doi:
10.30569.adiyamansaglik.737979
Bu eser, Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. Telif Hakkı © 2020 Adıyaman Üniversitesi Rektörlüğü
Derleme/Review
Progresif gevşeme egzersizlerinin kanser ve tedavi sürecinde kullanımı
Application of progressive relaxation exercises in cancer and treatment process
Kamile KIRCA
1, Sevinç KUTLUTÜRKAN
21
Kırıkkale Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, 71450, Kırıkkale-Türkiye
2Ankara Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, 06080, Ankara-Türkiye
Atıf gösterme/Cite this article as: Kırca K, Kutlutürkan S. Progresif gevşeme egzersizlerinin kanser ve tedavi
sürecinde kullanımı. ADYÜ Sağlık Bilimleri Derg. 2020;6(2):258-267. doi:10.30569.adiyamansaglik.737979
Öz
Progresif gevşeme egzersizleri, kanser hastalarında
hastalık sürecinde beklenen ya da beklenmedik
semptomların kontrolü için zihinsel süreçleri ve
davranışı
değiştirerek
olumlu
bir
yaşantı
kazanmalarında kullanılan yaygın ve etkili bir
yöntemdir. Literatür sonuçları incelendiğinde progresif
gevşeme egzersizlerinin anksiyete, depresyon, stres
gibi psikolojik semptomlar ile yorgunluk, uyku
sorunları ve ağrı gibi fiziksel semptomlar üzerine
olumlu etkisi gösterilmiştir. Hastaların yaşam
kalitesinde ve analjezik kullanım düzeyinde de
iyileşme saptandığı belirlenmiştir. Sonuç olarak
progresif gevşeme egzersizleri, bireyin yaşam kalitesini
fiziksel, psikolojik ve sosyal iyilik halini olumsuz
yönde etkileyen semptomlar üzerine etkili bir
yöntemdir.
Anahtar Kelimeler: Progresif gevşeme egzersizleri;
Gevşeme egzersizleri; Kanser; Hasta.
Abstract
Progressive relaxation exercises are a common and
effective method used in cancer patients to gain a
positive life by changing mental processes and
behavior to control expected or unexpected symptoms.
According to the studies done in the literature;
progressive relaxation exercises have a positive effect
on
psychological
symptoms
such
as
anxiety,
depression, stress and physical symptom such as
fatigue, sleep problems, pain. Improvement was also
found in patients' quality of life and analgesic use. As a
result, progressive relaxation exercises are an effective
method on the symptoms that negatively affect the
individual's quality of life, physical, psychological and
social well-being.
Keywords:
Progressive
relaxation
exercises;
Relaxation exercises; Cancer; Patient.
Yazışma Adresi/Address for Correspondence: Kamile KIRCA, Kırıkkale Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, 71450, Kırıkkale-Türkiye, E-mail: kamilekirca@kku.edu.tr
Geliş Tarihi/Received:15.05.2020 Kabul Tarihi/Accepted:16.06.2020 Yayım Tarihi/Published online:30.08.2020
https://dergipark.org.tr/tr/pub/adiyamansaglik
Bu makale araştırma ve yayın etiğine uygun hazırlanmıştır. intihal incelemesinden geçirilmiştir.
259
Giriş
Progresif gevşeme egzersizleri (PGE) kasların
istemli kasılıp gevşemesini sağlayan
bilişsel-davranışçı tedavi tekniklerinden birisidir. PGE,
fizyoloji ve psikoloji alanında çalışmaları olan
Amerikalı hekim Edmund Jacobson tarafından
1920’li yıllarda geliştirilmeye başlanmış ve ilk
olarak
1929’da
Jacabson’un
“Progresif
Gevşeme” isimli kitabında tanımlanmıştır.
1Buna
göre PGE, zihnin sakin tutulması ile kasların
gevşemesine, sempatik sinir sistemi aktivitesinin
azalmasıyla vücut gerginliğinin ve anksiyetenin
hafiflemesine neden olacaktır. Jacobson PGE’yi
iskelet kaslarının gerginlik durumu ile ilgili
farkındalığı arttırmak amacıyla geliştirmiştir.
PGE, yüz, kollar, bacaklar, boyun ve sırt gibi
büyük
kas
gruplarının
kasılmasını
ve
gevşemesini derin nefes alma ile birleştirir. PGE,
vücuttaki stresi azaltmaya yardımcı olur ve
homeostazisi sağlar.
2Bu teknik, uygulama
kolaylığı (özel ekipman gerektirmediğinden) ve
maliyet etkinliğinden ötürü en iyi bilişsel
davranışçı terapilerden biri olarak kabul edilir.
Bernstein ve Borkovec tarafından PGE’nin en
sık kullanılan şekli olan kısaltılmış prosedürü
geliştirilmiştir.
1,3-5Hemşirelik alanında ilk olarak 1971 yılında
Aiken ve Henrichs tarafından açık kalp ameliyatı
olacak hastalarda psikolojik rahatsızlığın
kontrolünde bir girişim olarak kullanılmıştır. Bu
çalışmada ameliyat öncesi gevşeme egzersizi
uygulanan müdahale grubunda kontrol grubuna
göre psikolojik rahatsızlıkların daha az
görüldüğü saptanmıştır. Bu çalışma klinik
hemşirelik araştırmaları için bir örnek olarak
kabul edilmiştir. Böylece gevşeme egzersizleri,
bir hemşirelik yaklaşımı olarak hemşirelik
araştırmalarında kullanılmaya başlanmıştır.
6Noninvaziv davranışsal terapötik bir girişim olan
gevşeme egzersizlerinin, özellikle hastalık ve
tedavi ile ilişkili semptomların yönetiminde etkin
bir hemşirelik müdahalesi olarak kullanımı
giderek yaygınlaşmaktadır.
7Günümüzde PGE, bireyin kendi içinde
dinginlik hissine neden olan bir teknik olarak
tanımlanır. Gevşeme egzersizlerini uygulamanın
temel amacı, bireylerin kaslardaki gerginlik ile
gevşeme arasındaki farkı hissedebilmeleri ve
gerginlik durumunda kendi kendine gevşemeyi
öğrenebilmeleridir.
5Bir kas gergin durumda
olduğunda, bu gerginlik ne ölçüde yoğunsa,
serbest bırakıldığında yaşanacak gevşeme aynı
ölçüde derin olacaktır. Bu egzersizler, insan
vücudundaki büyük kas gruplarının iradeli olarak
sistematik biçimde gerilmesini ve gevşetilmesini
içerir. PGE, fizyolojik olarak sempatik sinir
sisteminin aktivitesinde azalma, parasempatik
sinir sistemi aktivitesinde artışla sonuçlanan,
istemli olarak büyük kas gruplarının aktif olarak
kasılıp, pasif olarak gevşetilmesidir.
3,8-11Progresif gevşeme egzersizlerinin beden
üzerindeki etkileri
Progresif gevşeme egzersizlerinin kanser
tanılı hastalarda tedavi ile ilişkili semptomlara
pek çok olumlu etkisi vardır. Hastalarda
görülen semptom şiddetlerinin kontrol altına
alınması ile hastanın iyi olma durumu ve
yaşam kalitesi artmaktadır. PGE ile hastalarda
oksijenin indirgenmesi, kana karışması ve
aktive olması sağlanır. İndirgenmiş oksijenin
aktive olmasıyla birlikte ağrıyı tetikleyici bir
faktör olan laktik asit etkisini yitirmektedir.
Laktik asitin etkisini yitirmesine paralel
olarak iskelet kaslarında gevşeme meydana
gelir. Diğer bir taraftan anksiyete düzeyi de
gevşeme
sırasında
salgılanan
endorfin
sayesinde azalmaktadır. Hastanın yorgunluğu
daha tolere edilebilir bir düzeye gelmekte,
fiziksel ve mental durumda iyileşmeler
gözlenmektedir.
12-16Tablo 1’de PGE’nin
yararları fizyolojik ve bilişsel boyutlarıyla
verilmiştir.
4,8,17Progresif gevşeme egzersizlerinin uygulandığı
klinik durumlar ve incelenen değişkenler
Literatürde PGE’nin çoğunlukla semptom
yönetimi, uyku kalitesi, anksiyete, ağrı algısı,
stres ve kaygıya yönelik psikolojik durumlar
üzerine etkisi incelenmiştir. Araştırmacılar,
PGE’nin etkinliğini, kanser ve tedavileri, cerrahi,
gebelik,
KOAH
ve
invaziv
girişimsel
müdahaleler gibi birçok durumda çeşitli
değişkenler
açısından
değerlendirmişlerdir
(Tablo 2).
2,10,13,15-43Progresif gevşeme egzersizleri ve kanser
Kanser hastaları; tanıları, tedavileri ve
yaşantıları yönünden psikolojik, fizyolojik ve
sosyolojik olarak çok nitelikli ve kapsamlı bir
bakım gerektiren hasta grubudur. Kanserli
hastalarında, tanı aşamasından başlayarak
tedavi aşamalarının tümünde değişik duygusal
260
ve davranışsal tepkiler görülür.
8Ağrı,
yorgunluk, bulantı ve kusma, anksiyete,
depresyon, iştahsızlık, uyku problemleri, cilt
ve tırnak değişiklikleri, nefes darlığı, ağız
ülserleri ile kas ve sinir sistemine ait yan
etkiler gibi önemli semptomlar hastaların
yaşam kalitesini olumsuz yönde etkiler. PGE,
kanserli hastalarda semptomların kontrol
edilmesi ve yönetiminde güvenli bir yol
olarak gösterilir.
9,13,15-17Kas gevşemesinin;
ağrı algısını, gerginliği, anksiyeteyi, iç
çatışmaları, kalp atımı ve basıncını azaltma,
mutlu bir duygusal durum yaratma, otonomik
uyarılar, kas gerginliği üzerinde kontrolü,
parasempatik aktiviteleri, uykuyu, tedaviye
uyumu, vücut ısısını ve diğer bireylerle
iletişim
kurma
istekliliğini
arttırmaya
yardımcı
olmak
gibi
etkileri
bulunmaktadır.
44,45Tablo 1. Progresif gevşeme egzersizlerinin fizyolojik ve bilişsel etkileri
Fizyolojik
-Nabız yavaşlaması
-Kan basıncında düşme
-Solunumun düzenlenmesi
-O
2tüketiminin azalması
-Kandaki epinefrin ve norepinefrin
düzeyinde azalma
-Metabolik hızın yavaşlaması
-Pupil daralması
-Periferal dilatasyon
-Periferal ısıda artış
-Yorgunlukta azalma
-Uyumayı kolaylaştırma
-Kas gerginliğinde azalma
-Serum laktik asit seviyesinde azalma
-Endorfin salınımında artma
-Ağrıya duyarlılıkta azalma
-Baş etme yeteneğinde artma
Bilişsel
-Konsantrasyon artması
-Huzursuzluk
belirtilerinin
azalması
-Algılamada iyileşme
-Pozitif öneriler için alıcılığın artması
Tablo 2. Progresif gevşeme egzersizlerinin başlıca kullanım alanları ve incelenen değişkenler
Uygulama Alanları
Değişkenler
Diyaliz
Kaygı, yaşam kalitesi, uyku, depresyon, ağrı, yorgunluk, öfke ve öfke kontrolü
Cerrahi
Ağrı, cerrahi stres tepkisi, yaşam bulguları, kaygı düzeyi, anksiyete, konfor,
bulantı-kusma, yorgunluk, depresyon, yaşam kalitesi, uyku, solunum, nabız, kan basıncı
Lomber disk hernisi
Konfor, uyku kalitesi
Gebelik
Huzursuz bacak sendromu, uyku kalitesi, stresle başa çıkma tarzı, kaygı düzeyi
Total diz protezi
Ağrı, anksiyete
KOAH
Yorgunluk, uyku kalitesi
Kanser
Ağrı, yaşam kalitesi, yorgunluk, bulantı-kusma, hastanede kalış, depresyon,
anksiyete, stres, öz etkililik, analjezik kullanımı
Multiple Skleroz
Yorgunluk, uyku kalitesi, stres
Bel ağrısı
Ağrı algısı, yaşam kalitesi
Hemşirelik öğrencileri
Klinik kaygı
Koroner anjiyografi
Anksiyete
Endoskopi
Ağrı algısı, yaşam bulguları
Romatoid artrit
Yorgunluk, uyku kalitesi
Osteoartrit
Stres, immün yanıt, ağrı
Göğüs tüpü
Ağrı ve konfor
Orak hücreli anemi
Ağrı yönetimi
Kök hücre nakli
Yorgunluk
Progresif gevşeme egzersizleri, kanser
hastalarında semptom kontrolü için zihinsel
süreçleri ve davranışı değiştirmede kullanılan
yaygın, etkili ve pahalı olmayan bir
yöntemdir.
PGE,
klinik
psikologlar,
hemşireler, yoga eğitmenleri ve diğer
tamamlayıcı tıp uygulayıcıları tarafından
kolayca öğretilebilen ve pahalı olmayan bir
tekniktir.
Eğitim, CD veya ses kayıt cihazı eşliğinde
grup veya bire bir olarak bir ya da birkaç
seans şeklinde yapılır.
Progresif gevşeme eğitiminin uygulanan
tıbbi tedavi veya işlem öncesinde,
sırasında veya sonrasında yapılması
önerilir.
Gevşeme seansları 20 ile 30 dakika
arasındadır ancak bu standart bir süre
değildir. Bu süreyi kas gruplarının sayısı
ve derin nefes alma teknikleri etkiler.
261
Bu yöntemle uygulamaya genellikle
baş-boyun bölgesindeki kaslardan başlanılır ve
ayaklara doğru ilerletilir.
Uygulama sırasında burundan derin nefes
alınırken ilişkili kas grupları kasılır ve
yaklaşık 10 saniye gergin tutulur, daha
sonra derin ve sakin bir şekilde nefes
verilirken ilgili kas grupları gevşetilir.
Bununla birlikte PGE, hastaların evde
başka bir sağlık uzmanı ile ekstra ziyaret
gerektirmeden bir kompakt disk (CD)
yardımıyla kolaylıkla uygulanabilir.
Hastaların bu egzersizleri her yerde ve her
zaman kendi kontrollerinde yapabilmeleri,
onların
ayrıca
kendi
kapasitelerini
kullanabilme becerisini geliştirmelerini de
desteklemektedir.
3,5,9,14Progresif
gevşeme
egzersizleri
ve
hemşirelik
Progresif gevşeme egzersizleri, bireyin
uyumsuz davranışlarını değiştirmek ve sağlıklı
baş etme yanıtlarını artırmak için, sağlık bakım
ortamlarında hemşireler tarafından kolaylıkla
uygulanabilmektedir.
46-48Hemşireler
ve
tamamlayıcı sağlık uygulayıcıları da dahil olmak
üzere
çeşitli
profesyonellerin
gevşeme
tekniklerini
öğretebilecekleri
ifade
edilmektedir.
46,49Progresif gevşeme egzersizleri,
hemşireler tarafından öğretilebilecek ve bakım
verici, eğitici, rol modeli ve hasta savunucusu
olarak hemşirenin rolünü kapsayan hem ayaktan
hem
de
yataklı
tedavi
ortamlarında
öğrenilebilecek bir beceridir.
7,48Hemşirenin
hastalara gevşeme eğitiminin verilmesi gibi, ileri
düzey
hemşirelik
uygulamalarını
gerçekleştirmesi, semptom kontrolü sağlaması ve
hastaların öz etkililik düzeylerinin olumlu yönde
geliştirmesi açısından önemlidir.
Bu becerileri kendileri edinen ve bunları
uygulamalarına dahil eden hemşirelerin,
bakım verenler olarak rollerinden daha
memnun hissedecekleri ve hemşire-hasta
ilişkisinin daha da kuvvetleneceği ifade
edilmektedir.
Sağlık
hizmeti
sunumu
sisteminde artan strese tanık olunan bir çağda
PGE, hem sağlık hizmeti sağlayıcısı hem de
alıcı açısından psikolojik ve fizyolojik
rahatsızlıkları gidermek için düşük maliyetli
bir yöntem sunmaktadır. PGE ayrıca
hemşireye doğrudan faydalar da sunar. Bakım
ve öz etkililiği teşvik etme konusundaki iş
memnuniyetinin
artmasına
ek
olarak,
hemşirelerin zorlu bir çalışma ortamının
stresini azaltmak için bir kaynak sunar.
Endişeye neden olan, anlaşılması zor,
karmaşık ve yeni hemşirelik prosedürlerini
gerçekleştirmeden önce hemşireler tarafından
PGE’nin
kullanılabileceği
belirtilmektedir.
3,5,7,49PGE,
Hemşirelik
Girişimleri
Sınıflandırması (NIC)'nın da bir hemşirelik
müdahalesidir;
Davranışsal alan (Sınıf: Psikolojik
Rahatlığı Geliştirme/ Girişim: Gevşeme
Terapisi (Relaxation Therapy) 6040)
Fizyolojik alan (Sınıf: Fiziksel Rahatlığı
Geliştirme/ Girişim: Kaslarda Progresif
Gevşemenin sağlanması (Progressive
Muscle relaxation) 1460).
49Tartışma
Progresif gevşeme egzersizleri, kronik
hastalıklarda semptom yönetimi için sıklıkla
başvurulan bilişsel davranışsal yaklaşımlardan
biridir. İlgili literatürde; PGE’nin çoğunlukla
kanser tanılı hastalarda hastalık ve tedavi
sürecinde yaşanan ağrı, bulantı-kusma,
dispne, yorgunluk, anksiyete, stres ve uyku
sorunları
gibi
fiziksel
ve
psikolojik
semptomlar
açısından
olumlu
etkileri
gösterilmiştir.
8,10,13,50Mishra
ve
ark.
51kemoterapi tedavisi alan tüm kanser
hastalarıyla
yaptığı
çalışmada,
bu
egzersizlerin en fazla meme kanserli hasta
grubu üzerinde etkili olduğu ve bu hasta
grubunun
fiziksel
işlevselliğinde
artış,
depresyon düzeyinde, uyku bozukluklarında
ve yorgunluğunda azalma saptanmıştır. Şahin
ve Dayapoğlu çalışmalarında progresif
gevşeme
egzersizlerinin,
yorgunluğun
kontrolünde etkin bir teropötik müdahale
yaklaşımı olduğunu belirtmiştir.
50Yılmaz ve
Arslan’ın kemoterapi alan meme kanserli
hastalarla 3 hafta süresince progresif gevşeme
egzersizlerini uygulayarak yaptığı çalışmanın
sonucunda hastaların anksiyete düzeylerinde
azalma ve konfor düzeylerinde artış
saptanmıştır.
13Charalambous ve ark.
10’nın
çalışmasında diğer çalışmalara benzer şekilde
kemoterapi alan ve progresif gevşeme
egzersizlerini uygulayan hastaların anksiyete
262
ve depresyon düzeylerinde azalmanın yanı sıra kortizol seviyelerinde
de azalma mevcuttur. Tablo 3’te kanser tanısı almış hastalarla progresif
gevşeme egzersizlerine ilişkin son on yılda yapılmış başlıca
çalışmaların özellikleri yer almaktadır.
13,15-17,19,20,25,27-31,35,38-40,42,52-57Tablo 3. Kanser tanısı almış hastalarda progresif gevşeme egzersizlerine ilişkin incelenen bazı araştırmaların özellikleri (2009-2019)
Yazar/Yıl
Araştırmanın Türü
Yöntem
Sonuçlar
Charalambous,
2011
Randomize Kontrollü
Çalışma (RKÇ)
Amaç: Gevşeme ve yönlendirilmiş imgelemin, prostat ve meme kanseri hastaları için anksiyete,
depresyon, ağrı yoğunluğunu azaltma ve yaşam kalitesini iyileştirme potansiyeline sahip olup
olmadığını belirlemek
Örneklem: n=200, deney grubu=100 kontrol grubu= 100
Ölçüm aracı: Zung Öz-Derecelendirme Anksiyete Ölçeği, Beck Depresyon Ölçeği II, Salimetrics Oral
Swab (Kortizol için)
Müdahale: Deney grubu: PGE, kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
Zihin-Beden
tekniklerinin kullanımını
sağlayan PGE gibi müdahaleler, meme
veya prostat kanserli hastalarda anksiyete,
depresyon ve vücut rahatsızlık düzeylerini
azaltmada etkilidir
Song vd., 2013
Prospektif RKÇ
Amaç: PGE’nin meme kanserli hastalarda kemoterapi sırasında anksiyete ve diğer advers reaksiyonları
azaltmada etkinliğini belirlemek
Örneklem: n=100, deney grubunda= 50, kontrol grubunda= 50
Ölçüm aracı: Anksiyete Envanteri ve Rotterdam Semptom Kontrol Listesi
Müdahale: Deney grubu: PGE ve abdominal solunum egzersizleri, kontrol grubu: Klinikteki rutin
uygulamalar
Kemoterapi sırasında uygulanan PGE ve
nefes egzersizleri postoperatif meme
kanserli hastalarda anksiyete ve diğer
kemoterapi
semptomlarının
şiddetini
azaltmada etkilidir
Nazik vd., 2014
RKÇ
Amaç: Kemoterapi alan meme kanserli hastalarda progresif gevşeme egzersizlerinin uyku kalitesi ve
ağrıya etkisini belirlemek
Örneklem: n=60, deney grubu= 30, kontrol grubu= 30
Ölçüm aracı: Kişisel Bilgi Formu, Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi (PUKİ), Görsel Kıyaslama Ölçeği
(VAS)
Müdahale: Deney grubu: PGE (6 hafta), kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
Kemoterapi alan meme kanserli hastalarda
PGE, uyku kalitesini arttırmada etkilidir
Yılmaz ve Arslan,
2015
Ön test / son test kontrol
gruplu, yarı deneysel
çalışma
Amaç: Kemoterapi alan Türk meme kanserli hastalarda PGE’nin anksiyete ve konfor üzerine etkisini
belirlemek
Örneklem: n=60, deney grubu= 30, kontrol grubu= 30
Ölçüm aracı: Kişisel Bilgi Formu, Sürekli Kaygı Envanteri, Genel konfor Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE, kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
PGE, kanser hastalarının konfor ve kaygı
düzeylerine olumlu yönde etkilidir
Demiralp vd., 2010 Prospektif, kontrol
gruplu yarı deneysel
çalışma
Amaç: Adjuvan kemoterapi uygulanan meme kanserli Türk kadınlarında PGE’nin uyku kalitesi ve
yorgunluk üzerindeki etkisini belirlemek
Örneklem: n=27, deney grubu= 14, kontrol grubu=13
Ölçüm aracı: PUKİ, Piper Yorgunluk Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE, kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
PGE, deney grubunda uyku kalitesi şiddet
puanlarının anlamlı derece yüksek ve
yorgunluk ölçek şiddet puanlarının anlamlı
derece düşük olmasında etkilidir
Demiralp vd., 2011 Prospektif, kontrol
gruplu yarı deneysel
çalışma
Amaç: Adjuvan kemoterapi uygulanan meme kanserli Türk kadınlarda PGE’nin anksiyete ve
depresyon üzerindeki etkisini belirlemek
Örneklem: n=27, deney grubu= 14, kontrol grubu=13
Ölçüm aracı: Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE (4 KT kürü, 8 oturum, CD), kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
Gevşeme egzersizleri, meme kanserli
hastalarda tek başına anksiyete ve
depresyon belirtileri üzerine etkili değildir
263
Shahriari vd., 2018
RKÇ
Amaç: Meme ve prostat kanserli yaşlı hastaların yaşam kaliteleri üzerine PGE, yönlendirilmiş imgelem
ve derin diyafragmatik solunumun etkisini belirlemek
Örneklem: n= 50, deney grubu=25, kontrol grubu=25
Ölçüm aracı: European Organization for Research and Treatment of Cancer and QoL
Questionnaire-Core (EORTC QLQ C30)
Müdahale: Deney grubu: PGE, yönlendirilmiş imgelem ve derin diyafragmatik solunum egzersizleri
(6 hafta), kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
PGE, yönlendirilmiş imgelem ve derin
diyafragmatik
solunum
egzersizleri,
meme veya prostat kanseri hastalarında
yaşam
kalitelerinin
iyileştirilmesinde
etkilidir
Chen vd., 2015
Ön test-son test yarı
deneysel çalışma
Amaç: Gevşeme teknikleri ve yönlendirilmiş imgelemin meme kanserli hastalarda fiziksel ve
psikolojik semptomlar üzerine etkisini belirlemek
Örneklem: n=65, deney grubu= 32, kontrol grubu=33
Ölçüm aracı: Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği, Semptom Distres Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: Öz bakım eğitimi yönlendirilmiş imgelem ve gevşeme eğitimi
Kontrol grubu: Öz bakım eğitimi
Yönlendirilmiş imgelem ve gevşeme
eğitimi meme kanseri hastalarında
anksiyete ve depresyonun azaltılmasında
etkilidir
Charalambous vd.,
2016
RKÇ
Amaç: Kemoterapi alan hastaların yaşadığı bir dizi semptomda yönlendirilmiş imgelem ve PGE’nin
etkinliğini belirlemek
Örneklem: n=208, deney grubu=104, kontrol grubu=104
Ölçüm aracı: EORTC QLQ-C30, BR 23 Ölçeği, ağrı için 10 puanlı bir sayısal ölçek, Kanser
Yorgunluk Ölçeği, Revize Rodos ölçeği (bulantı, kusma için), Zung Öz-Derecelendirme Anksiyete
Ölçeği, Beck Depresyon Envanteri II
Müdahale: Deney grubu: PGE ve yönlendirilmiş imgelem (4 hafta), kontrol grubu: Klinikteki rutin
uygulamalar
PGE
ve
yönlendirilmiş
imgelem
kombinasyonu kemoterapi alan kanser
hastalarında
bir
grup
semptomun
(yorgunluk, ağrı vs) tedavisinde etkilidir
Kim vd., 2016
Ön test / son test
kontrol gruplu, çalışma
Amaç: Laparoskopik cerrahi uygulanan kolorektal kanser hastalarında PGE’nin kortizol düzeyi, Stres
Uyarılma Kontrol Listesi Skoru, kan basıncı ve kalp atış hızı üzerine etkisini belirlemek
Örneklem: n=46, deney grubu=23, kontrol grubu=23
Ölçüm aracı: Stres Uyarılma Kontrol Listesi (SACL) , kan basıncı ve kalp atış hızı kayıtları
Müdahale: Deney grubu: PGE (5 gün, günde 2 kez), kontrol grubu: Klinikteki rutin uygulamalar
PGE, kolorektal kanserli hastaların daha
düşük bir stres tepkisi elde etmesinde
etkilidir
Zhou vd., 2015
RKÇ
Amaç: Radikal mastektomiden sonra Çinli meme kanserli kadın hastalarda müzik terapisi ve PGE
eğitiminin depresyon, anksiyete ve hastanede kalış süresi üzerindeki etkilerini belirlemek
Örneklem: n=170, deney grubu=85, kontrol grubu=85
Ölçüm aracı: Durumluk Kaygı Envanteri, Zung Öz-Derecelendirme Anksiyete Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE, müzik terapisi, rutin hemşirelik bakımı Kontrol grubu: Rutin
hemşirelik bakımı
Müzik terapisi ve PGE eğitimi, radikal
mastektomi sonrası meme kanserli kadın
hastalarda
depresyon,
anksiyete
ve
hastanede kalış süresini azaltmada etkilidir
Paras-Bravo vd.,
2017
Ön test-son test
müdahale çalışması
Amaç: Gevşeme protokolünün kanserli hastaların yaşam kalitesini iyileştirme üzerindeki etkisini
belirlemek
Örneklem: n=272
Ölçüm aracı: FACT-G Yaşam Kalitesi Ölçeği
Müdahale: PGE, 1 aylık bir süre boyunca her hastaya haftalık telefon görüşmeleri
Kanserli hastaların yaşam kalitesini
arttırmada PGE etkilidir
Noruzi Zamenjani
vd., 2019
Deneysel çalışma
Amaç: Gevşeme tekniklerinin kanserden muzdarip hastaların öz etkililiği üzerindeki etkisini
belirlemek
Örneklem: n=80, deney grubu=40, kontrol grubu=40
Ölçüm aracı: Hastaların Kullandığı Sağlığı Geliştirme Stratejileri Ölçeği
PGE, kanser hastalarının öz etkililiğinin
arttırılmasında etkilidir
264
Müdahale: Deney grubu: PGE (2 ay günde 30 dakika), Kontrol grubu: Klinik rutin bakım
Isa vd., 2013
Yarı deneysel çalışma Amaç: PGE eğitiminin, prostat kanseri hastalarında depresyon, anksiyete ve stres düzeyleri üzerine
etkisini belirlemek
Örneklem: n=155, deney grubu=77, kontrol grubu=78
Ölçüm aracı: Depresyon, Anksiyete Stres Ölçeği - 21 (DASS-21)
Müdahale: Deney grubu: PGE, depresyon, anksiyete ve stres tartışması, abdominal solunum tekniği (6
ay). Kontrol grubu: günlük yaşamlarında depresyon, anksiyete ve stres ile baş etme ve azaltma
konusunda asgari sağlık eğitimi
PGE, anksiyete ve stres düzeyinin
azaltılmasında etkilidir, ancak depresyon
düzeyinde etkili değildir
De Paolis vd., 2019 RKÇ
Amaç: PGE ve yönlendirilmiş imgelemin, terminal kanserli hasta örneğindeki ağrıyı hafifletmedeki
etkisini belirlemek
Örneklem: n=104, deney grubu=53, kontrol grubu=51
Ölçüm aracı: Revize Edmonton Semptom Tanılama Ölçeği (ESAS-r) ve sayısal derecelendirme ölçeği
(ağrı için)
Müdahale: Deney grubu: PGE ve yönlendirilmiş imgelem, kontrol grubu: Rutin bakım
PGE ve yönlendirilmiş imgelem, terminal
dönem kanser hastalarında ağrıyla ilişkili
rahatsızlığın azaltılmasında etkilidir
Lee vd., 2012
RKÇ
Amaç: Monochord (MC) seslerin ve PGE’nin kemoterapi sırasında hastalarda anksiyeteyi azaltma ve
gevşemeyi arttırmadaki etkisini belirlemek
Örneklem: n=40, MC grubu=20, PGE grubu=20
Ölçüm aracı: Spielberger'in Durumluk Kaygı Envanteri, hastaların fiziksel ve psikolojik durumlarına
ilişkin sorular
Müdahale: MC grubu: Kaydedilmiş MC sesleri, PGE grubu: PGE
Hem MC hem de PGE grubundaki
hastaların,
fiziksel
ve
psikolojik
durumlarında ve durumluk kaygılarında
önemli iyileşme saptanmıştır
Paras-Bravo vd.,
2018
Ön-son test müdahale
çalışması
Amaç: Jacobson'un gevşeme tekniği uygulamasının bir kanser hastası örneğinde psikotropik ve
analjezik ilaç tüketimini azaltıp azaltmadığının belirlenmesi
Örneklem: n=272
Ölçüm aracı: Sosyodemografik ve tıbbi özelliklere, onkolojik süreç, zihinsel sağlık sorunları ve
müdahaleye ilişkin değişkenleri içeren sorular
Müdahale: Tüm katılımcılara, Bernstein ve Borkovec tarafından geliştirilen kısaltılmış ilerleyici kas
gevşetme eğitimi
Takip süresi boyunca psikotropik ve
analjezik ilaçların tüketiminde azalma
belirlenmiştir
Değerlendirilen tüm parametreler için
(anksiyete, gevşeme, konsantrasyon ve
gevşeme tekniğinin ustalığı) 4 haftalık
takip boyunca iyileşme saptanmıştır
Chan vd., 2011
Ön test / son test, iki
grup, randomize,
kontrollü çalışma
Amaç: Radyoterapi alan akciğer kanserli hastalarda psikoeğitim müdahalesinin, anksiyete, nefes darlığı
ve halsizlik semptom kümeleri üzerindeki etkinliğini belirlemek
Örneklem: n=140, deney grubu=70, kontrol grubu=70
Ölçüm aracı: 100 mm'lik görsel analog skala (VAS) (nefes durumu), Piper Yorgunluk Ölçeği, Sürekli
Kaygı Envanteri, SF-36
Müdahale: Deney grubu: PGE (12 hafta), kontrol grubu: Klinik rutin bakım
PGE, semptom kümesini ve bireysel
olarak değerlendirilen semptomların her
birini hafifletmek için etkilidir
Kurt ve Kapucu,
2018
Müdahale kontrol
gruplu deneysel
tasarımlı çalışma
Amaç: Adjuvan kemoterapi uygulanan meme kanserli hastalarda, gevşeme egzersizinin kemoterapi
semptomlarının şiddetine etkisini belirlemek
Örneklem: n=49, deney grubu=25, kontrol grubu=24
Ölçüm aracı: Hasta Bilgi Formu, Egzersiz Kayıt Formu, Gevşeme Egzersizleri Değerlendirme Formu
ve Edmonton Semptom Tanılama Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE (4 kür), kontrol grubu: Klinik rutin bakım
PGE, ağrı, yorgunluk, bulantı, üzüntü,
endişe, uykusuzluk, iştahsızlık, kendini
kötü hissetme durumu, nefes darlığı, cilt ve
tırnaklarda değişiklik durumu ve ağızda
yara
semptomlarının
şiddetinin
azaltılmasında etkilidir
265
gruplu deneysel
çalışma
Örneklem: n=60, deney grubu=30, kontrol grubu=30
Ölçüm aracı: Bulantıyı değerlendirmek için modifiye grafik derecelendirme ölçeği, kusma
değerlendirmesinde common toxicity kriterleri, standart 0-10 sayısal ağrı derecelendirme ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE (3 gün boyunca kemoterapiden önce), kontrol grubu: Klinik rutin
bakım
semptomları (bulantı, kusma, ağrı)
azaltmada etkilidir
Kim ve Seo, 2010
Ön test-son test kontrol
gruplu yarı deneysel
çalışma
Amaç: Kemoterapi alan kanser hastalarında PGE’nin bulantı, kusma, yorgunluk, anksiyete ve
depresyon üzerindeki etkilerini belirlemek
Örneklem: n=74, deney grubu=39, kontrol grubu=35
Ölçüm aracı: Bulantı, kusma, yorgunluk, endişe ve depresyonun ölçülmesinde yapılandırılmış anket
Müdahale: Deney grubu: PGE ( 3 hafta), kontrol grubu: Klinik rutin bakım
PGE, kemoterapi alan kanser hastalarının
anksiyete ve depresyon şiddetini etkilidir
Koplin vd., 2016
RKÇ
Amaç: Kolorektal cerrahi geçiren hastalarda psikolojik müdahalelerin hastaların kısa süreli yaşam
kaliteleri üzerine etkilerini belirlemek
Örneklem: n=60, yönlendirilmiş imgelem: 20, PGE: 22, Kontrol grubu=18
Ölçüm aracı: EORTC QLQ‐C30, Gastrointestinal Yaşam Kalitesi İndeksi (GIQLI)
Müdahale: Yaşam kalitesi ameliyat öncesi, ameliyat sonrası üçüncü, yedinci ve 30. günde iki anket
kullanılarak ölçülmüştür
PGE grubu: PGE, yönlendirilmiş imgelem grubu: 12 dakika süren sesli metinler, kontrol grubu: Klinik
rutin bakım
Her iki girişim de ameliyat sonrası kısa
yaşam
kalitesini
etkilememiştir.
Preoperatif yüksek etki, postoperatif düşük
(30 günlük) yaşam kalitesi ile ilişkilidir
Pathak vd., 2013
Ön test-son test kontrol
gruplu deneysel
çalışma
Amaç: PGE egzersizlerinin hastanede yatan ve radyoterapi alan kanser hastalarında ağrı ve yorgunluk
üzerindeki etkilerini belirlemek
Örneklem: n=100, deney grubu: 50, kontrol grubu=50
Ölçüm aracı: Sayısal ağrı derecelendirme ölçeği, Kanser Yorgunluk Ölçeği
Müdahale: Deney grubu: PGE (4 hafta), kontrol grubu: Klinik rutin bakım
PGE, rutin standart tedavi ile birlikte
radyoterapi alan hastanede yatan kanser
hastalarında ağrı ve yorgunluğu azaltmada
etkilidir
Sonuç
Hastaların semptom yönetimini iyileştirmede temel ve güvenli
hemşirelik girişimlerinden birisi de bilişsel davranışçı terapiler arasında
yer alan progresif gevşeme egzersizleridir. Progresif kas gevşetme
tekniği, rahatlama ile birlikte bir sakinlik hissinin kazanıldığı bir
tekniktir. Böylelikle özellikle hastanın anksiyete ve stres gibi duygusal
tepkileri de azalmaktadır. Ayrıca, belirli bir zamanda ve yerde
yapılması gerekmemektedir ve özel teknoloji ile ekipman gerektirmez;
en önemlisi, hemşire-hasta ilişkisini güçlendirir. Bu yaklaşım ilaçsız,
basit ve düşük maliyetli bir strateji olarak benimsenebilir. Progresif
gevşeme egzersizlerinin etkinliğine ilişkin farklı kanser gruplarını
kapsayacak şekilde metodolojik açıdan nitelikli ve deneysel
çalışmaların yapılması önerilebilir.
Yazar Katkıları
Fikir, tasarım, kaynak taraması, makale yazımı, denetleme, onay:
KK, SK.
Çıkar Çatışması Beyanı
Yazarların herhangi bir çıkara dayalı ilişkisi yoktur.
Araştırma Desteği
Çalışmayı maddi olarak destekleyen kişi/kuruluş yoktur.
Beyanlar
Bu çalışma daha önce 21.Ulusal İç Hastalıkları Kongresi’nde poster
bildiri olarak sunulmuştur.
266
Kaynaklar
1. Conrad A, Roth WT. Muscle relaxation therapy for anxiety disorders: It works but how? Journal of Anxiety Disorders. 2007;21:243-264
2. Gustainiene L, Perminas A, Peciuliene L et al. Effectiveness of progressive muscle relaxation and biofeedback relaxation in lowering physiological arousal among students with regard to personality features. International Journal of Psychology: A
Biopsychosocial Approach. 2015;16: 67–91.
3. Cooke H. Progressive muscle relaxation. CAM –Cancer
Consortium. 2015: 1-6.
4. McCallie MS, Blum CM, Hood CJ. Progressive muscle relaxation. Journal of Human Behavior in the Social
Environment. 2006; 13(3): 51-66.
5. Genç A, Oğuz S. Kanserli hastalarda progresif gevşeme egzersizlerinin kemoterapinin yan etkileri üzerine etkisi.
IGUSABDE. 2018;5: 517-524
6. Aiken LH, Henrichs TF. Systematic relaxation as a nursing intervention technique with open heart surgery patients. .The
Japanese Journal of Nursing Research. 1971;6: 299-305
7. Gürkan A. Laporoskopik cerrahi islem sonrası bulantı ve kusmanın azaltılmasında otojenik gevseme ile yavas ve ritmik solunumun etkisi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Saglık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2005;15.
8. Demiralp M, Oflaz F. Bilişsel davranısçı terapi teknikleri ve psikiyatri hemsireliği uygulaması. Anadolu Psikiyatri
Dergisi.2007;8:132-139.
9. Pelekasis P, Matsouka I, Koumarianou A. Progressive muscle relaxation as a supportive intervention for cancer patients undergoing chemotherapy: A systematic review. Palliative &
Supportive Care. 2017;15(4), 465-473
10. Charalambous A, Giannakopoulou M, Bozas E, Paikousis L. A randomized controlled trial for the effectiveness of progressive muscle relaxation and guided ımagery as anxiety reducing ınterventions in breast and prostate cancer patients undergoing chemotherapy. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine. 205; 1-10
11. Otman S. Gevşeme egzersizleri. Egzersiz tedavisinde temel prensipler ve yöntemler. Otman S(ed). Ankara: Meteksan A.Ş. 2013:119-120.
12. Gordon DB, Dahl JL, Miaskowski C, et al. American pain society recommendations for improving the quality of acute and cancer pain management: American Pain Society Quality of Care Task Force. Archives of Internal Medicine.
2005;165(14):1574-1580.
13. Yılmaz SG, Arslan S. Effects of progressive relaxation exercises on anxiety and comfort of Turkish breast cancer patients receiving chemotherapy. Asian Pacific Journal of
Cancer Prevention. 2015;16(1):217-220
14. Yung PM, Fung MY, Chan TM, Lau B. W. Relaxation training methods for nurse managers in Hong Kong: a controlled study. International Journal of Mental Health Nursing. 2004;13(4): 255-261.
15. Zhou K, Li X, Li J, et al. A clinical randomized controlled trial of music therapy and progressive muscle relaxation training in female breast cancer patients after radical mastectomy: Results on depression, anxiety and length of hospital stay. European
Journal Of Oncology Nursing. 2015; 19(1): 54-59.
16. Cheng KF, Ang N, Chan N. The effects of relaxation training program on anxiety and depression for older patients with breast and colorectal cancer. Journal of Geriatric Oncology.2013; 4: S91.
17. Kurt B, Kapucu S. The effect of relaxation exercises on symptom severity in patients with breast cancer undergoing adjuvant chemotherapy: an open label non-randomized controlled clinical trial. European Journal of İntegrative
Medicine.2018;22: 54‐61
18. Aksu NT, Erdogan A, Ozgur N. Effects of progressive muscle relaxation training on sleep and quality of life in patients with pulmonary resection. Sleep and Breathing. 2018; 22(3):695-702 19. Charalambous A, Giannakopoulou M, Bozas E, et al. Guided imagery and progressive muscle relaxation as a cluster of symptoms management intervention in patients receiving chemotherapy: a randomized control trial. PloS One.
2016; 11(6): e0156911.
20. Charalambous A. The effect of progressive muscle relaxation and guided ımagery in ımproving psychological well-being and
quality-of-life for breast and prostate cancer patients: Initial report. European Journal of Integrative Medicine.
2011;3(3):125.
21. Chien CH, Liu KL, Chien HT, Liu H. E. The effects of psychosocial strategies on anxiety and depression of patients diagnosed with prostate cancer: A systematic review. International journal of nursing studies 2014; 51(1), 28-38.
22. Choi MS, Park YJ. The effects of relaxation therapy on anxiety and stress of pregnant women with preterm labor. Korean
Journal of Women Health Nursing. 2010; 16: 336-347.
23. Choi WJ, Eun Y. Effect of progressive muscle relaxation therapy on stress and anxiety of patients from traffic accidents.
Journal of Muscle and Joint Health. 2010; 17: 132-141.
24. Novais PGN, Batista KDM, Grazziano EDS, Amorim MHC. The effects of progressive muscular relaxation as a nursing procedure used for those who suffer from stress due to multiple sclerosis. Revista latino-americana de enfermagem. 2016;24: e2789.
25. Chan CW, Richardson A, Richardson J. Managing symptoms in patients with advanced lung cancer during radiotherapy: results of a psychoeducational randomized controlled trial. Journal of
Pain and symptom Management. 2011;41(2):347-357.
26. Broadbent E, Kahokehr A, Booth RJ,et al. A brief relaxation intervention reduces stress and improves surgical wound healing response: A randomized trial. Brain, Behavior, and
Immunity. 2012; 26:212-217.
27. Demiralp M, Oflaz F. Gevşeme eğitiminin meme kanserli hastalarda anksiyete ve depresyon belirtileri üzerine etkisi. TAF
Preventive Medicine Bulletin. 2011;10(2):165-173.
28. Demiralp M, Oflaz F, Komurcu S. Effects of relaxation training on sleep quality and fatigue in patients with breast cancer undergoing adjuvant chemotherapy. Journal of Clinical
Nursing. 2010; 19(7‐8):1073-1083.
29. De Paolis G, Naccarato A, Cibelli F, et al. The effectiveness of progressive muscle relaxation and interactive guided imagery as a pain-reducing intervention in advanced cancer patients: A multicentre randomised controlled non-pharmacological trial.
Complement Ther Clin Pract. 2019;34: 280-287.
30. Nazik E, Öztunç G, Şahin B. Kemoterapi alan meme kanserli hastalarda progresif gevşeme egzersizlerinin uyku kalitesi ve ağrıya etkisi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi. 2014; 17(3):171-178.
31. Isa MR, Moy FM, Abdul Razack A.H., Zainuddin ZM, Zainal NZ. Impact of applied progressive deep muscle relaxation training on the level of depression, anxiety and stress among prostate cancer patients: a quasi-experimental study. Asian Pac
Journal Cancer Prev. 2013;14(4):2237-42.
32. Molassiotis A, Yung HP, Yam BM, Chan FY, Mok T. The effectiveness of progressive muscle relaxation training in managing chemotherapy-induced nausea and vomiting in Chinese breast cancer patients: a randomised controlled trial. Supportive Care in Cancer. 2002;10(3):237-246. 33. Jun SS, Kim KS, Jeong IS, Lee EY, Hwang EJ. Effect of
progressive muscle relaxation using biofeedback on pain, perceived stress, stress responses, and immune responses among osteoarthritis patients. Korean Journal of Health
Promotion. 2005;5: 223-231.
34. Kim SD, Kim HS. Effects of a relaxation breathing exercise on fatigue in haemopoietic stem cell transplantation patients. Journal of Clinical Nursing. 2005; 14(1): 51-55. 35. Kim YJ, Seo NS. Effects of progressive muscle relaxation on
nausea, vomiting, fatigue, anxiety, and depression in cancer patients undergoing chemotherapy. Journal of Korean
Oncology Nursing. 2010; 10: 171-179.
36. Ko YL, Lin PC. The effect of using a relaxation tape on pulse, respiration, blood pressure and anxiety levels of surgical patients. Journal of Clinical Nursing. 2011; 21: 689-697. 37. Vancampfort D, De Hert M, Knapen J, et al. Effects of
progressive muscle relaxation on state anxiety and subjective well-being in people with schizophrenia: a randomized controlled trial, Clin. Rehabil. 2011; 25(6):567–575.
38. Parás-Bravo P, Alonso-Blanco C, Paz-Zulueta M, et al. Does Jacobson’s relaxation technique reduce consumption of psychotropic and analgesic drugs in cancer patients? A multicenter pre–post intervention study. BMC Complementary
267
39. Parás-Bravo P, Salvadores-Fuentes P, Alonso-Blanco C, et al. The impact of muscle relaxation techniques on the quality of life of cancer patients, as measured by the FACT-G questionnaire. PloS one. 2017; 12(10):e0184147.
40. Pathak P, Mahal R, Kohli A, Nimbran V. Progressive muscle relaxation: an adjuvant therapy for reducing pain and fatigue among hospitalized cancer patients receiving radiotherapy. International Journal of Advanced Nursing
Studies. 2013; 2(2):58-65
41. Potthoff K, Schmidt ME, Wiskemann J, Et al., Randomized controlled trial to evaluate the effects of progressive resistance training compared to progressive muscle relaxation in breast cancer patients undergoing adjuvant radiotherapy: the BEST study. BMC Cancer. 2013; 13(1): 162
42. Shahriari M, Dehghan M, Pahlavanzadeh S, Hazini A. Effects of progressive muscle relaxation, guided imagery and deep diaphragmatic breathing on quality of life in elderly with breast or prostate cancer. Journal of Education and Health Promotion. 2017;6:1
43. Yilmaz CK, Kapucu S. The effect of progressive relaxation exercises on fatigue and sleep quality in individuals with COPD. Holistic Nursing Practice. 2017;31(6):369-377. 44. Campos de Carvalho E, Martins FT, Dos Santos CB. A Pilot
Study of A Relaxation Technique for Management of Nausea and Vomiting in Patients Receiving Cancer Chemotherapy, Cancer Nurs, 2007; 30(2): 163-7.
45. Dolu Kubilay Ş, Ergüney S. Kemoterapi tedavisi alan hastalarda progresif gevşeme egzersizleri ve yönlendirilmiş imgelem uygulamasının kemoterapi semptomları ve yaşam kalitesi üzerine etkisi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi. 2020; 23(1): 67-76
46. Marriner AT, Alligood MR. Nursing Theorists and Their Work. Fourth Edition, Mosby. 1998;434.
47. Velioglu P. Hemsirelikte kavram ve kuramlar. İstanbul: Alas ofset, 1999;25.
48. National Center for Complementary and Integrative Health. (2016). URL: https://nccih.nih.gov/health/stress/relaxation.htm. Son erişim tarihi: 20.03.2019.
49. Erdemir F, Kav S, Yılmaz AA. Hemşirelik Girişimleri
sınıflaması (NIC). 6. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri,
2017: 190-246.
50. Şahin ZA, Dayapoğlu N. Effect of progressive relaxation exercises on fatigue and sleep quality in patients with chronic obstructive lung disease (COPD). Complementary Therapies in
Clinical Practice. 2015; 21(4): 277-281
51. Mishra SI, Scherer RW, Snyde C, et al. Exercise interventions on health-related quality of life for people with cancer during active treatment. Cochrane Database Syst Rev. 2012; 15: 8-9. 52. Song QH, Xu RM, Zhang QH, Ma M, Zhao XP. Relaxation
training during chemotherapy for breast cancer improves mental health and lessens adverse events. International Journal
of Clinical and Experimental Medicine. 2013; 6(10): 979.
53. Koplin G, Müller V, Heise G, et al. Effects of psychological interventions and patients' affect on short‐term quality of life in patients undergoing colorectal surgery. Cancer Medicine. 2016;5(7): 1502-1509.
54. Kim KJ, Na YK, Hong HS. Effects of progressive muscle relaxation therapy in colorectal cancer patients. Western
Journal of Nursing Research. 2016;38(8):959–973
55. Lee EJ, Bhattacharya J, Sohn C, Verres R. Monochord sounds and progressive muscle relaxation reduce anxiety and improve relaxation during chemotherapy: a pilot EEG study. Complementary Therapies in Medicine. 2012; 20(6):409-416.
56. Noruzi Zamenjani M, Masmouei B, Harorani M, et al. The effect of progressive muscle relaxation on cancer patients’ self-efficacy. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2019; 34:70–75
57. Gupta B, Kumari M, Kaur T. Effectiveness of progressive muscle relaxation technique on physical symptoms among patients receiving chemotherapy. Iranian Journal of Nursing
