisim-Arastrma. (ILAD BultcDi), Sayr: 3,

I90,

s.6; Cumhuriyet. 27 Ternmuz 1990;

Milli

Gazete. l0 Ocak 1990.

33, Basrn Konseyi, Ozgiir Basrn. Yrl: 2, Sayr : l9-20, Kasrm-Aralk 1990;

_GUel2

Ocak l99l.

3.

Yahya Kocoflu, "Turk Basrnnda l99l: Kriz, Saldrn ve Davalar",

ozsiir

Basrn.

Y

:4, Sayr:32-33, Arahk l9l-Ocak 1992, s.6; Giinel. 14 Ocak 1992; Yeni

As-yq

17 Ocak

t92.

35. Zarnan, Duvar, Giinaydrn, Tan gazeteleri ile 2000'e Doiru Dergisi hakkrnda

a9r-lan dav alar ogrcnilernenriqtir.

KAYNAKqA

offi"r,rep.

oyunun Kurarr: Basurda ozcrenetiru

Bilgi

yayrnevi, lstanbul,

1990.

Balkan! Reutzi. Muka-veseli Basru ve Pronaganda. Resimli Posta Matbaasr, Ankara'

1961.

Basrn Konseyi, Basrn Konseyi Faaliyet Raooru (6 Subat 1988-6 $ubat !!89), Basrn

Konseyi Yayrnlan: 1, lstanbul. 1989.

Basrn Konseyi, Basur _{Konseyi Faaliyet Raporu (6 f} ubat 1989-6 $ubat 1990I Basrn Konseyi Yayrnlarr:4. lstanbul' 1990,

Basur Konseyi. Birsrn Konse)'i Faaliyet Raooru. Basur Konseyi Yaylnlarr:5, Istanbul,

1991.

Dinurczer Sulhi, E-Aoof_ye

I{.Uk*!.

Ddrdiincti Basr, I.U. Yayurla' No:2213. lstanbul.

t916.

Erman Sahir - Ozek Qetin. Agrklanrah Basrr.r Kanunu ve

llgili

Mevzuat. UgiincU Baskr. Ctilen Ofset. lstanbul, 1991.

Gazcrccilcr Cenriyeti, 1990-1991 galsrna ve Hesan Raporu. Erdini Basun ve Yayruc-vi. Istanbul, 1992.

Genrahnaz. Semih-Do$u Osuran, Tijrkiye'de Basrn OzeiirliiEii Mevzuatl (Yasalar ve KHK'ler). Basrn Korrseyi Yayrnlan:3' Istanbul, 1990.

Golcriklu Feyyaz, Ht.iniyct Vakli.

Hatrerlel)me Hukuku. A.U.B.Y.Y.O. Yayrnlarr:1, Ankara, i970.

Rqqrrr ve KarsrlasfrFr Hukuki Sorunlar: 1983 YrL l. Seminer Tuta naklan. Hiirriyet Vakh

Elitim

Yayrnlarr No:3, Istanbul, 1983.

igel Kayrhan. Kitle Haberlesnre Hukuku. Ugiincti Basr, Beta Basrrn Yayun Dalrtrm, Istanbul. 1990.

Kapani Miinci, Karnu Hi.inivetleri Beginci Baskr. A.U.H.F. Yayrnlarr No: 392, Anka-ra .l9'76.

Kartrhasan Mustata R., Tazutinat Hukuku ve Sorurnluluk, Seving Matbaast, Ankara,

1981.

Kourad Adetrauer vakfr (Diiz.), Iki Dernolaadk Uke Tiirki)'e ve Ahnanya'da Basrn

OzgiirltiEti Sorunlarr: VIL Tiirk - Alman Gazeteciler

_{e4iggfjJS.!3-Kastlq}

1990, Istanbul, 1991.

Ozek _Qetin. Basrn Suglannda Ceza SorurnluluEu. I.U. YayrnlanNo:l795,lstanbul,

r9'72.

Ozek Qetin. Tijrk Basrn Hukuku. I.U. Yayrnlarr No:2381, lstanbul, 1978.

Ozgen Mahnrut lhsan, Basur Ahlakr Kurallan ve Yasalar. Kardeqler Baslnevi, Istan-bul. 1988.

Parlamento Muhabirleri Derneli ve Qaldaq Gazeteciler Demeli (Diiz.), Basrn

seyi ve Basrnur Sorunlarr. Agrkoturum. -5.7.1986. Ankara, 1986.

Savcr Bahri, Hiiniyetler Uzerine Dii;ijnceler. Ankara, 1968.

Tiirkiye Gazeteciler Sendikasr, Basrn OzgtjrlijEii ve BasuunSorumluluEu. Basrn pa-neli 19 Mart 1983. Istanbul, 1983.

Not: Birden f'azla makalesini kullandrlrrn kitaplann sadece adr verihnigtir.

Makaleler :

Igel Kayrhan, "Basurda Ceza Sorumlululu Sisternleri ve Basrn Kanunumuzun Duru-rnu". Ti.jrk Basrnrnrn Sorunlan Senrnoz)'umu, 26-27 Mavrs 1986. Ankara.

1986.

Ozek _{Qetin. "Siyasal lktidar.} Ceza Yasasr ve Basrn Ozgi.irliilii". Tiirk Basrnrnrn BeD

Sorunu. Basur Konseyi Yayrnlarr :2, lstanbul, 1989.

Gazete ve Dersiler

Babrali Magazin. Yrl:2. sayr:14, 15 Temmuz-15 Alustos 1990.

Babrali Magazin. Yrl:3. Sayr:24. 15 Mayrs-15 Haziran 199I.

Babrali Magazin. Yrl:3, Sayr:32. l5 Ocak-15 gubat 1992.

Currrhuriyet, 1988-1992.

Gazetciler Cemiyeti. Bizim Gazete, Sayr:16 Ekim 1991.

Milliyet: 1988-t992. Sabah. 1988-1992.