International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/21 Fall 2016, p. 271-292
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11179 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: 21.11.2016 Accepted/Kabul: 22.12.2016
Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ - Yrd. Doç. Dr.
Hakan YALAP
This article was checked by iThenticate.
TÜRK EDEBİYATINDA YUNAN MİTOLOJİSİNE İLİŞKİN KABUL VE REDLERİN DAYANAK NOKTALARI
Sena KÜÇÜK* ÖZET
Mitoloji bir edebiyatın yapı taşıdır. Bu bakımdan edebiyatın üzerine kurulacağı mitolojik zemin her zaman tartışma konusu olmuştur. Tanzimat senelerinde eski Yunan–Latin klasikleri etrafında ve sonrasında Nev-Yunanilik eğilimi bağlamında mitoloji görüşleri ortaya konulmuştur. Bunlar, Millî edebiyat eksenli görüşlerin, klasikleri reddetmeyen, özellikle dil ve yapı itibarıyla yeni Türk edebiyatına örnek gösteren, içerik konusunda ise eski Türk mitolojisini işaret eden ağırlığıyla 1940’lara taşınmıştır.
1940’ta eski Yunan–Latin klasiklerinin çevirisi ivme kazanır. Bu, hümanizmanın yükselmesine ve akabinde Mavi Anadolu hareketinin doğmasına yol açar. Böylece Batı edebiyatının temelini oluşturan Yunan mitolojisi, Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatının da kaynağı olma yolunda en ileri aşamaya ulaşır. Bu ise kabullerin yanı sıra bir dizi karşı çıkışı da beraberinde getirir.
Hayata insan merkezli görüş açısının egemen olması ilkesiyle hareket eden hümanizma benimsenir, İlyada ve Odysseia hümanizmanın kutsal kitabı olarak yüceltilir. Yunan mucizesi söylemine uygun olarak, Doğu medeniyeti mahkûm edilir, edebiyatımızın eski Yunan’a dayanması gereği kesin olarak ifade edilir. Bir yandan da eski Yunan’a ölçüsüz hayranlık tenkit edilerek, edebiyatımızın alanını genişletmede hümanizmadan yararlanma yolları gösterilir. Yunan mucizesi söylemini bütünüyle reddeden görüşlerle, mesele farklı boyutlar kazanır. Bunların başında Cemil Meriç gelir.
Yunan mitolojisinin kaynağı olarak Anadolu’yu işaret eden Mavi Anadolucular; Anadolu’nun kültürel yapısını ortaya koyarken Osmanlı– İslam dönemini yok saymaları, Avrupai bir anlayışla seçkinci bir tutum sergileyerek gerçeklik çizgisinin dışına çıkmaları, bu bağlamda tezlerini sağlam olgularla temellendirmemeleri yüzünden eleştirilir.
teşkil etmesi, yenileşmenin tamamlayıcısı olması bakımlarından savunulur. Eserde uyumsuz bir eklenti olarak görülmesi, yabancı bir etki uyandırması, sosyal gerçekçiliğe ve dine aykırı değerlendirilmesi nedeniyle reddiyeye uğrar.
Anahtar Kelimeler: Türk edebiyatı, mitoloji, eleştiri.
REFERENCE POINTS FOR ACCEPTANCE AND REFUSAL OF GREEKMYTHOLOGY IN TURKISH LITERATURE
ABSTRACT
Mythology is the building block of a literature. In this respect, the mythological ground on which literature will be based has always been a controversial topic. Views on mythology were proposed within the framework of Greek-Latin classics during the Tanzimat (Reformation) Era, and in the subsequent period within the framework of Neo-Grecism. These views carried over to the 1940s, which were dominated by views based on the movement of National Literature, which did not refuse classics but instead proposed them as examples to the new Turkish Literature with respect to language and structure while pointing to the Turkish mythology as far as content was concerned.
Translations of the ancient Greek and Latin classics gained momentum in the 1940s. This led to the rise of humanism and then to the emergence of the Mavi Anadolu (Blue Anatolia) Movement. In this way, the Greek mythology, which formed the foundation of the Western Civilization, reached a culmination on its way to becoming the foundation of the Turkish literature, which had been developing under Western influence. This naturally brought about a series of objections as well as acceptance.
Humanism, which is based on the principle that life should be dominated by a human-centered point of view, was adopted, Iliad and Odyssey were praised as the holy books of humanism. Oriental civilization was condemned in accordance with the prevalent discourse of Greek miracle and it was stated in no uncertain terms that our literature should be based on ancient Greece. On the other hand, excessive admiration for ancient Greece was criticized and ways of benefiting from humanism were demonstrated to expand the realm of our literature. The topic gained different dimensions when views that totally denied the discourse of Greek miracle began to be expressed. Cemil Meriç was the leading figure among those.
The adherents of the Blue Anatolian Movement indicated Anatolia as the source of the Greek Mythology but they were also criticized due to the fact that they entirely ignored the Ottoman-Islamic period while revealing the cultural structure of Anatolia and going beyond a realistic stance by exhibiting an elitist attitude with a European leaning. In this context, they also failed to base their theses on solid ground through convincing arguments and phenomena.
Mythology in general and Greek mythology in particular are advocated in that they are a rich source for language and literature, constitutes a basis for an understanding of non-historical aesthetics and they are complementary to modernization. On the other hand, they are
rejected by virtue of the fact that they are seen as discordant annexes; create an alien effect and are regarded as contravening social realism and religion.
STRUCTURED ABSTRACT
Purpose
The purpose of the study is to determine the place of humanism, which occupies a significant space in Turkish literature after 1940, and in this context the ramifications of Greek mythology in the literary, artistic and cultural circles. Mythology is the building block of culture. In this respect, moving to a new circle of mythology is in a sense moving to a new point of view of life. Literature serves as a bearer of mythology. Determining how authors and thinkers evaluate mythology will reveal the foundations upon which Turkish literature is based.
Theoretical/Conceptual Framework
Mythology is an issue that has kept its relevance at all times. It is not limited to literature only. It is a product of various components including religion, history, philosophy, art, society, psychology and archaeology. Total understanding of a phenomenon as broad-based as this requires different points of views. However, approaches to mythology are in general one-sided. Our study is important in identifying and discussing the journey of mythology in literature and the reference points of its acceptance and refusal.
Method
In our study, we presented, remaining faithful to their main arguments, the views of authors who had different ideas about humanism, the Blue Anatolia Movement and mythology in general.
Findings and Discussion
Greek and Roman mythologies begin to enter into Turkish literature during the Tanzimat (Reforms) era through French literature. This leads to some objections, too. Ahmet Mithat Efendi stands out as an advocate of mythology during the Tanzimat era. He argues that myths can be used in a useful way. He is opposed by Cenap Şehabettin, who states that it is impossible to return literature, which is now constructed on new paradigms, to the very beginning, disregarding the distance it has covered.
Efforts by Yahya Kemal and Yakup Kadri, who intend to base new Turkish literature on a more solid ground, do not find many advocates and they fade away under the adverse influence of political circumstances. It is Ömer Seyfettin who demonstrates the strongest objection. Nevertheless, the importance of the classics in establishing a national literature is grasped soon.
Attention is focused on translating Greek and Latin classics from 1940 on. The magazines İnsan and Yücel serve as pioneers in spreading humanistic philosophy. The ancient Greek Civilization, which gave rise to the Renaissance, is indicated as the sole true path on the way leading to civilization.
It is argued that the ancient Greeks reached scientific thought by expelling the idea of God and that the civilized Greek society came into
being with its sports arenas, theaters, academies, agoras and statues. Yakup Kadri presents Iliad and Odyssey as the holy book of the ancient Greece, which places man in its center. Selahattin Batu maintains that Western mentality was born in ancient Greece and that any contemporary achievement in the world today is a product of ancient Greece. He states that the mind is clear and the speech is straightforward in the West whereas in the East the mind is confused and the speech is complicated. He links this to the fact tales or dreams are dominant in the East and explains that right and wrong and reality and truth are mistaken for one another there. As an example, he argues that works wrtten in the East are full of lies whereas histories of Thucydides and Herodotus were written through research to find the truth. He further contends that Western man is shaped by mathematics, music, philosophy and physical education while Oriental man is spoilt in terms of morals as he is far from them. Contrary to the monstrosity of Indian gods with their a hundred heads and a hundred arms, creating shock in Western mind, , the Greek gods have human forms, which nicely demonstrates the difference between the East and the West.
Peyami Safa regards passing through each developmental stage of the West one by one in the name of humanism as digression from the target and states that an integrative understanding should be reached, gaining speed from the present stage. He explains that the essence of humanism lies in a world view based on reason, science and philosophy. Turgut Uyar, on the other hand, criticizes prejudiced approaches to Oriental-Islamic sources in the name of Westernization.
Like any phenomenon, admiration for ancient Greece exists side by side with its opposite. Cemil Meriç regards excessive admiration for Greeks as suicide. He states that unlike their depiction as being civilized, ancient Greeks were in fact a society that was based on looting, brute force, and adultery, that a large majority of Greek society was made up of slaves and that they sacrificed human beings to their gods. He rejects Greek mythology on the grounds that it consists of adulterous stories of bandits on mount Olympus.
In spite such criticisms, the rise of mythology continues. Members of the Blue Anatolia Movement consisting of Halikarna Balıkçısı, Azra Erhat, and Sabahattin Eyuboğlu adopt Greek mythology as a product of Anatolia, let alone disown it. They engage in a search for a new identity based on geography. They link our origins to the Hittites, Phrygians, Lidians and Ionians. Many figures like Hasan Hüseyin and Melih Cevdet agree on this point.
Members of the Blue Anatolia Movement come under criticism in many respects. The effects of the movement which spread over a large area are ignored. Their discourse, which is seen as an attempt at linking Turkish existence entirely to ancient Greece, is rejected. Beşir Ayvazoğlu defines the Blue Anatolia Movement as an intellectual whim which does not appeal to the ordinary people
Nermin Yazıcı draws attention to the ideological foundation of the thesis of the Blue Anatolians which he regards as utopian. Their total disregard for the Seljuk-Ottoman periods in the cultural texture of Anatolia is a point at which Blue Anatolians come under the strongest criticism. It is emphasized that they made mythology serve as a tool for
assimilation in ridding the Anatolian people of their history. Mustafa Armağan links the approach of the members of the Blue Anatolian movement to imperialism. Orhan Hançerlioğlu points out that Anatolia needs to be perceived in all of its periods and cites Homer together with Mehmet Akif, both of whom wrote epics for Çanakkale (the Dardanelles).
Mehmet Yaşın emphasizes that ideological leanings play a part in preferences for mythology. He thinks that the reason why the Hellenic (Greek) mythology is prioritized is a desire on the part of westerners to find a noble past for themselves. He argues that Blue Anatolians exhibited the same attitude by rejecting the non-Hellenic elements in Anatolia and that in reality Turkish literature did not rise on the foundation they assumed to exist.
Murat Belge regards the attitude of the members of the Blue Anatolia Movement as chauvinism, their inclusion of the Hittites among our citizens as forced and their dealing with matters as superficial. He argues that there is a gap between their ideal man and the real man. However, he considers the movement to be beneficial in terms of highlighting the cultural traces other than those of the Turkish and Muslim one Anatolia, despite their shortcomings and their unscientific and subjective.
Tahir Abacı is of the opinion that the culture that emerged in the Aegean/Mediterranean basin and that constitutes the centerpiece of the Blue Anatolian Movement is not such a determining force in our lives as was claimed. Moreover, nn-nationalism, which is required by the identity of belonging to the Mediterranean culture is not observed in Greek poets, who are associated with mythological poetry, or other Western artists and that this creates a problem for us. He defines the Blue Anatolian Movement as a Dionysian intellectual populism.
Konur Ertop, attributes importance to mythology in a general sense as a rich source for language and literature. He argues that mythology, on which our old literature is based, has become stereotyped and thus lost its creativity whereas Hellenic myths are so vivid as to offer extensive opportunities to artists.
Hüseyin Ferhad sees mythology as a way of transcending one’s era and improving an understanding of aesthetics outside of history.
Ahmet Hamdi Tanpınar points the aesthetic value of the Greek mythology and argues that in order for our literary innovation to reach its goal, we need to complete the missing parts of what we have borrowed form the French literature with those from the original source.
It is maintained that mythology that does not reach lay people remains only as an addendum. More important than that, however, is that mythology is excluded from literature in the name of social realism. Nurettin Sevin maintains that mythology was important in its own age but it cannot make much sense for today’s society. Hüseyin Yurttaş labels tendency towards mythology as a sickness and explains that one cannot look at mankind from the standpoint of three thousand years ago. He adds that thinking through myths is an attitude assumed by the bourgeoisie to cover up problems such as class differences, exploitation and fascism. He emphasizes that the purpose of revolutionary art is to invite individuals to resist. Ahmet Oktay’s view is in line with this. He states that mythology shadows reality rather than enlighten it. He adds
that with its irrational, intuitive and illusory nature, myth is in conflict with social realism.
Cemal Süreya argues that Greek mythology does not belong to us and that it feels like an item of doping in works. He calls it insensible to “borrow breeding stallions from Poseidon’s seas in the name of materialism”.
Necip Fazıl claims that Greek mythology deals with things on a material level and remains alien to the inner world. Stating that there can be no beauty where there is no truth, he defines Greek mythology as a huge fair of hocus-pocus and the initial source of today’s Western lies.
The approach advocated by Ziya Gökalp with regard to the tenets of the Eastern and Western civilizations which eliminated religious discrimination as one of the ideas proposed when mythology was in vogue was corrected by Tanpınar.
Conclusion and Suggestions
Assessments about mythology in Turkish literature have become fruitful in that they have allowed the matter to be handled from different perspectives. Reading these different views together will contribute to the development of dialectic thought.
Keywords: Turkish literature, mythology, criticism.
Giriş
Çalışmanın amacı, Türk edebiyatında 1940’tan sonra ağırlıklı yer tutan hümanizma ve bu bağlamda Yunan mitolojisinin edebiyat, sanat ve kültür ortamındaki yankılarını genel hatlarıyla tespit etmektir. Mitoloji kültürün temel taşıdır. Bu bakımdan, yeni bir mitoloji dairesine geçmek, bir anlamda, yeni bir hayat görüşüne intikal etmektir. Edebiyat mitolojinin taşıyıcısı durumundadır. Yazar ve düşünürlerin mitolojiyi nasıl değerlendirdiğini tayin etmek, Türk edebiyatının dayandığı temelleri ortaya koymaya katkı sağlayacaktır.
Mitoloji, her dönemde canlılığını korumuş bir meseledir. Edebiyatla sınırlı bir alan da değildir. Dinsel, tarihsel, düşünsel, sanatsal, toplumsal, psikolojik, arkeolojik pek çok bileşkenin ürünüdür. Böylesine geniş tabanlı bir olgunun tam anlamıyla kavranması farklı bakış açılarını zorunlu kılar. Fakat mitolojiye yaklaşımlar, çoğunlukla tek taraflıdır. Çalışmamız, mitolojinin edebiyattaki seyrini, kabul ve redlerin dayanak noktalarını genel hatlarıyla belirlemede ve tartışmada önem taşıdığı gibi, bu alanda daha kapsamlı çalışmalara da yol açacak niteliktedir.
Çalışmamızda; mitolojinin kültürel–ideolojik bir olgu olarak sorgulanması ile edebiyat eserlerindeki yerinin sorgulanması bağlamında hümanizma, Mavi Anadolu hareketi, genel anlamda mitoloji konularında farklı bakış açılarına sahip yazarların görüşlerini ortaya koyduk. Yunan mitolojisi edebiyatta öncelikle Homeros destanları İlyada ve Odysseia ile antik Yunan–Latin klasikleri aracılığıyla varlık bulmuştur. Bu eserlerin dayandığı hümanist düşünce Avrupa’da Rönesans’a yol açmıştır. Türk edebiyatının Batılı bir karakter kazanması, hümanist dünya görüşünün toplumsal hayatımıza yerleşmesi için antik Yunan–Latin klasikleri öne çıkarılır. Mavi Anadolu hareketi de mitolojiyle yakından ilgili bir oluşumdur. Dolayısıyla mitoloji, bütün bunlardan ayrı düşünülemez.
Türk edebiyatına Tanzimat’la girmeye başlayan Yunan mitolojisi, başlangıçtan itibaren çeşitli değerlendirmelere yol açmıştır. Mesele ilk kez Klasikler Tartışması olarak adlandırılan süreçte (1897) dolaylı olarak gündeme gelmiştir. Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin 1913-1914’te etkin olan
Nev-Yunanilik eğilimi ile mesele daha esaslı bir şekil almış, fakat Türk edebiyatını Helenizme bağlamak için uygun zeminin oluşmadığı anlaşılmıştır. Millî Edebiyat hareketinin önde gelen isimleri, Yunan–Latin klasiklerini sade, açık, samimi anlatımları dolayısıyla hararetle örnek göstermiş, İlyada ve Odysseia’dan habersiz bir edebiyatın ilerleyemeyeceğini, sağlam temellerden yoksun olan Türk edebiyatının Homeros’a her edebiyattan daha fazla muhtaç olduğunu iddia etmişlerdir. Fakat bu, dil ve anlatımla sınırlı bir yönelimdir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında, memleketçi edebiyat anlayışı çizgisinde Türk mitolojisi ağırlık kazanmış, bu durum,1940’ta Tercüme Bürosu’nun kuruluşuna kadar sürmüştür.
1.Mitolojinin Kültürel–İdeolojik Bir Olgu Olarak Sorgulanması
Tercüme Bürosu’nun kurulmasıyla eski Yunan–Latin klasiklerinin çevirisi hız kazanır. İnsan ve Yücel dergileri hümanist anlayışın kökleşmesinde etkin olur. Bu oluşum, mitolojiyle yakından ilgilidir. Kültürel–ideolojik bir olgu olarak mitoloji değerlendirmeleri hümanizma ve Mavi Anadolu hareketi etrafında ağırlık kazanmıştır.
Hümanizma ve bu bağlamda mitoloji değerlendirmeleri iki uç arasında gidip gelmektedir. Avrupa’da Rönesans’ın eski Yunan düşüncesinden/hümanizmadan hız almasından hareketle, Türk Rönesansı’nın da bu kaynaktan doğacağı kanısı etkili bir noktaya ulaşır. Türk edebiyatını hümanist çizgiye/Yunan mitolojisine kanalize edenler, eski Yunan’ın üstünlüğünü öne sürerek, bunu uygarlaşmanın bir gereği olarak sunar.
Burhan Asaf Belge, Aralık 1938’de Ulus’ta çıkan seri yazılarında hümanizma yönelişini etraflıca ortaya koymuş, hümanizmanın yerleşmesi için, eski kültürün baskın olduğu İstanbul, Bursa ve Konya’da hümanist lise açmak da, önerileri arasında yer almıştır (Yıldırım, 2013: 748-749).
Yunan hümanizmasının ortaya çıktığı MÖ 7-6. yüzyılların, insanlık tarihinin en eski, en önemli devrim çağları olduğu ileri sürülür ve bu, ekonomik olguyla açıklanır. Aristokrat, burjuva ve halk tabakalarından oluşan Atina toplumunda çok çetin çatışmalar yaşandığı, Yunan dehası olarak tanımlanan düşünce, bilgi ve sanat anlayışının bu hareketli ortamda geliştiği, halkı sömürmek için dinî bir yönetim sistemi uygulayan Mısır, Asur gibi toplumlarda bu gelişmenin beklenemeyeceği kaydedilir. Eski Yunan’da tanrı fikrinin ötelenmesiyle yeni bir ufuk açılır. Kâinatı oluşturan ilk prensip hakkında varsayımlar üretilir, bilimin temelleri atılır, bunun tanrısal düşünceyi ortadan kaldırarak Yunan sitelerinin spor meydanları, tiyatrolar, akademiler, agoralar, heykellerle dolduğu, tanrıya karşılık insanın önem kazandığı anlatılır.
“Halk çoğunluğunu sömüren imparatorluk sanatlarında insan sevgisile, insan bulunmayışına karşılık eski düzene karşı bir savaşa girmiş olan Yunan dünyası sanatlarında onları buluyoruz. Eski dünyada insanlar tanrılaşırken Yunanda Tanrılar insanlaşıyordu.. Mitoloji Tanrısal mucizelerden çok insan duyularını, ihtiraslarını anlatan bir masal gibidir.” (Aslan, Mayıs 1952: 12).
Eski Yunan’ı din, toplum, ekonomi, felsefe, sanat, edebiyat vb. açılardan özlü bir şekilde yansıtan İlyada ve Odysseia bütün bir hayatın izdüşümü, eski Yunan dininin kutsal kitabı olarak büyük kabul görür. “Bundan başka İlyada ile Odise –bir arada– bütün bir felsefe, bütün bir hayat telâkkisi, bir dünya görüşü, bir dinî mister, putperest dünyanın bir Kitab-ı Mukaddes’idir. Yani her ikisi birden ‘Ahd-i Atik’ ile ‘Ahd-i Cedid’i teşkil ederler.” (Karaosmanoğlu, 1 Haziran 1941: 510). Ernest Renan’ın “Akropol’de Dua” başlıklı nesrinde yansımasını bulan Kudüs dönüşünde uğradığı Atina’da “Yegâne doğru, yegâne hâkim, yegâne bâki olan sensin!” diyerek akıl ve zekâ tanrıçası Pallas Athena’nın eşiğine yüz sürmesi bir başlangıç sayılır. Güneşin altında tek mucize olarak gösterilen “Yunan mucizesi” söylemi Batılı sanatçı ve düşünürler gibi Türk yazarlarını da çepeçevre kuşatır, sabit fikir olarak zihinlere kazınır. Bu arada ölçüsüz hayranlık, yargıları öznellik çıkmazına sokar.
Selahattin Batu, Rönesans Avrupası’nda bütün fikir ve sanat eserlerinin dokusunda Yunan mitolojisinin ve sanatının izleri olduğunu söyler. Mitolojiyle yoğrulan eski Yunan eserlerinin sanatsal yetkinliğine, Yunan sanatına yönelmenin millîliği red anlamına gelmediğine, eski Yunan eserlerinin tükenmezliğine dikkat çeker ve bizim için yapılması gerekeni şöyle belirler:
“Bizim kuracağımız garplı Türk medeniyeti de ancak Garp medeniyetine temel olan bir tefekkür ve sanat yapımıza sindirilerek kurulabilir. Bu temel, Attika’da atılmıştır. Fakat, bugün Amerika’ya dahi Atina’dan gidildiğini unutamayız. Atom devrinde her mithologya’yı küçümseyenler, her eskimiş tefekküre gülüp geçenler vardır. Bunlar, garbın değil, makinenin hayranlarıdır. Ve bir makine sıtması ile her eskiyi, hattâ bizzat tefekkürü reddederler. Fakat, onlara atom’un bir eski Yunan keşfi olduğunu hatırlatabilir, bu günkü ilim ve tekniğe garplı dediğimiz bir zihniyetin ışığı ile gidildiğini söyleyebiliriz. Garplı zihniyet, Akdeniz kıyılarında doğup büyümüştür. Bu coğrafyayı artık öğrenmek gerektir. Ve bugün Okyanusların öte yakasında da ‘büyük ve mükemmel’ ne varsa, bu zihniyetin eseridir.” (Batu, Mart 1955: 6).
Doğu ile Batı’yı hayal dünyasının karmaşıklığı veya berraklığı yönüyle kıyaslayan Batu’ya göre, gereksize yer vermeyen, plan anlayışına sahip olan Batı’nın tersine, Doğu mübalağaya batmıştır.
“Hint tapınaklarının ölçüsüzlüğü, karmaşıklığı, bu hayal, esrar düşkünlüğünden gelmez mi? Bir Yunan tanrılarına, bir de yüz başlı, yüz kollu Hint tanrılarına bakalım. O yüzlerdeki korkunçluk ile Apollo’nun, Athena’nın aydın bakışlarını kıyaslayalım. Doğu eserlerindeki yalanlar, Thukidides, Heredotes tarihlerindeki araştırma, tahkik düşüncesi ile yan yana getirilemez. Doğulu insan kuşkular, karanlıklar içindedir. Ne kursa, ne yaratsa bu kuşkuyu, bu karanlığı biçimler.” (Batu, Nisan 1955: 7). Yazar, Batı’yla Doğu’nun sınırını kesin çizgilerle ayırdıktan sonra, Yunan klasiklerinin çevrilmesini, Doğu’dan kopup Batı’ya yönelişimizi hızlandıracak adımlardan biri olarak önemser.
Hümanizma hareketi büyük bir hızla başlamış olmasına karşın ciddi itirazlarla da karşılaşmıştır. Söz gelimi Attilâ İlhan, Atatürk döneminin kültürel temelleriyle İnönü döneminin birbirine uzaklığına temas eder, bu eksen kaymasını çağdaşlaşmak değil, kültür emperyalizmi, yozlaşma olarak değerlendirir (Elbir-Karakaş, 2007: 388).
Peyami Safa, “her derde deva” denilerek tek çıkar yol diye gösterilen hümanizmaya körü körüne bağlanmayı eleştirir, meselenin dış kabuğuyla meşgul olmayı değil, özüne inmeyi, Batı’nın yürüdüğü yolu baştan katetmek yerine, hümanist düşünceyi özümseyerek, kültürümüzü bu kazanımların üzerine bina etmeyi öngörür.
“Yâni, Avrupanın beş asır evvel diktiği kültür ağacının yemişlerini tam bir fikir nizamının emrettiği dikkatle, metotla devşirmek ve tam bir tertiple kafalarımıza istif etmek dururken, o ağacı yeni baştan dikmiye kalkıyoruz. Hiç şüphesiz memlekette iyi Lâtince ve Yunanca bilen bir zümre yetiştirmek şarttır, fakat Humanizma oradan başlamaz. Artık on beşinci asırda İtalya’da, Almanya’da, on altıncı ve on yedinci asırda Fransa’da olduğu gibi, millî edebiyatın Lâtin ve Yunan üfürüğile diriltilmesi vâkıası Türkiye’de tekerrür edemez.” (Safa, 8 Ağustos 1942: 5).
Safa, hümanist anlayışı başlangıç evresine tekabül eden Eski Yunan–Latin dairesinden öteye taşıyarak, tarihsel süreçteki gelişme çizgisini bütünüyle idrak etmek gerektiğini, hümanizmanın gerçek anlamının; tabiatın bilinmezliğinin çözüldüğü, akla dayalı, ilmî ve felsefi bir dünya görüşü olduğunu kaydeder. Hümanist anlayıştan uzak kalışımızın nedenleri araştırılmadan bu hareketi uyandırmanın mümkün olmadığını belirtir. Yüzeyde kalan bir hümanizma yöneliminin, amacı tam manâsıyla gerçekleştiremeyeceğini vurgular.
“Bünyesi itibarile Türk düşüncesi Yunan düşüncesine yabancı değildir. Eflâtun ve Aristo ananelerile uzun zaman içli dışlı teması da bunu gösterir. Fakat hâlâ içinde bulunduğu mistik itiyatlarla Türk düşüncesi tereddiye uğramıştır. Bize tabiatle teması, müşahedeyi, tecrübeyi ve ilmî kontrolü haram eden bu tereddinin âmilleri, hâlâ sosyal hayatımızda, ailemizde, mektebimizde, musikimizde ve edebiyatımızda dimdik duruyor. Bunları deviren toplu ve geniş kültür hamlesi, işte Humanizma! Rönesans da, Avrupa’da Humanizmayı dar mânasile anlıyanların zannettikleri gibi Lâtin ve Yunan edebiyatının tercümesinden değil, sklolâstik düşüncenin köklerile mücadele eden geniş bir fikir hamlesinden doğmuştur. Felsefe tarihinde ucu on üçüncü asra dayanan bu hamle, Humanizma hareketinden çok evveldir.” (Safa, 8 Ağustos 1942: 5)
İçerdiği kurmaca öykülerin arkasında bütün bir toplumun genetik yapısını ortaya koyan mitoloji, hakkında en zıt görüşlerin ileri sürüldüğü bir meseledir. Yunan mucizesi söylemine karşı çıkan Cemil Meriç, Sumner Maine’nin “Tabiatın kör kuvvetleri bir yana, kainatta hareket eden ne varsa, kaynağı Yunan” (aktaran: Meriç, 2014: 9-10) sözünde ifadesini bulan Batı’nın Yunan hayranlığını “histeriye varan bir perestiş” olarak değerlendirir. 19. yy’da Osmanlı düşmanlığının Batı’yı Helenizm bayrağı altında topladığını, bu uğurda Byron’ın canından olduğunu hatırlatır. İslamiyet’in ayıklayarak bünyesine kattığı eski Yunan mirasına Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin dört elle sarılmasını kırılma noktası sayan Meriç, Raif Necdet’in, eski Yunanlıların edebiyatın yaratıcısı oldukları görüşünü aktaran Cemil Meriç, gelinen noktayı intihar; Yunanperestliği, Troya’ya sokulan at istiaresiyle değerlendirir.
Görüşlerini, Batılı bir diplomatın kaleminden çıkan Her Devirde Yunanlılar (1870, Paris) adlı kitapla temellendirir (Meriç, 2014: 15-17). Bu kitap Yunan efsanesini yıkarak, eski Yunan’ı bilhassa ahlak açısından mahkûm etmektedir. “Avrupa’nın asırlardan beri çiğneyip tükürdüğü bir posa Yunan Esatiri. Olemp haydutlarının fuhuş hikâyelerinden Türk aydınına ne?” (Meriç, Haziran 1971: 9).
Yunan mitolojisine karşı duruşuna rağmen Cemil Meriç de bu mitleri kullanır. “Dil, Penelop’un örgüsü, yirmi dört saatte bir sökülüp, örülüyor.” (Meriç, 1979: 20). “Bu zıt yargıların kaynağı ne? Tenkidin kendisi… Bir yanıyla dost, bir yanıyla düşman. Janus gibi iki çehreli.” (Meriç, 1978: 122-123).
Yunan mitolojisine yönelik bir reddiye de hakikat adına ne sürülür. Necip Fazıl, Batı dünyasının; Yunan aklı, Roma nizamı, Hıristiyan ahlak ve hassasiyetinden oluşan Greko-Latin medeniyetine dayandığını kaydeder. Bu formülasyonun ilk adımı olan Yunan’ın zuhurunu, kastedildiği anlamda olmasa da, müessirleri bilinmeyen, mucize çapında bir büyük olay olarak değerlendirir.
Yunan medeniyetinin ilk aşaması olarak gördüğü mitolojiyi “Eski Yunan (mitoloji)si, aklın, fikrin, vehmin, hayalin bile içinden çıkamayacağı girift bir (plâstisite), yani eşyanın dış kabartısı, müşahhas bir zemin üzerinde, bir dış âlem rüyası… Hezeyanın da anlayamayacağı kadar korkunç, hattâ (estetik) kıymetlerle bulanmış, muazzam bir tahayyül cümbüşü…” (Kısakürek, 2013: 19-20) diye tanımlar.
Batı’nın, Yunan’dan aldığı bu plastik anlayışla eşyanın görünüşüne yoğunlaşarak, bütün çabasını madde planına hasrettiğini; iç âleme yabancı kaldığını ileri sürer.
Bütün beşerî zaaflara sahip tanrıların saçma öykülerinden kurulu olmasına rağmen, Yunan mitolojisinin Shakespeare’i bile, onlar adına yemin edecek kadar kendine çektiğini, son dönem şairlerinin de mitolojiye bağlı estetikten ayrılmadıklarını belirtir. Mitolojiye hakikat açısından değil, estetik açıdan bakılması savını, doğrunun olmadığı yerde güzelin de olamayacağını bildirerek reddeder.
“Neticede Yunan (Mitolojisi)ni bir büyük hokkabazlık panayırı diye alabilirsiniz. İçinden, ilâh kabul edilen birtakım tiplerin, insanî zaaflara batmış, birbiriyle boğuştuğu panayır… Bu panayıra bugün Garp çok uzak olduğu halde, zevkinin içinde (mitoloji)yi daima taşır. Ve bu yalanın (estetik) cazibesine öyle kapılır ki, onu doğru bile sayabilir. Yunan (mitoloji)si, bugünkü Batı yalanının ilk kaynağıdır.” (Kısakürek, 2013: 21).
Yunan mitolojisine karşı bu tür önyargılarda millî çizgiyi koruma gayesi açığa çıkar. Değer yargıları, bütün bir edebiyatın temel meselesi olduğu gibi, Yunan mitolojisi de bütünüyle ahlak dışı bir içerikle yüklü değildir.
Mitoloji insanlığın çok tanrılı dinlere inandığı en eski devirlere uzanır. Tek tanrılı dinlerin mitoloji çağını kapattığı kabul edilmekle birlikte mitolojinin felsefe, sanat ve edebiyat alanlarında zaman zaman diriltildiği gözlenir. Bizde Mavi Anadolu hareketi bu anlamda kayda değer bir atılımdır. Hümanist düşünce Mavi Anadolu hareketiyle etkili bir safhaya ulaşır. Donanımlı bir ekibin iddialı bir söylem ve sönmeyen bir heyecanla olgunlaştırdığı Mavi Anadolu hareketi Türk edebiyatında farklı yankılar uyandırmıştır. Halikarnas Balıkçısı, Azra Erhat, Sabahattin Eyuboğlu gibi isimlerden oluşan Mavi Anadolucular’ın temel düşünceleri; Avrupa’da yeniden doğuşu sağlayan hümanizmanın Yunan değil Anadolu kaynaklı olduğu, medeniyetin Anadolu’dan neşet ettiği, Yunan mitolojisi adlandırmasıyla yabancılaştırılan kültür birikiminin Anadolu’nun öz varlığı olduğudur. Savunulan görüşleri benimseyenlerin veya bunlara karşı çıkanların, ideolojik işlevini vurgulayanların yanında meseleye nesnel açıdan yaklaşanlar da vardır.
Mavi Anadolucular’ın Anadolu’yu merkeze alan ve coğrafyaya dayalı kültürel yeniden yapılanmayı öngören tezleri yaygın bir kabul görür. “Anadolu’nun Sesi, Hellenizm efsanesini çürüğe çıkaran akılcı, dikkatli, derin bir bilgiye dayanan, delilleri inkâr kabul etmez bir eser.” (Güvemli, Kasım 1971: 12).
Anadolu’da Proto-Hitit, Hitit, Frig, Lidya, Likya, Karya, İyon halklarının yaşadığını söyleyen Derman Bayladı; bedensel, sosyal ve kültürel dokumuza sinen bu izlerin silinemeyeceğini vurgular, bunları ayıklama yoluna gitmenin gülünç olduğunu dile getirir.
“Sanırsınız ki bütün bu kalıntılar birlikte barış içinde yaşama ilkesini yüzlerce, binlerce yıl önce benimsemişler de –bugün bile ‘şu yapıtlar Türktür, şunlar ise Türk değildir’ diye ayrım yapan bizlere– çağlar ötesinden biraz da alaylı gülerek bakıyorlar. Anadolu’da varlık bulan tüm uygarlıkların gerçek mirasçılarıyız oysa. Bir Süleymaniye, bir Döner Kümbet, bir Çifte Minareli Cami ne kadar bizimse, bir Efes, bir Gordium, bir Urartu tapınağı da o denli bizim. Bizim olan toprakların altında ya da üstünde bulunmalarından değil yalnızca. Bin yıllar ötesinden süzülüp gelen kültür birikiminin, bugünün Anadolu insanında yankısını bulmuş olmasında aynı zamanda. Ezgilerimizde, oyunlarımızda, sazlarımızda, inançlarımızda bir Hitit, bir İyon, bir Urartu ya da varlıkları unutulmuş en eski yurttaşlarımızın hiçbir etkisi olmadığını söyleyebilir miyiz? Anadolu’nun son sahipleri olan Türkler, daha önce oluşan bu birikime kendi yüksek kültürlerini de katarak yepyeni bir bileşim çıkarmışlar ortaya. Biz bu bileşimin dışında kaldığımızı ileri sürebilir miyiz?” (Bayladı, Ocak 1976: 12).
Anadolu’nun renkli kültürel dokusunu vurgulayan Hasan Hüseyin, Anadolu’ya Mavi Anadolucular’ın baktığı yerden bakar. 1970’lerde yazdığı “Ağlasun Ayşafağı” şiirinde “katmergülüm” dediği Anadolu’nun çeşitliliğini, birçok kültüre sahne oluşunu ve bütün bunların Anadolu insanında içkinleşmesi temasını işlemiştir (Hasan Hüseyin, Haziran–Temmuz 1982: 75-76). Mavi Anadolucular’la aynı çizgide buluşan isimlerden biri de Melih Cevdet Anday’dır. Anday, mitolojiye kültürel yeniden şekillendirme işlevi yükler. Tarihi zamandizinsel akışın dışına
taşır. Tarihî maddecilik anlayışı doğrultusunda tarihi yeniden inşa eder. Çizdiği insan da kültürel zemininden kaydırılmış, kişisel niteliklerinden soyutlanmıştır.
“Tarih ve kültür denildikte, Anday, Araplaştırma süreci içindeki Türk tarihinden uzak durur. Bu değinmemek için değildir, karşı olduğu içindir. O zamana ve o zaman içindeki kültürel ürünlere sırtını döner ve araya birbirine sızamayacak tarihsel ve kültürel bir uçurum koyar. Yeri geldiğinde düzyazılarıyla da destekler bu tavrını. Dolayısıyla Anday şiirinde cumhuriyetin giriş eşiği, müslümanlık tarihinden önceki Anadolu kültürleriyle başlar.” (Cengiz, Mayıs-Haziran 1994: 58).
Mavi Anadolu hareketi edebiyattan arkeolojiye, tarihten coğrafyaya, felsefeden fizyolojiye, gökbilimden dinler tarihine, resimden müziğe, Batı’dan Doğu’ya vb. uzanan geniş kapsamlı bir oluşumdur. Fakat çalışmalarının verimi, kimilerince bir cümleye sığacak kadar küçüktür: “İşte Mavi Anadoluculuk, bu karmaşık ‘geçmiş inşa etme süreci’nde –Türkiye halkının ‘Türklüğünü ispat’ kaygısı ile biçimlenen ve 1930’lar antropolojisinin bir dönem bütün dünyada etkili olmuş– ırkçı paradigmanın etkilerini törpülemede, ona hümanist, seçkinci bir yön vermede işe yaramaktan öteye gidememiştir.” (Yener, Kasım 2006: 57).
Türk tarihini, edebiyatını ve kimliğini eski Yunan’a yaslama çabası olarak anlaşılan Mavi Anadoluculuk’un aydınlarla sınırlı bir yönelim olarak kaldığı, halka seslenmediği sonucu çıkarılır.
“Yunan kültürünü ve mitolojisini Türk kültürüne mal etme gayretleri bir aydın hevesi olmaktan öte bir değer ifade etmemektedir. Mâşerî şuurda yaşamayan, halkın vicdânında karşılığı olmayan bir mitolojinin ve kültürün kabul edilmesi zâten imkânsızdı. Anadolucular bu yüzden hep bir kaçışı yaşadılar. Yazdıkları eserler, ancak edebiyâtımızı renklendiren bir nevi egzotizm ürünleri olarak kabul edilebilir.” (Ayvazoğlu, 1987: 86).
Çekim alanı oluştururken kendiliğinden bir dıştalamaya da düşen her söylem gibi Mavi Anadoluculuk da, içerdiklerinden çok dışarıda bıraktıkları yüzünden eksik bulunur. Kültürel daraltmaya gitmelerinin, amaçlarının olabilirliğini ortadan kaldırdığı belirlemesinde bulunulur.
“Mavi Anadolu, kendinden önceki tarihsel ve kültürel yaklaşımlarla karşılaştırıldığında, yaratılmış olan imgeleme en uzak kalan düşüncedir ve bu yönüyle de ‘ütopik’ bir heves olmanın ötesine gidememiştir. Dolayısıyla milli kültür yaratma arayışında yaygınlık ve süreklilik kazanmayan bir önerme olarak düşünsel hayatımızda yer alır.” (Yazıcı, Mayıs–Ağustos 2005: 38).
Salt edebî bir anlayışın ürünü olmayan Mavi Anadoluculuk, kültürel ve sosyal işlevinden önce, bunları gölgede bırakan ideolojik bir amaca yönelir. Yeni bir temel inşa etme sürecinde öncelikli adım, mevcut yapının yıkılmasıdır. Mavi Anadolucular’ın eleştirildiği en önemli nokta, Anadolu’nun kültürel haritası çıkarılırken, Selçuklu–Osmanlı döneminin yok sayılmasıdır.
Orhan Hançerlioğlu, Anadolu’nun Türklerden önceki mirasına sahip çıkarken Türklük izlerinin görmezden gelinmemesi gerektiğini vurgular, Çanakkale’yi destanlaştıran iki ismi, Homeros’la Mehmet Akif’i yan yana getirir.
“Anadolu uygarlığını yalnızca bir ‘Türk Uygarlığı’ biçiminde anlamanın yanlışlığı ortada. Uygarlık bir bütündür. ‘Bugünkü uygarlığımızda daha önceki uygarlıkların hiçbir katkısı yoktur’ demek, tümüyle tutarsız bir görüşü ileri sürmektir. Ne var ki aynı tutarsızlık Türkleri bu binlerce yıldır oluşmuş Anadolu uygarlığının dışında tutan yazarlarımızda da görülüyor.” (Hançerlioğlu, Mart 1954: 12).
Mavi Anadolucular tarafından köklerinden koparılarak boş bir levha durumuna getirilen millî hafıza çok daha eski bir içerikle doldurulur. İlk Çağ hümanizmiyle dolaysız bir bağ kurulmak üzere, halk, tarihsel kimliğinden soyutlanarak, katıksız, salt biyolojik bir varlığa indirgenir, yalnızca insani değerlerle donatılır, ilksel/mitolojik bir çevreyle bütünlenir. Mavi Anadolucular’ın
önermelerinde mitoloji de başat ögedir ve onların tarihsel bütünlüğü oluşturan diğer büyük parçaları atarak tek bir kesiti bütünün yerine koyma çabalarının şüpheli kıldığı bir araçtır.
“Doğa ile insanın buluşmasında temel kaynak olarak mitolojiye sığınmak, kronolojik ya da tarihsel dayatmalardan kendini korumaya çalışan Balıkçı’nın temel edimidir. Böylelikle milliyetçilik ideolojisinin uzağında, ‘meşru’ Batı kültürüyle ilişkilenmenin temel aracı olarak mitoloji karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda, mitoloji, doğanın ilk ve değişmez dini olarak ‘tarihsizleştirme’ işlevini yüklenir ve bütün insanlığın değerlerini üreten halis kaynağa dönüştürülür. Ancak böylece, Anadolu’nun daha yakına düşen tarihsel geçmişini yok saymak olanaklı hale geldiğinden mitoloji bir kültürel asimilasyon aracı olarak metinlere sızar. Ve tam da bu nedenle mitoloji, metinlerdeki kamusal ütopyayı yaratan aygıttır da.” (Yazıcı, Mayıs–Ağustos 2005: 49).
Türk kültür hayatına çok radikal önermelerle gelen ve medeniyeti maddi–manevi diye ayıranlara elektrik kullandırtmamak gibi dayatmacı bir anlayışa saplanan (Eyuboğlu, 1999: 131) Mavi Anadolucular, aynı peşin hükümlerle hareket eden sivri uçlu kalemlere hedef olmaktan kurtulamazlar. Mavi Anadolucular’ın, Anadou’yu Osmanlı’dan temizleme stratejisi olarak değerlendirilen yaklaşımları emperyalizmle ilişkilendirilir.
“Hindistan’da İngilizlerin mevcut yerli dinamikleri folklorik bir düzeye indirgemeleri, buna mukabil, İngiliz kültürünü bir seçkinlik statüsü hâline getirmeleri ve arada herhangi bir eklemlenme ve bağlantı bulunmamasına rağmen, İngiliz tarihi ve edebiyatını Hindlilerin kendi tarihlerinin bir uzantısıymış gibi sunmaları, aynı unutturma stratejilerinin bir uzantısı olarak karşımıza çıkmaktadır.” (Armağan, Kasım 2004: 12).
Mavi Anadolu hareketi, kültür hayatımızı önemli ölçüde etkilemiş, dayandığı temeller sorgulanmış, seçkinci bir anlayışa yaslanmakla eleştirilmiştir. Edebiyatını mitolojik bir çerçeveye alan isimlerden Mehmet Yaşın, mitoloji üzerinde siyasetin ve ideolojinin gölgesini görür. Her edebiyatta, şiirin akışını şiir dışı söylemlerin belirlediğini açıklar. Avrupa’nın, edebiyat geleneğini Elen mitolojisine dayandırmasının ardındaki, soylu bugünlerini soylu bir dünle pekiştirme gayesine işaret eder. Asıl vurgulanmak istenenin, modern edebiyatın Doğulu, Semitik, siyahi vs. bir geleneğe dayanmadığı; bugünkü toplumsal yapılarına uygun olarak “Beyaz ve Hıristiyan Avrupalı” çizgisinde geliştiği vurgusu olduğunu ortaya koyar. Amaç siyasi olunca, uygarlıkların ve mitolojilerin, kendi büyüklükleri oranında değil, siyasi-ideolojik unsur olarak taşıdıkları önem oranında yüceltilmeleri; geçmişteki ürettiklerinin değil, gelecekteki üreticiliklerinin belirleyici olması kaçınılmazdır. Eski uygarlıkların, köklerini araştırıp canlandıracak kalıtçılarının olmaması ve egemen kültürün, amaçlarına hizmet edecek konumda olmayan bu uygarlıkları değerlendirmemesi, geri planda kalmalarının başlıca sebebidir.
“Uygarlık tarihleri, nasıl ki ulus devletlerin geleceğe dönük modern toplum projeleri için uyduruluyorsa, eski efsane, hatta şiir de tıpkı öyle uyduruluyor zamanımızda. Oysa, bir tek Yunan ulus-devletine değil, tüm modern Batılı ulus-devletlere günümüzdeki resmi kültür söylemleri için lazım olan ‘Eski Elen Mitolojisi ile Şiiri’nin tersine, Fenikelilerinkine ihtiyaç duyan yok. ‘Eski Fenike Şiiri’ diye birşeyin neden yok olduğunu da açıklıyor bu.” (Yaşın, Mayıs 1999: 66).
Şair, Mavi Anadolucular’ın tezlerini de bu doğrultuda değerlendirir. Avrupa-merkezciliğin eski Elen coğrafyasına göre çizilmesine koşut olarak, Mavi Anadolucular’ın da Anadolu’daki Elen-dışı unsurların üstünü örttüklerini, oysa Türk şiirindeki ana çizginin, onların öne sürdükleri şiir geleneğine dayanmadığını vurgular. Türk edebiyatında mitolojinin, Mavi Anadolucular’ın çizdiği “yanlış” yolda ilerlediğini belirten Yaşın, mitolojiye yüklenen ideolojik anlamın altını çizer.
“Dahası, Türkiye’de bir şairin mitolojiyle vb. ilgilenmesi, Türk edebiyatındaki duruşuna ilişkin bir deklarasyon sayılıyor. Böylece, Osmanlı–İslam kültürü ile Divan şiirini esas alan ‘gerici’
edebiyata karşı, Anadolu-Avrupa kültürü ile Halk şiirini esas alan ‘ilerici’ edebiyatı desteklediğini gösteriyor!” (Yaşın, Mayıs 1999: 64).
Yaşın, Avrupa-merkezci, çağdaş, ulusalcı bir ekol olarak tanımladığı Mavi Anadolucular’ın, mitolojiyi Anadolu–İonya eksenine indirgemesine karşı çıkar. İlyada’da anlatılan Troya savaşını Kurtuluş Savaşı’na eş gören; Odysseia’yı “Odysseus’un Mavi Yolculuğu” diye takdim eden Azra Erhat’ın tutumunu garipser. Bilimsel diye nitelenen Erhat’ın mitoloji sözlüğünde mitolojik figürlerin ya da efsanelerin eski Mısır, Fenike, Sümer, Asur–Babil gibi Mezopotamya uygarlıklarındaki öncellerine, etkileşimlere temas etmeyip, Elen mitolojisinin öncesinde Anadolu’yu, sonrasında Roma’yı vurgulamasını eleştirir. “Böylece bütün yollar Modern Türkiye Cumhuriyeti’ne çıkar…” (Yaşın, Mayıs 1999: 70) belirlemesinde bulunur.
Mavi Anadolucular’ın önermesi Akdenizlilik olgusu açısından da değerlendirilir. Mavi Anadolucular’ın vurguladığı Akdenizlilik ögesinin yaşayış ve kültürümüze etkisini ölçen Abacı, bu payın, ileri sürüldüğü oranda büyük olmadığını ortaya koyar. Akdeniz faktörünün kültürümüzün oluşumundaki katkılarını aydınlarla sınırlı görür.
Mavi Hümanizma anlayışının, üzerine temellendiği Anadolu doğumlu düşünür ve sanatçıların Yunanistan doğumlulardan fazla olmasının, kişi ve antik yer adlarının bugün de değişerek kullanılmasının toplumsal anlamda nasıl bir bilinçlenme sağlayacağını sorgular.
Selçuklu–Osmanlı varlığında etkisi olmayan Akdeniz olgusunun bugün de Balkanlar, Yukarı Mezopotamya, Kafkasya, Orta Anadolu ve Çukurova’ya oranla kültürel dokumuzda belirleyici olmadığı görüşündedir. Akdenizlilik vurgusuna yüklenen anlamın belirsizliğine temas eder. Bizde kendini Akdenizli addetmenin gerekli kıldığı etnik kimlikten sıyrılmanın, Akdenizlilik temasına yaslanan, şiirlerine bütün bir mitolojinin sindiği Yunanlı şairlerde görülmediğini; Kavafis’in, Seferis’in, Kazancakis’in, Elitis’in, Temelis’in Yunanlılık bilincini vurguladıklarını ifade eder. Mitolojinin içine doğmuş Yunanlı şairler için doğal olan bu sonuç, bu halkaya dışarıdan katılanlar için, evrensellik niteliğine rağmen, sorun teşkil eder. “Çünkü karşı yakanın Akdenizlileri, olanca evrensel duyarlıklarına rağmen ve şoven yaklaşımları çoğu kez aşmış olmalarına rağmen aynı Akdeniz paydasını tarif etmiyorlar.” (Abacı, Haziran 1998: 45). Fransız edebiyatında Akdeniz kokusunu en çok duyuran Albert Camus’nün de böyle bir ortak payda arayışında olmadığını dile getirir (Abacı, Haziran 1998: 45).
Yunan uygarlığının karşısına Anadolu’yu çıkaran Mavi Anadolucular’ın, Sümerlerin ve Hititlilerin Türklüğünü ileri süren resmî tarih görüşünün bir adım ötesine giderek, antik uygarlıkların ana kaynağının Anadolu olduğunu savunmalarını aydın popülizmi olarak değerlendirir, tarihî akışı sekteye uğratmalarının yapısalcı antropolojiye ya da tarihî maddeciliğe aykırı olduğunu vurgular.
“Halıya, Divan şiirine, klasik müziğe karşı kilim, halk şiiri, türkü derken yine Cumhuriyet’in ilk yıllarının resmi görüşüyle buluşur, oradan diyonizak bir aydın popülizmine ulaşır bu yaklaşım. Sanayi öncesi toplumlarının kırsallık ve tarım ağırlıklı mitolojilerine, inançlarına, halk bayramlarına, panteizme yönelik yoğun ilgisi, Osmanlı’yı ve İslam kültürünü tamamen aradan çıkarır. Oysa böyle kesintili bir bakış biraz da kimi aydınlarımıza özgü olup, sözgelimi bir yapısalcı antropolojinin ya da bir tarihi maddeciliğin yaklaşımlarının dışındadır. Resimde, müzikte, edebiyatta, hatta sinemada ve ‘mavi yolculuk’ boyutuyla yaşama biçiminde, gündelik hayatta önemli etkiler doğuran, kendi etiğini yaratan bu çizgi, Ege ve Akdeniz mitini pekiştirmiştir.” (Abacı, Haziran 1998: 46).
Konuya tez-antitez, etki-tepki gibi açılardan yaklaşan Murat Belge, ideolojik bir anlam içeren Mavi Anadoluculuk’u, etkileri bakımından sönük, yöntem olarak nesnellikten ve bilimsellikten uzak bulmakla birlikte, bu oluşuma, Türkiye Türklerinin kökeni üzerine ileri sürülmüş bir tez olarak düşünsel bir değer yükler.
Mavi Anadolucular’ın görüşlerinin yaygınlık kazanamamasını, Batı “bozulmamış öz” arayışından uzaklaşırken, onların tam da bunun peşine düşmelerine bağlar. Halikarnas Balıkçısı’nın, klasik Yunan kültürünün insancıl, maddeci ve demokratik çekirdeğinin İyonya’da/Anadolu’da olduğunu, Atina’da ise Sokrates–Platon–Aristo çizgisinde gelişen idealist felsefenin totaliter düşünce biçimlerine zemin hazırladığını öne sürmekle şovenizme düştüğünü kaydeder. İyonya kültürünün bir süreklilik içinde bugüne kadar geldiği, Hititlilerin “yurttaşımız” olduğu tezlerini karşılığı olmayan zorlama yaklaşımlar olarak değerlendirir. Değişmez insani öz varsayımının yaşanan zamanı yadsımak anlamına geleceğine işaret eder. Ayrıca, kökeni Hititlilere uzanan bizim, bu memleketin Yunan’dan önce sahibi olduğumuz, asıl Yunan’ın da Anadolu’dan kopma olduğu, bu durumda Yunan’ın Türk olduğu şeklindeki savlarını ciddiyetten uzak bulur. Son tahlilde, Mavi Anadoluculuk’un konumunu “çıkmaz” olarak belirler. (Belge, 1998: 278-287).
Mitoloji, çoğunlukla anlaşıldığı gibi, edebiyat eserinden çıkarılan basit motifler olarak görülemez; edebiyatın en temel sorunsalları arasındadır. Türk edebiyatında mitoloji değerlendirmeleri çoğunlukla Yunan mitolojisi etrafında döner. Çünkü başka bir mitolojinin varlığından söz etmek güçtür. Farklı bir mitolojik söylem geliştiren isim, Kıbrıs gibi çok kültürlü bir ortamda bulunan Mehmet Yaşın’dır.
Yunan mitolojisi Türk edebiyatında başından itibaren birtakım tereddilere uğramıştır. Kimi zaman yüksek perdeden dillendirilen eleştiriler, dergi sayfalarında genellikle ağır, süreksiz, fakat üzerinde önemle durulmuş metinler olarak dikkat çeker.
Hümanist anlayışa işlerlik kazandıran İnsan ve Yücel dergileri etrafında oluşan halka, yeni bir toplum inşa etme sürecinde hayati bir işlev yüklenir. Kendi yeniden doğuşumuzu gerçekleştirerek uygar ülkeler sırasına geçme yolunda eski Yunan kültür ve medeniyetine eklemlenme bir zorunluluk olarak görülmüş, Doğu–Batı karşıtlığı aşırı söylemlerle ortaya konularak, dünyada büyük ve mükemmel ne varsa hümanist düşüncenin eseri olduğu ileri sürülmüştür. Bu arada hümanizmanın gerçek manâsıyla kavranması, bünyemize uygun koşullarda ele alınması gereği ifade edilmiştir.
Tartışılmaz biçimde öne sürülen Yunan mucizesi önermesi üzerinde farklı okumalar yapan kalemler de vardır. Bakış açısının değişmesi tabloyu da tersine çevirmiş, eski Yunan dünyası insanlığı yükselten değil, yerle bir eden bir görünüm almıştır. Yunan mitolojisine en keskin karşı çıkışlardan biri de, güzelliğin ilk prensibinin mutlak hakikate uygunluk olduğunu savunan görüştür.
Eski Yunan’a karşı çıkış, köken olgusuyla farklı bir düzleme taşınmış, Yunanlıların sahiplendiği bilimsel, kültürel, sanatsal, mitolojik birikim, coğrafyadan hareketle Anadolu’ya aktarılmıştır. Mavi Anadolucular’ın kimi noktalarda doğrulanabilir nitelikteki tezleri, ütopik bakış açıları ve temelsiz bağdaştırmaları ile zaafa uğramıştır. Tarihi yadsımak, emperyalistçe davranmak, seçkinci anlayışa yaslanmak gibi suçlamalara maruz kalmışlardır.
Mavi Anadolu hareketine uzak duranlar, hareketin sosyal, kültürel, siyasal etkilerini, Halikarnas Balıkçısı’nın kitaplarının baskı sayısı gibi oldukça somut göstergelere rağmen zayıf bulurlar
2.Mitolojinin Edebiyat Eserlerindeki Yerinin Sorgulanması
Mitler özgül anlatılar olmalarına karşın sanat eserlerinde yüklendikleri işlevle değer kazanırlar. Mitolojik unsurların edebiyat eserine artı değer kattığını ileri sürenlerin yanında eksi değer olarak yansıdığını iddia edenler de vardır.
Mitoloji ilk elde, edebiyat için zenginleştirici bir unsur olarak görülmüştür. Andre Gide’in, içindeki şarap hiçbir zaman tükenmeyen Philemon’un testisine benzettiği Yunan mitolojisini Türk edebiyatı için de bereketli bir kaynak olarak gören Konur Ertop, mitolojinin verimli bir kaynak
olması için sanatçıda güçlü bir eğilim olması ve okurda karşılığını bulması gerektiğine değinir. Bu yolda atılan Yunanca–Latince öğretimi, klasiklerin çevirisi, antik oyunların sahnelenmesi gibi somut ve ileri adımların mitolojiye sağlam bir zemin oluşturduğunu belirtir. Hümanizmanın Helen kültüründen beslendiğini, böylece sanatın “kendiliğinden” klasiklere yöneldiğini savunur. Anouilh, Sartre gibi Batılı yazarların mitoloji yorumlarının Türk edebiyatına aksetmesini de önemli bir etmen sayar. Mavi Anadolucular’ın, mitolojinin Türk edebiyatında kökleşmesinde önemli bir işlev üstlendiğini kaydeder. Anadolu ile Helen dünyasını aynı çizgide buluşturan bu hareketin ileri sürdüğü coğrafi etkilerin bugüne yansımalarını kabul etmekle birlikte, bunun ileri boyutta olmadığını belirtir. Eski edebiyatımızın dayandığı mitolojinin kalıplaşarak yaratıcılığa engel olduğu belirlemesinde bulunur. Buna karşılık hümanistlerin Helen mitlerine kendi yorumlarını kattıklarını, aynı kaynaktan beslenmelerine rağmen Dante, Fenelon, Goethe, Byron, Stefan George, Rilke gibi sanatçıların kişisel ve özgün olduklarını belirtir (Ertop, 1966: 80-84).
Mitolojinin Türk edebiyatında yabancı bir unsur olarak kaldığı izleniminin ötesinde, içinde bulunduğumuz toplumsal şartlar içinde mitolojiyle uğraşmanın sakıncalı olduğunu, mitolojiyi halka yayma imkânı olmadığını ileri süren Haldun Taner, ülkemizde mitolojiye olumsuz bakışı örneklerle ortaya koyar: Öncelikle, mitolojinin tam bilinmediğine ve yersiz kullanıldığına değinir. Bir milletvekilinin Atatürk’ü Jüpiter’e benzetmesi bu kabildendir. Zeus’un tanrılar tanrısı sayılmasına karşın bugünkü demokratik anlayışta sevilmeyen bir tanrı olduğunu hatırlatır. Ayrıca dinsel taassubun, yalnızca masal niteliği kalmış olsa da mitolojiye geçit vermediğini öne sürer. 1960’ta Tepebaşı’nda Sezuan’ın İyi İnsanı oynanırken, aşırı sağcıların, üç tanrıyı kabul edilemez bularak sahneyi basmalarını hatırlatır.
Mitoloji bilmekle elde edilecek kazanımları şöyle açıklar: Okuru geçmişin zengin hayal dünyasına bağlamak, mitolojiye dayanan birçok sanat ve edebiyat eserini anlayabilmek, ayrıca günlük dilde bu imge ve simgelerden yararlanmak. Bu bağlamda, birçok gözü olan Argos’u CIA veya MİT ajanlarıyla; yüklendiği kayayı sürekli dağa çıkarmak zorunda kalan Sisyphos’u Türk lirasının inip çıkmasıyla; Achilleus’un tek zayıf noktası olan topuğunu para cüzdanıyla; kavgada yenilmemek için durmadan şekil değiştiren Proteus’u parlamentoda kalabilmek için parti değiştiren politikacılarla ilişkilendirir (Taner, 1983: 213-217).
Mitoloji, tarih–dışı estetik anlayışına temel olması bakımından edebiyatı geliştirici bir etmen olarak görülür. Hüseyin Ferhad, belli izleklerde yoğunlaşan ilkel bir düşünme biçimi olarak tanımladığı mitolojiye yönelimi, çağını aşmak isteyen tarih-dışı estetik anlayışıyla açıklar. Diderot’ya dayanarak, klasik sanatın, antik eserleri taklit etmek değil, tabiatı taklit etmeyi antik eserler vasıtasıyla öğrenmek olduğunu belirtir (Hüseyin Ferhad, 1995: 8, 42, 44).
Yunan mitolojisine geçiş, yenileşmenin tamamlayıcısı olmak bakımından gerekli görülür. Yunan mitolojisini bünyemize yapılan maksatlı bir operasyon olarak değerlendiren uzak açılı yaklaşımların dışında, çekim gücünün kaynağını irdeleyen derin düşünüş ve seziş sahibi isimlerin başında Ahmet Hamdi Tanpınar gelir. Uzun düşüncelerini özlü şekilde veren Tanpınar, Yunan mitolojisini diğerlerinden ve Batı medeniyetiyle İslam medeniyetini birbirinden ayıran hususiyetin, hadiselere yaklaşmada gösterdikleri dikkat, bunun sağladığı şahsi tecrübe ve bunların birbirine eklenmesinden doğan bilgi olduğuna işaret eder (Tanpınar, 2000: 132).
Ahmet Hamdi Tanpınar, Avrupa kültürünü tek yönlü almanın yeniliğimizi eksik bıraktığı görüşündedir. Avrupa edebiyatına Fransız kanalından girmekle klasik kültürü, dolayısıyla trajediyi kaybettiğimizi, bir şeye mazisiyle beraber tasarruf edemeyenin mukallit durumuna düşeceğini ifade ederek, yüzeyde kalan bir yenileşmenin istenen neticeye ulaşmayacağını açıklar. Yunan–Latin kültürünü alarak dili bu doğrultuda geliştirmeye tarihî şartların engel olduğunu belirtir. Avrupa dillerinin de başlangıçta Latinceye dayandığını, fakat zamanla millî ve gelişmiş bir dil haline
geldiklerini kaydeder. “Kant’tan evvel Alman felsefesi, Luther’den evvel Alman dili yoktur. Fakat bugün, Almancanın peşinde koşuyoruz. Ruslarda kilise, İslav’dır; bu yüzden, Yunanca bilinir. Eski Yunanca ve Latince, hakikatte ölü değil, yaşayan dillerdir: ilim lisanında yaşarlar.” (aktaran: Alptekin, 2001: 141).
Tanpınar Yunan mitolojisinin önemini ve sanatsal değerini bilmekle birlikte, eserini bu kaynağa tam bir serbestlikle yöneltmiş değildir. Arada kalmışlığı bütün trajik boyutlarıyla derinden hisseden şairin konumu, “eşik”tir. Yunan–Latin kültürüne eklemlenmeyişimizi bir hata olarak görse de, tarihî olguya sırt dönmez.
Mitolojiyi edebiyat dairesinin dışında bırakan yaklaşımların ilki, sosyal gerçekçilik adınadır. Sanatın, kendi dönemini, döneminin sorunlarını yansıtması ve maddi bir gerçekliğe dayanması ilkesinden hareket eden sosyal gerçekçilik, bu çağa ait olmayan mevhum varlıkların öykülerinin edebiyat eserinde yer alamayacağını savunur. Mitolojiye eğilimi burjuva tutumu olarak görür.
Nurettin Sevin, eski Yunan tiyatrolarının, insanların kaderini yazdığı varsayılan Olympos tanrılarına inanan, onlara kulluk eden, bir nevi ibadet amacıyla açık hava alanlarını dolduran imanlı insanlar için yazıldığını, fakat bunun günümüzde geçerli olmadığını, sanatın dinden tamamen ayrıldığını anlatır. Seyircinin üç saat boyunca 2500 senelik bir davanın aydınlarca bilinen manzum hikâyesini dinlemeye tahammül edemeyeceğini öne sürer. Antik oyunların, geniş kitlelerin bilgiye ulaşma imkânı bulamadığı devirlerde halkı bilgilendirme, eğitme işlevi gördüğünü, Sophocles’in Oidipus’unun, tiyatronun halkı ahlaken eğitme işlevinin en iyi örneği olduğunu vurgular, oyunun, evlilik bağlarının zedelendiği, cinsî münasebetlerin yozlaştığı, ensestin yaygınlaştığı bir dönemde halkı uyarıcı işlev gördüğünü, Olympos tanrılarının gazabı sergilenerek toplumsal düzenin sağlandığını açıklar. Antik Yunan sanatının toplumsal ihtiyaçtan doğduğunu, bu yüzden ancak o toplumun sanatı olabileceğini ileri sürer. 2500 sene önceki sorunların 2500 sene sonra aynı görüş açısıyla çözümlenemeyeceğinin altını çizer. Mekân aynı olsa da araya zamanın kalın perdesi girmiştir ve bugünün insanı 20. yy’ın şartlarıyla çevrilidir; değer yargılarını bu yüzyılın ölçüleri belirler (Sevin, 1 Nisan 1954: 393-395).
Mitolojiye; düşselliği, çağdaş gerçeklikten uzak olması, maddi dayanağı bulunmaması, kısacası “diyalektik materyalist” anlayışla ters düşmesi nedeniyle mesafeli durulur. Mitolojinin çağdaş insana hiçbir şey veremeyeceği öne sürülerek, mitolojiye hayranlık duygusuyla yaklaşan sanatçıların nesnellikten uzaklaşacağına işaret edilir. Mitolojinin çağdaş gerçeklikle ilişkisinin olmadığı, ilkel bir toplumun düş gücüyle üretildiği, dinsel, idealist ve sanatsal öğelerle örüldüğü belirtilir. Hümanist düşüncenin antikiteye dayanmasının, çağdaş sanatın da mitlere dayanmasını zorunlu kılmadığı ifade edilir. Hastalık olarak nitelenen mitoloji eğilimine karşı durulması gereği vurgulanır. “Günümüz Türkiye’sinin insanına Atroklos’lu, Patroklos’lu, Zeus’lu masallarının bir katkısı olamıyacağını söylememiz gerek artık. ‘İnsan’ konusuna üç bin yılın ötesindeki doğal, toplumsal, siyasal olayların merceğinden bakamayız artık.” (Yurttaş, Kasım 1977: 2).
Şairlerin mitlere, baskı dönemlerinde başvurdukları iddiasına karşı çıkılır. Ülke sorunlarını, sınıf farklılıklarını, sömürüyü, faşizmi bir kenara bırakıp, hiç var olmamış tanrıları anlatmanın yersizliğine değinilir.
“Öyle ya, burjuva sanatı, huzur vermeyi gizemci bir idealizmde görmez mi? Toplum katları arasındaki çelişkileri gözden uzak tutmak için düşlere, gerçeküstücülüğe, dogmatizme, pragmatizme sığınmaz mı? Ve bütün bu dediklerim mitlerle haşır neşir olmuş, ucuzundan ilerici, bedavadan devrimci, hampadan insancı, –ama hangi tür insancı?– üstelik de ara sıra sosyalist görünen sanatçılarda kolaylıkla görülen çarpıklıklardır.” (Yurttaş, Kasım 1977: 3).
Anadolu’da yaşamış eski uygarlıkların bugünkü toplumumuzla yakından uzaktan ilişkili olmadığı, başka bir halkın ürünü olduğu belirtilerek, Mavi Anadolucular’ın tezi de kesin olarak reddedilir. Toplumcu sanatın çağdaş gerçekliği göz ardı edemeyeceği vurgulanır ve devrimci sanatın amacının; bireyi günün zorluklarına karşı direnmeye ve yılmadan mücadele vermeye sevk etmek, harekete geçirmek, sürekli gelişen bir bilinçle yarını kurmaya yöneltmek olduğu bildirilir. “Zeus’un, mitlerin Olympos’unun çok üstlerinden Mig’ler, Mirage’lar, Phantom’lar uçmakta bugün. Ölüm yüklü olarak… Birkaç bin yıl öncekinin çöplüklerinde eşelenmek olsa olsa antikacıların işidir. Çağını yansıtmak isteyen sanatçının değil!” (Yurttaş, Kasım 1977: 11) sözleriyle, toplumcu sanatın mitolojiye uzaklığının altı çizilir.
Ahmet Oktay da mitolojinin edebiyata sızmasına kuşkuyla yaklaşır. Marks’ın, her türlü eleştirinin ön koşulunu dinin eleştirilmesinde bulduğunu aktararak, sanatın öncelikli hedefinin, inanç ve giz dünyasına son vermek, başta dinsel niteliklisi olmak üzere her türlü mite karşı çıkmak olduğunu belirtir. Mitin, hayatı yabancılaştırarak sunduğunu ve mit üretmenin burjuvaya özgü olduğunu belirterek görüşüne açıklık getirir. Zihinleri dolduran burjuva mitlerinden en göze çarpanların, zaman dışı ve sınıf aşırı sanat olduğunu ortaya atar. Mitin bilinç dışı alana karşılık gelmesi; bilincine varılamamış, anlaşılamamış, kapalı kalmış olanı sezgisel yolla anlatması, akıl dışından beslenmesi, yalın gerçeklik değil yanılsama olması, bilime yaslanan bir sanat kuramıyla arasındaki mesafeyi daha da açar.
Yılmaz Gruda’nın mitolojiye açılmasını yukarıdaki görüşler ışığında değerlendiren Oktay, onun, ele aldığı iki efsaneye “güncel” bir hava kattığını, şiirinin başına Eliade’nin “Mit yalnızca gerçek olanı anlatır.” sözünü koymakla da efsanelerin hayal dünyasından koptuğuna işaret ettiğini, fakat mitik yapıyı aynen koruyarak içeriği güncelleştirmenin istenen sonucu vermeyeceğini dile getirir. Kuşkularını şöyle sıralar:
“İşçi sınıfının Atlas’a, kapitalistin Titan’a dönüştürülmesi, mülkiyet ilişkilerinin açığa vurulmasından çok bu ilişkilerin yeniden gizemleştirilmesine yol açmaz mı? Söylencel bir kimliğin tek tek bireylere, Corc’a, Andre ve Memet’e yerleştirilmesi ve bu Atlas–Memet’in ‘yetti-be’ demesinde çözümün görülmesi, sınıf gerçeğinin perdelenmesine yaramaz mı? İhbar insanın özüne aitse ve muhbir–Sisyphos Tanrı–Zeus’a yakınıp cezasını az buluyorsa ‘kaya’nın yerine ‘ihbar’ın getirilmesiyle söylencel olan kırılmış sayılabilir mi? Şair soruna başka bir söylen’in, ahlakın içinden yanaşmıyor mu?” (Oktay, 1981: 56).
Klasiklere karşı çıkanlar arasında bulunan sol kesimi eleştiren Ertop ise, Marks’ın, insanlığı yeniden inşada eski Yunan kültürünün sosyalizm için büyük bir değer olduğu, bunu anlamamanın budalalık olduğu sözünü aktarır. Klasikleri burjuvaziye mal etmenin yanlışlığını ifade eder (Ertop, 7 Kasım 1982: 2).
Suad Taşer, 1955’te, Orhan Asena’nın Tanrılar ve İnsanlar’ı dolayısıyla yazdığı yazıda, oyun yazarlarının mitolojiye yönelmesini, “yeni ağza eski taam sunmak” istiaresiyle anlatır. Fatalist bir dünya görüşüne dayanan, bugünün meselelerinden uzak olan mitolojinin bugünün seyircisine seslenemeyeceği görüşündedir. Bugünü bırakıp geçmişin karanlıklarına gitmeyi, soyutu somuta tercih etme olarak değerlendirir (Taşer, 1994: 206-209).
Türk edebiyatında Yunan mitolojisinden gelen unsurlar yadırganır, özellikle romanda, gerçekliği zedelediği öne sürülür. Orhan Hançerlioğlu’nun Oyun adlı romanı dolayısıyla mitolojiye yaklaşımını ortaya koyan Tahir Alangu, aydınların bile meçhulü olan Yunan mitolojisinin küçük bir memurun hayatında bu denli büyük bir yer tutmasının izahının olmadığını savunur (Afacan, 2003: 93). Bundan, Yunan mitolojisinin halkta karşılığı olmadığı, eserde uyumsuz bir ekleme olarak kaldığı sonucu çıkar.
Estetiklerini imgesellik üzerine kuran, fakat imgenin en yoğun halini içeren Yunan mitolojisini dışlayan İkinci Yeni’nin savı da Yunan mitlerinin yabancılığı üzerine temellenmiştir. İkinci Yeni’nin yayın organı olan Papirüs dergisinin üçüncü sayısında, Cemal Süreya’nın kaleminden çıktığı anlaşılan “Mitoloji Havarileri” başlıklı yazıda, Yunan mitolojisine aşırı ilgi gösterilmesi ve onda kurtarıcı bir ışık bulunması eleştirilir. Batı uyarlığının temeli olan eski Yunan’ın, kendi sorunlarımız içinde fazla abartıldığı, Anadolu insanının başlangıcını Eski Yunan’a götürmenin, Yunan mitolojisine kendi mitolojimiz gözüyle bakmanın, Anadolu Rönesansı’nın Yunan mitolojisiyle başlayacağı vehmine kapılmanın yanlışlığı vurgulanır. Eski Yunan’a ilginin iki tarihsel dönemde ağırlık kazandığı belirtilir: İlki, Tanzimatçı fikir eğilimlerinin uzantısı olarak rasyonalizm adına, ikincisi, ırk ayrılıklarını silmek için materyalizm adına. “İnsan yönünden de, sanat yönünden de bu tavrı yadsıyoruz. Çünkü İyon siteleri Anadolu insanına Ortaasya kentlerinden de uzaktır.” (Papirüs, 1966: 1) denilerek, sanatın evrensel niteliklerinin yanı sıra yerel niteliklerinin de bulunduğu, mitolojinin yerel kaynaktan gelmesi gerektiği kaydedilir. Sanat teknikleri yönünden alışveriş olağan karşılanırken, mitoloji alışverişi reddedilir: “Mitolojinin pazarı olmaz.” (Papirüs, 1966: 1).
Dünya kültürünün temelinde yer etmiş çok önemli bir simgeler evreni olan Yunan mitolojisinin bilinmesi gerekli görülür, fakat “zenginleştirici” ölçü aşıldığı zaman sakıncalı hale geldiğine dikkat çekilir. Yunan mitolojisinin bizim sanatımızda yabancı ögeler halinde kalmaktan ileri gitmediği yargısına varılır. Yunan mitolojisinin Halikarnas Balıkçısı’nın hikâyelerine yapılmış bir “doping” gibi durduğu, şiirimizde de bu aşırı tavrın sonuçlarının görüldüğü ileri sürülür. “İlâh adlarının ardarda sayılması, kendi dilimizin içeriğinde bir fiil çekiminin mekanik şeması gibi işlemiştir hep, çağrışımları uzun sürmemiştir. Çünkü dil diri bir varlıktır. Kendi bünyesi içindeki her türlü aykırılığı kabul eder de, başka bir bünyenin düzgünlüğünü kovabilir çok kez.” (Papirüs, 1966: 2).
Yunan mitolojisiyle kendi mitolojimizmiş gibi ilgilenen yazarların “tuhaf” bir idealizm içine girerek gerçekçilikten uzaklaştıkları belirtilir. “Materyalizm adına Poseidon’un denizlerinden damızlık aygır getirmenin gereğine inanmak çok güç. Anadolu insanı temelde zaten materyalisttir. Dört mevsimin kadrosu içinde toprağa bitişik bir yaşamı vardır. Dindar değildir. Din, din olarak onun davranışlarında hâkim çizgi olmaktan uzaktır. Bir ideoloji olarak kavramaktadır dini. Zaten kendisine başka bir ideoloji de sunulmamıştır.” (Papirüs, 1966: 2) görüşlerine yer verilir.
İkinci Yeni gibi biçimci ve kapalı bir şiirin Yunan mitolojisine kapıları kapatması kayda değerdir. Fakat bu, İkinci Yeniciler’in, şiirlerinde Yunan mitolojisine yer vermedikleri anlamına gelmez.
Tuğrul Tanyol, sanatta modernliğin, kullanılan malzemeyle sağlanamayacağını belirtir. “Şiiriniz modern olabilir. Ama bu, kullandığınız malzemeden kaynaklanıyorsa aldatıcı ve sahtedir. Bu günümüz Türk şiirinin en büyük sorunudur bence. Batı şiirinin çeviri kokan taklitlerini hep görüyoruz. (…) Oysa örneğin İslam ve Doğu motifleri ve mitologları kullanılarak, ya da sözünü ettiğim eda içinde modern bir şiir yazabilirsiniz.” (Tanyol, Mayıs-Haziran 1992: 70).
Edebiyat–mitoloji denklemini doğrulayan yazarlar, mitolojiye, sunduğu geniş imgelem dünyası ölçüsünde önem atfeder, edebiyatımızın bu kaynağa yönelmesini doğal bir akış olarak değerlendirir, edebiyat eserlerini anlayabilmek gibi pratik faydalarına değinirler. Tarihe karşıtlık zemininde yükselen mitoloji, çağını aşmak isteyen sanatçı için de bir araçtır. Yunan mitolojisinin önlenemez yayılımını tamlığa ermesiyle açıklayan görüşler, edebî yeniliğimizin nihai noktaya varması için bu kaynağa işaret eder.
Mitolojiye kuşkuyla yaklaşanların ilk savı, mitolojik unsurların eserle bütünleşmediğidir. Mitoloji sosyal gerçekçilik adına mahkûm edilir. Edebiyatın çağlar içinde geçirdiği değişimden
