Son Dönem Osmanlı Medreselerine Bir Örnek: Şıhlı Hamidiye Medresesi

(1)

hm ID(öDû(gîm (D^msııellıı M(B(ilır(g§(eIl(BifM©

IBüır (ü)ırîû(glk^

Jiiüi

Yıldıray ÖZBEK

ş

ıhlı, Kayseri'ye bağlı Develi ilçesinin 5 0 k m . g ü n e y b a t ı s ı n d a k u r u l m u ş bir kasaba dır. Taşçı (Bakırdag) B u c a ğ ı n a bağlı olan Şıhlı'nın 1 9 8 5 nüfus sayımına g ö r e nüfu su 2 3 5 6 ' d ı r .

Şıhlı kasabasının adı, Horasan'dan gelip bu raya yerleştiği kabul edilen "Uzun Ş e y h " a d ı n d a bir dervişten gelmektedir. A.Rıza Yalkın^, Uzun Şıh'ın cami avlusundaki t ü r b e d e yattığını ve Şıhlı K ö y ü n ü n türbeyi "ata mezarı" olarak kabul ettigi-ni'belirtirse de, b u g ü n cami avlusunda üzerinde ki tabe olmayan sadece üç mezar vardır.

Şıhlı k a s a b a s ı n d a Hamidiye Medresesinden b a ş k a herhangi bir mimari eser yoktur. A n c a k bu medreseyle aynı tarihte yapılmış ve b u g ü n yıkılmış olan ü ç ç e ş m e n i n kitabeleri mevcuttur. A y r ı c a Cumhuriyet devrinde yapılan Şıhlı Camiinin giriş kapısı ü z e r i n d e "Sahib'ül hayrat Essei^id Yusuf

Ağa sene 1225" yazılı bir kitabe vardır (Res:l).

Kasabaya 1 9 2 8 y ı l ı n d a g e l e n A . R . Y a l k ı n , H . 1 2 2 5 / M . 1 8 1 0 tarihli bu kitabenin, "Tarihi bi linmeyen yeraltında yapılmış eski bir cami vardır" diyerek b a h s e t t i ğ i camiin son o n a r ı m ı n a ait oldu ğ u n u belirtir.^

1 8 9 1 yılı Adana Vilayet Salnamesinden an laşılacağı ü z e r e ^ Şıhlı Kasabası, (Sis) Kozan Sanca ğı Feke K a z a s ı n a bağlı bir k ö y d ü r . Esasen kasaba Adana il sınırına yakındır. 1 9 0 5 yılında Feke'den alınarak Develi'ye bağlanmıştır.'^

1 9 6 6 yılında Belediye olan Şıhlı'da g e ç i m kaynaklan tarım ve hayvancılıktır. Son yıllarda dış ülkelere g ö ç t e artış vardır.

H A M İ D İ Y E M E D R E S E S İ :

A . R ı z a Yalkın'ın "Kıhnçoğlu Medresesi"^ olarak tanıttığı medresenin inşaatına ilişkin olarak,

1 3 0 9 tarihli A d a n a Vilayet Salnamesinin 1 5 1 . sayfasındaki kayıt şöyledir:

"Memâlik-i mahruse-i şahanelerinin her kuşesini enva-i ha^^rat ve merrat ile ân ihya bu yurmakta olan Halife-i Faruk Siret, Veliyy-i ni'met'i bi minnet Gazi Sultan Abdülhamid Han-ı Sâni Efendimiz Hazretleri bu kaza dahi lindeki Şeyhli karyesince bir mâ-i leziz icrasıyla beraber mükemmel ve müteaddid hücreleri şa-mil-i birde medresenin inşa ve ikmaline cib-i hümayun-i mülâkânelerinden miktar-i kâfi meblaiğ ihsan buyurmasile emr-i inşaat der-dest-i ikmaldir."^

A.Rıza Yalkın, 1 6 6 . 0 0 0 kuruşluk bağışla yapıldığını belirttiği medresenin yapılışı ve m ü d e r risi Kılıç A l i Efendi h a k k ı n d a 1 9 2 8 yılında 9 4 ya şındaki Kadir Aga'dan bilgiler nakleder.^

3 7 x 4 4 m . ebatlannda, d i k d ö r t g e n bir plân ( P l â n : l ) arzeden medreseye, b u g ü n yol seviyesi nin biraz daha altında kalmış olan kuzey cephenin

(Plân:2) tam o r t a s ı n a yerleştirilmiş olan bir por-talden girilmektedir (Res:2). Kuzey d u v a r ı n d a n iki misli yüksek tutulmuş olan portalde,içe doQru b e ş li b o r d ü r şeklinde d ü z e n l e n m i ş kemer dikkati çek mektedir. Medrese kapısı yuvarlak kemerli olup, kemer kilit taşına a k a n t ü s y a p r a ğ ı işlenmiştir.

K a p ı kemerinin h e m e n ü z e r i n d e b e ş beyit halinde d ü z e n l e n m i ş ve nesih yazı ile i ş l e n m i ş medrese kitabesi yer a l m a k t a d ı r (Res:3). Kitabe

1. Yalkın, A.R., Cenupta Türkmen O y m a k l a r ı , C . l ,

İstanbul 1977, s. 155 (Haz.S.Emir).

2. Yalkın, A.R.,a.g.e., s. 156.

3. Kılıç, Y., "Şıhlı Hamidiye Medresesi", Din Öğretimi Dergisi, S.4, Ankara 1985, s. 66.

4. Gürlek, A., Memleketim Develi, Ankara, 1975, s. 68,

5. Yalkın, A . R . , a . g . c . , s . l 5 4 . 6. Kılıç, Y., a.g.m., s. 66. 7. Yalkın, A.R., a.g.e., s. 186.

(2)

H . 1 3 0 9 / M . 1 8 9 1 - 9 2 tarihli olup m e t i n ve trans kripsiyonu şöyledir:

O l a î ' Oy*) ry^ ^ X r ' ' =

-^Ij—;L tSaLi »5 üljj Jjx. uL:^

j1 1.15 o L i vJ_:-«,ja. ^ J4^~-:^iL

Transkripsiyon:

Fahr'ül müluk Hazreti Abdülhamid Han Ol sdye-i huceste-i eltaf-i kirdiğâr.

Hazırladı ulûm u fünün vesâ'itün Her sınıf ahâlfye o Şeh-i Ma'delet-şiâr. tkdâmı sayesinde o sâhib-i muazzamın Dâru'l-ulum şöhretini aldı her diyâr. Ez cümle işbu medreseyi ehl-i ilm içun Bunyâd-ı adl-ü dâd gibi kıldı payidar. Tarihi çıktı evc-i semâvâta Feyziya Banisidir bu medresenin Şah-ı Kâmkâr.^

B u kitabenin hemen üzerinde m ü d e r r i s oda sının kuzeye bakan iki penceresi ve b u pencerele r i n ü z e r i n d e okunamayan bir kitabe mevcuttur. (Ancak büyük ihtimalle "Maşallah" yazılıdır.)

Medrese k a p ı s ı n d a n , ü s t ü n d e "müderris

odası" olan tonozla örtülü hole geçilir. B u holden

dokuz basamakla, o r t a s ı n d a havuz bulunan dik d ö r t g e n avluya inilmektedir (Res:4). A v l u zemini, revak koridorundan 3 5 - 4 0 c m . daha aşağıdadır.

D i k d ö r t g e n avlu, yekpare t a ş t a n y a p ı l m ı ş sütunlara oturan yuvarlak kemerli revaklarla çevri lidir (Res:5). Kare kaideye sahip s ü t u n l a r a oturan bilezik biçimi başlıklara kemerler atılmıştır.

A . R . Y a l k ı n , 1928'de g ö r d ü ğ ü medresenin 2 4 h ü c r e s i , bir mescidi, bir dershanesi o l d u ğ u n u belirtir.^ Medresenin Kayseri Müzesi arşivinde bu lunan 1 9 3 2 tarihli krokisinde t o p l a m 2 7 h ü c r e ol d u ğ u tespit edilmektedir. B u h ü c r e l e r d e n biri tuva let, biri g u s ü l h a n e , biri de mescid olarak belirtil miştir. Yalkın'ın bahsettiği dershane, giriş h o l ü n ü n ü z e r i n d e bulunan ve "müderris odası" olarak bili n e n m e k â n d ı r . 1 9 0 0 yılındaki Maarif Salnamesi bilgilerine göre-^^ 5 0 talebenin varlığını kabul edersek, b u m e k â n ı n dershane olarak ç o k küçük kalacağı dikkat ç e k m e k t e d i r .

Vakıflar Genel Müdürlüğü t a r a f ı n d a n 1 9 8 8 yılında restorasyonu yapılan medresenin, 1 9 8 6 yı lında çizilen rölövesinde, tuvaletin sağındaki meka n ı n g ü n e y d u v a r ı n d a bulunan n i ş , b u r a s ı n ı n mes cid olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. B u g ü n g ü n e y d u v a r ı n d a n i ş bulunan h ü c r e olmamakla biriikte, 1932'de çizilen krokide nişli m e k â n gusül hane, o n u n batısındaki m e k â n da (15 no'lu hücre) mescid olarak belirtilmiştir. Kanaatimizce 1 9 3 2 yı lında çizilen krokide mescid olarak belirtilen ve gi rişin simetrisinde bulunan 15 no'lu h ü c r e aynı za manda dershane olarak kullanılmaktaydı.

B u g ü n g ü n e y d o ğ u d a k i tuvalet h ü c r e l e r i n i n ve o n u n b a t ı s ı n d a mescid olarak belirtilen g e n i ş m e k a n ı n dışında 2 4 ö ğ r e n c i h ü c r e s i bulunmakta dır. Ö ğ r e n c i hücrelerinin hemen hepsi aynı karak terdedir. Bir k a p ı ve bir pencere ile revaklı avluya açılıriar (Res:6). Ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i n d e nişler bulun m a k t a d ı r . Yerli halkın anlattıklarına g ö r e , ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i n i n t a b a n ı a h ş a p d ö ş e m e olup, b u n l a r ı n altında bodrumlar b u l u n m a k t a y d ı .

A v l u içinde dogu ve b a t ı d a k i merdivenler den (Res: 7) giriş h o l ü n ü n ü z e r i n d e k i " m ü d e r r i s o d a s ı ' n a çıkılır. Eyvan şeklinde bir girişi olan M ü derris o d a s ı ( P l â n : 3 ) d i k d ö r t g e n p l â n d a tek m e k â n l ı bir h ü c r e d i r . M ü d e r r i s o d a s ı n ı n g ü n e y cephesinin tam ortasına kapı, k a p ı n ı n sağ ve solu na pencereler açılmıştır. Ayrıca diğer cephelerde ikişer pencere ile boşaltılmıştır.

Medresenin 1 9 7 2 yılında çekilmiş resimle rinde, g ü n e y d u v a r ı n ı n t a m a m e n yıkılmış o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Ayrıca bu resimlerden anlaşılacağı ü z e r e , d o ğ u d a k i ö ğ r e n c i hücreleri bir pencere ile dışarıya, diğer pencere ile revaklı avluya açılmak tadır (Res:8-9).

1972'de çekilmiş resimlerde medresenin üst ö r t ü s ü n ü n kırma çatılı olduğu ve Marsilya cinsi k i remitle örtülü olduğu g ö r ü l m e k t e d i r (Res: 10). Orji-nalde a h ş a p kirişler ü z e r i n e toprak olan üst ö r t ü , b u g ü n a h ş a p kirişler üzerine betonarmedir.

1 3 1 8 / 1 9 0 0 tarihli Maarif Salnamesine g ö re müderrisliğini Kılıç A l i Efendinin yaptığı, mas raflarının p a d i ş a h t a r a f ı n d a n karşılandığı, 5 0 tale benin o k u d u ğ u Hamidiye Medresesinde malzeme olarak eski fotoğraflardan anlaşılacağı ü z e r e kes m e ve m o l o z t a ş beraber kullanılmıştır. A n c a k ,

8. Medrese kitabesinin bugünkü dildeki anlamı şudur: Hükümdarların övüncü Hazreti Abdülhamid Han ki o, Allah'ın lütuflarının uğurlu gölgesidir.

O adaletiyle tanınmış padişah, halkın her sınıfı için, ilimlerin ve fenlerin vasıtalannı hazırladı.

O yücelik sahibinin gayretleri sayesinde memleketin her yeri bir ilim yurdu şöhretini kazandı.

Bu medreseyi de ilim adamları için bir adalet binası halinde yaptırdı. Medresenin yapıldığı tarih göklere çıktı.

9. Yalkın, A.R., a . g . c , s. 156. 10. Kılıç, Y . , a . g . m . , s . 68.

(3)

1 6 7 kesme t a ş m kaplama malzemesi o l u p o l m a d ı ğ ı

h a k k ı n d a birşey s ö y l e m e k t e n uzağız. Revak ke m e r l e r i n i t a ş ı y a n s ü t u n l a r ı n y e k p a r e t a ş t a n (Res: 11) yapılması ilginçtir. Ayrıca portalde kulla nılan t a ş , duvarda kullanılan kesme t a ş t a n daha sert bir yapıya sahiptir. A h ş a p malzeme ise üst ör tü ve pencĞre ile kapılarda kullanılmıştır.

D e ğ e r l e n d i r m e :

II. A b d ü l h a m i d d ö n e m i , siyasi alandaki kısıt lama ve çalkantılarla beraber, Tanzimat d ö n e m i n de ele alman bazı yenilik hareketlerinin ve batılı projelerin uygulandığı devir olarak önemlidir.

Batılı anlamda m o d e r n e ğ i t i m i n 1773'te açılan M ü h e n d i s h a n e - i Bahr-i H ü m a y u n ' l a başla dığı^^ bununla beraber Tanzimattan-sonra siyaset ve e ğ i t i m d e "Osmanlılık" idealinin^^ ö n p l â n a çıktığı kabul edilir.

II. A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e , e ğ i t i m d e re form hareketleri başlatılmış ancak, sıbyan mektep leri ve vakıf kuruluşu medreseler b u hareketlerin dışında kalmıştır.^^ B u d ö n e m d e ilk, orta dereceli okullar ç o ğ a l m ı ş t a ş r a y a y a y ı l m ı ş , t e ş k i l a t l a r ı modernleştirilmiş^'* hatta T ü r k olmayan unsurların ç o c u k l a r ı için "/Aşiret Mektepleri" açılmıştır. B ü t ü n bunlarla beraber I I . A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e e ğ i t i m d e nicelik olarak yayılma, nitelik olarak ise gerilemenin başladığı kabul edilir.^'^ I I . A b d ü l h a m i d 1 8 9 2 tarihinde medreselileri askere gitmek ten muaf tutarak^^ talebe sayısında sun'i bir artış sağlamıştır.

O s m a n l ı mimarisinde umumiyetle bir külli y e n i n p a r ç a s ı olarak inşa edilen medreselerde özellikle erken devirden K a n u n i d ö n e m i n i n sonu na kadar kullanılmış standart bir p l â n d a n ziyade çeşitlilik g ö z e ç a r p a r .

S o n d ö n e m O s m a n l ı medreseleri ile ilgili olarak toplu bir ç a l ı ş m a y a r a s t l a n m a d ı ğ ı n d a n de ğ e r l e n d i r m e d e az sayıda ö r n e k ele alınmıştır.

H . 1 2 6 7 / M . 1 8 5 1 tarihli Ç a n k ı r ı Çivitoğlu Medresesi, duvarlardan ibaret avlu içinde yeralan doğu-batı y ö n d e sıralanmış iki katlı tek sıra h ü c r e lerden ibarettir. Hücrelerin ö n ü n d e her iki katta da a h ş a p revak sırası b u l u n m a k t a d ı r . ^ ^

Vakfiye k a y d ı n d a n 1891'den ö n c e yapıldığı tespit edilen Ç a n k ı r ı B u ğ d a y P a z a r ı Medresesi ku-zey-güney y ö n d e sıralanmış iki katlı tek sıra h ü c r e lerden ibarettir.

Ü r g ü p ; M u s t a f a p a ş a (Sinasos) k a s a b a s ı n d a bulunan H . 1 3 1 6 / M . 1 8 9 9 tarihli M e h m e t Ş a k i r P a ş a Medresesi, arazi meylinden kaynaklanan bir mecburiyetle iki katlı yapılmıştır. Ç o k k a r m a ş ı k bir p l â n arzeden medresenin portali, b ö l g e t a ş ı n ı n verdiği işleme kolaylığı nedeniyle Şıhlı H a m i d i y e Medresesinden daha süslü bir g ö r ü n t ü arzetmekte-dir (Res: 12).

Son d ö n e m O s m a n l ı medreseleri içinde en g e ç tarihli eser olarak tespit edebildiğimiz Samsun S ü l e y m a n P a ş a Medresesi 1 9 0 4 tarihlidir. Kitabe sinden 1 1 hücreli o l d u ğ u anlaşılan medrese^ i k i katlı olup, revaklı avlu etrafına s ı r a l a n m ı ş mekan lardan o l u ş m u ş t u r . K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u d a dik d ö r t g e n bir p l â n arzeden medresenin üst ö r t ü s ü kırma çatı olup kiremitle örtülüdür. A v l u revak ke merleri d i k d ö r t g e n payelere o t u r m a k t a d ı r . ^ ^ S ü leyman P a ş a Medresesinde, I I . A b d ü l h a m i d d ö n e m i eserlerinde g ö r d ü ğ ü m ü z ve neo-klasik a k ı m ı n u n s u r l a r ı n d a n olan ü ç g e n alınlık kullanılmıştır.

Esasen, a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n O s m a n l ı medrese mimarisinde kabul edilmiş bir klasik p l â n ş e m a s ı olmamakla birlikte, revaklı avlu etrafına sı r a l a n m ı ş ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i ve h ü c r e l e r d e n daha g e n i ş yapılarak ç o ğ u zaman kubbeyle örtülü ve be den d u v a r ı n d a n dışa taşırılarak vurgulanan dersha ne h ü c r e s i n d e n o l u ş a n medrese plânı klasik ş e m a olarak kabul edilebilir.

Hamidiye Medresesi, II.Abdülhamid d ö n e minin zor ekonomik şartları altında ücra bir kasa baya yapılmış olmasıyla eğitimi t a ş r a y a yayma ç a lışmalarına bir ö m e k t i r . D i k d ö r t g e n ve havuzlu av lusunun etrafına sıralanmış 2 5 ö ğ r e n c i h ü c r e s i ve revak düzeniyle klâsik ş e m a y ı hatırlatır. Yuvarlak revak k e m e r l e r i . k a p ı kemerindeki kademelenme ve kapı kemeri kilit taşına işlenen a k a n t ü s y a p r a ğ ı Barok tesirler^^olarak d ö n e m özelliklerini yansıtır. D e ğ e r l e n d i r m e b ö l ü m ü n d e ele aldığımız son d ö n e m O s m a n l ı medreselerinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

11. Koçer, H.A., Türkiye'de Modem Eğitimin D o ğ u 

ş u , Ankara 1987, s. 6.

12. Akyüz, Y., Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1989, s. 5 1 1 .

13. Kodaman, B., II. A b d ü l h a m i d Devri Eğitim Siste

mi, İstanbul 1980, s. 290.

14. Kodaman, B., a.g.e., s. 312.

15. Kodam, B., "II. Abdülhamid ve Aşiret Mektebi", Türk

Kültürü Araştırmaları, C. XV, S.1-2, Ankara 1976.

16. Koçer, H.A., a.g.e., s. 125.

17. Atay, H . , "1914'de Medrese Düzeni", İslâm İlimleri

Enstitüsü Dergisi, S.V, Ankara 1982, s.24.

18. Ötüken, Y., "Orhan Gazi (1326-59 ) Devrinden Kanu ni Sultan Süleyman Devrinin (1520-66) Sonuna Ka dar Osmanlı Medreseleri", In Memoriam Albert Lo

uis Gabriel, İstanbul 1978.

19. Altıntaş, E., "Çankırı Merkez ve İlçelerinde Yapılan Es ki Eser Tespit Çalışmaları 2", VllI.Vakıf Haftası K i 

tabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara

1 9 9 1 , s . l 4 2 .

20. Altıntaş, E., a.g.m., s, 142.

2 1 . Terzi, I . , Samsun'da Türk-lslam Eserleri, (Basılmamış Yüksek Usans Tezi), A.Ü.D.T.C.R, Ankara 1980, s. 3 1 .

22. Terzi, I . , a.g.e., s. 30.

23. Kuban, D., Türk Barok Mimarisi Üzerine Bir Deneme, İstanbul 1954, s. 1 3 5 - İ 3 6 .

(4)

M u s t a f a p a ş a K a s a b a s ı , M e h m e t Şakir P a ş a Medresesi h a r i ç , d i ğ e r l e r i n d e ö ğ r e n c i h ü c r e l e r i a h ş a p - t a ş sütunlara ya da d i k d ö r t g e n payelere atıl m ı ş kemerlerin oluşturduğu revakların etrafına sı ralanmıştır.

H e m e n hepsinde klasik medreselerde g ö r d ü ğ ü m ü z kubbe, tonoz gibi ö r t ü e l e m a n l a r ı n a rast lanmaz.

D e ğ e r l e n d i r m e d e ele a l ı n a n medreselerin hepsi iki katlıdır. Hamidiye Medresesinde giriş ho lü ü z e r i n d e k i "müderris odası" ikinci kat h a v a s ı vermektedir.

Ü ç g e n alınlık, kademeli kemer, yuvarlak ke mer, a k a n t ü s y a p r a ğ ı ve t u ğ r a k a b a r t m a s ı gibi d ö n e m özelliği bezemelere rastlanır.

Hepsinde üst ö r t ü kiremit çatıdır. Revak-1ar kubbeden ziyade a h ş a p t a n d ü z tavanla ka patılmıştır.

11. A b d ü l h a m i d d ö n e m i n d e az sayıda med rese inşa edilmesi, d e ğ i ş e n sosyal, siyasal, kültürel ve e k o n o m i k sebeplerle, medrese eğitiminin terk edilerek, batılı eğitim sistemine geçilmesi şeklinde izah edilebilir. B u d ö n e m d e yeni medrese inşaatın dan ziyade eski medreseler onarılmıştır.

- t i .

rn

•

KUZEV

0

D

o ^1 2 3

m

—\^y> P l a n : 3

E L O I Î D İ n i ] ^IICDUlîSlîl^l I^IİJDİİIHÎÛS O D A S I

(5)

1 6 9

P

b

[o

[1

[9 i 2 i a .tŞL

Tunmniîjın.

s

: ; i

n.v...ri

7 J L O [ö]

c

tâ'

t

\i2zx:

C :

P l a n : 1

(6)

Yıldıray Ö Z B E K ev)

c

(O i n UT ıriH

tıd-I S on;

(7)

t' m ( E

r

m m um BE

(8)

172

Resim 7: Şıhlı Hamidiye Medresesi

avlusunun 1972'deki görünüşü.

Güney duvarı yıkılmış (Kayseri

Müzesi Arşivi nden).

I

zj r t .

Resim 8: Şıhlı Hamidiye Medresesl'nln

1972'deki görünüşü (Kayseri Müzesi

Arşivi'nden).

Resim 9: Şıhlı Hamidiye Medresesi

kuzey kısım üst örtüsünün 1972'deki

görünüşü (Kayseri Müzesi Arşivi'nden).

(9)

Resim 2a: Şıhlı Hamidiye Medresesi nin kuzey cephesi.

Resim 2b: Şıhlı Hamidiye Medresesi portali. Resim 1: Şıhlı Camii'nin H. 1225 (M. 1810) tarihli

kitabesi.

(10)

174i

Yıldıray Ö Z B E K

ü